Оқушылардың ата-аналарына психологиялық қызмет көрсету ерекшеліктері

76.  Цукерман Г.А., Мастеров Б.М. Психология саморазвития. М., 1995.

77.  Щербаков А.И. Проблемы возрастной психологии. М., 1987.

78.  Шеврандин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.

79.  Чернявская А.П. Психологическое консультирование. М., 2004

 

 

 

 

 

 

«Оқушылардың ата-аналарына психологиялық қызмет көрсету ерекшеліктері»

тақырыбында орындаған

 

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНА

 

ҚОСЫМШАЛАР

 

Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін зерттеу және тәрбиелеу негізін құратын бағдарлама.

Сынып ұжымын зерттеу бағдарламасы.

1.    Сынып ұжымы, топ туралы жалпы мағлұмат (оқушылардың саны, оның ішінде қыз және ұл балалар саны, жас ерекшеліктері, сынып жетекшілерінің өзгеріп тұруы т.с.с).

2. Сыныптың ұйымшылдығы: өзін-өзі басқару деңгейі, сынып жұмысын орындайтындығы.

3.  Сынып ұжымының оқу іс-әрекеті. Сыныптың жалпы үлгеріміне мінездеме (кейбір оқушылар үлгерімінің жеке бақылауға алынуы, оқу процесінде оқушылардың өзара көмек көрсетуі, оны ұйымдастыру түрлері).

4. Оқушылар ұжымының еңбек іс-әрекеті. Өндірістік, қоғамдық пайдалы еңбек, өзіне-өзі қызмет етуі, оқушылардың сыныптан тыс жұмыстардағы орны. Жұмыстардың түрі. Жалпы еңбекке деген көзқарасы.

5. Оқушылар ұжымының қоғамдық-пайдалы іс-әрекеті:

А) сыныпта тапсырманы бөлудің түрлері (үнемі немесе кезектесіп);

Б) сыныптағы оқушылардың белсенділік деңгейі, майталмандардың түрақты немесе уақытша болуы;

6. Сыныптағы оқушылардың өзара қарым-қатынастарының ерекшеліктері:

А) Балалардың ұйымшылдығы (сыныптың жетістіктері мен кемшіліктері, оқушылардың бірлесіп жұмыс жасағанды жақсы көруі, ер балалар мен қыз балалардың бір-біріне өзара көмегі және олардың ішкі негізі, сыныптаң ортақ іске деген қызығушылығы;

Б) Жеке оқушылардың эмоционалдық жағдайы;

В) Оқушылар мен мұғалімдердің өзара қарым-қатынасының ерекшеліктері;

7.    Ұжымдағы дәстүрлердің қалыптасқандығы;

8.  Ұжымның бос уақытты бірге ұйымдастырған іс-шараларда өткізуі, балалардың ой-өрісі (интеллектуалдылығы), рухани, спорттық өмірі, көркемөнер, шығармашылық кештер, компьютелік сауаттылығы т.с.с. көрсеткіштер бойынша бағалау.

Осы бағдарлама бойынша жиналған мәліметтерді ретке келтіріп бағалауға негіз болатын келесі көрсеткіштерін анықтадық.

1. Мінез-құлық қасиеттерін бағалау көрсеткіштері:

1.1 Жағымды мінез-құлық белгілерінің көрініс беруі:

- белсенділігі, тәртіптілігі;

-  жинақтылығы, ұйымшылдығы, мейрімділігі;

-  жауапкершілікті сезінуі, қайырымдылығы;

-  іскерлігі, кішіпейілділігі;

-  шешім қабылдағыштығы, қарапайымдылығы;

- ұстанымдылығы, адамдарға ықылас қоюы;

-  ашықтығы, шыншылдығы;

-  әдептілігі, адамгершілігі.

1.2 Жағымсыз мінез-құлық белгілерінің көрініс беруі:

-  эгоистігі, тұйықтығы;

-  дөрекі, өтірікші, ұстанымсыздығы;

-  менменшілдігі;

1.3 Жағымсыз әдеттері:

-  темекі тартуы;

-  алкоголизмге, накотикке және басқа да улы заттарға құмарлығы.

2.  Жалпы мәдени дағдыларын бағалау көрсеткіштері:

2.1.  Мінез-қүлық мәдениеті:

үлкендермен және жолдастарымен  қарым-қатынасының қалыптасуы, кішіпейілділігі, ұқыптылығы, сүйкімділігі, жылы жүзділігі.

2.2.  Сөйлеу мәдениеті.

2.3.  Өнер, әдебиет салаларына деген көзқарасы.

2.4.  Үйіндегі кітапхана қоры.

3. Қарым-қатынас жүйесінің қалыптасқанын бағалау көрсеткіштері.

3.1.   Қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынасы:

3.2.   Ашықтығы, жарқын жүзділігі;

3.3.   Толеранттығы (басқалардың пікіріне шыдамдылығы);

3.4.    Мейірімділігі, парасаттылығы,

адалдығы, сезімталдығы, сыйластығы, қайырымдылығы т.б. қасиеттерінің қарым-қатынас барысында көрініс беруі.

4.Сыныптастарымен қарым-қатынасын  бағалау көрсеткіштері:

4.1. Сыныптастарының мүддесімен санасуы;

4.2. Кикілжіңдерден өзін аулақ ұстауы.

5. Ата-аналарымен қарым-қатынасын  бағалау көрсеткіштері:

5.1. Оларды жақсы көреді және өте силайды;

5.2. Сыйлайды және оларды тыңдауға тырысады;

5.3. Оларға сенімсіздікпен қарайды және көбіне тыңдамайды;

5.4. Сыйламайды, негізінен оларды тыңдамайды, өзінше өмір сүреді;

5.5. Өзінің ата-анасын сыйламауын қалай түсіндіреді;

5.6. Ата-ана беделін мойындамайды;

5.7. Қандай жағдай болса да  өз дегенімен жүреді.

6. Табиғатқа деген қатынасын бағалау көрсеткіштері:

А).  Табиғатты жақсы көреді ме?

Б).   Табиғатқа көзқарасы нақтылы қандай көрініс береді?

В).  әкологиялық дағдарыс қаупін дұрыс түсінеді ме?

Г).  Табиғатқа ұқыпты қарауға дағдыланған ба?

7.   Білім алуға, оқуға деген көзқарасын бағалау көрсеткіштері:

А) үлгерімі, алып жүрген бағалары;

Б) оқушының оқығысы келе ме? Оқу себептері;

В) сабаққа жиі кешігіп келе ме?

Г) үй тапсырмаларын орындауы, өз бетінше білім іздеуі, оның жүйелілігі;

Д) Жақсы көретін пәндері, оларды неге жақсы көреді, болашақ мамандық таңдауға әсері бар ма;

Е) қандай сабақтарды жеңіл меңгереді, қандай пәндерді меңгеруге қиналады?

Ж) Білімді меңгерудегі жеке кемшіліктері, олардың себептері;

3) Оқуға деген қызығушылығы, оның ұзақтығы, тереңдігі, тұрақтылығы;

И) өз бетінше білім алу дағдысының қалыптасуы, өз бетінше білім алумен айналысуы;

К) Оқу процесіндегі жетістіктері мен кемшіліктеріне деген көзқарасы.

8. Өз-өзіне деген көзқарасын бағалау көрсеткіштері:

А) өзінің жеке тұлғасына беретін бағасы (өте жоғары, өте төмен, дәлме-дәл);

Б) Жеке жоғарғы адамгершілік қасиеттерін сезінуі;

В) өзінің жеке жетістіктері мен кемшіліктеріне деген қатынасы.

9. Оқушының сынып ұжымындағы ролі мен орнын бағалау көрсеткіштері:

А) Оқушының сынып ұжымындағы, статусы (майталман, атақты, жағымды, танымал емес, оңаша, шеттелген);

Б) Ұжымның, сыныптың, топтың оқушыға деген көзқарасы;

В) Оқушының ұжымға деген көзқарасы, оның талаптарын орындауы, ұжым пікірін бағалауы;

Г) Сыныптағы достары, жолдастары, олардың ортақ қызығушылықтары;

Д) Сыныптастарымен кикілжіңге келуі, оның себептері.

Ата-аналармен трансактілік талдау жүргізу

(психологиялық кеңес беру ретінде)

Топтағы қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге кеңінен пайдаланылатын әдістемелер Э.Берн жасаған трансактілік талдау және Дж. Морено ұсынған социометриалық талдау болып табылады. Бұл әдістемелерді пайдаланудың өзіне тән көптеген ерекшеліктері бар. Психологиялық қызмет көрсету барысында трансактілік талдау әдістемесінің қазақшаға аудармасын таба алмағандықтан ол әдістеме өте кем қолданылып жүр. Сондықтан біз осы әдістеменің қазақша вариантын ұсынып отырмыз.

Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы трансактік талдаудың орны ерекше. Психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық көмек көрсету барысында оқушылар арасында, педагогтар мен оқушылар, ата-аналармен оқушылар және ата-аналар мен олардың балалары арасында бір-бірін түсінбеушілік, қарым-қатынасы бұзылуы, шиеленіс жағдай тууы анықталады. Осы көріністердің орын алу себебі қарым-қатынас барысында оған қатысушылардың біреуінен өзін ыңғайсыз сезінуі, басқалардан қысым көруі, іс-әрекетін дұрыс бағалауы т.с.с. жағдаймен байланысты психологиялық қорғау әдістерін іздеуге алып келеді. Бұл жағдай қарым-қытынас мәдениеті сақталмағанын көрсетеді.

Бұл көрсеткіштердің барлығы жеке адам қалыптасқан ортанын мәдениетіне, ол адамның өзін-өзі басқару механизмі қалыптасқан жағдайына тәуелді болады. Сыртқы ортаның қойған талаптары әр адамның ішкі «Меніне» айналады. Осы менді талдау жолын АҚШ психологі Э. Берн 1955 жылы жасап шығарған.

Трансактік талдау-жеке адамның мінез-құлық моделінің қалыптасу ерекшеліктерін талдауға қолдану әдісі ретінде ұсынған.

Трансакция-бұл басқа адамға бағытталған әрекет (акция). Ол қарым-қатынастың бөлігі болып табылады. Э. Берннің концепциясы қарым-қатынаста проблемалары бар адамдарға психологиялық көмек көрсету қажеттілігіне жауап ретінде жасалынған.

Бұл әдістің негізінде лонгетюдтік талдау барысында анықталатын қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру тәжірибесі алынған «Трансакция» терминін қазақша аударғанда «әсер етуді талдау» деген мағына береді.

Басқа адамға әсер ету қарым-қатынас барысыңда жүреді. Осы қарым-қатынас жасау үлгісін психолог жасап, басқа адамға көрсету, тәжиребесін ұйымдастыру әдісі ретінде ұсынылған.

Адамның қарым-қатынас мәдениетін сақтауы жағдайға байланысты болғандықтан оның позициясы кішкентай бала, ата-ана немесе үлкен адамдар позициясының ұқсайтындығын мінез құлық құрылысы ретінде ұсынған. Осы құрамды бөліктерді талдау трансакциялық талдау деп аталады.

Трансактік талдауда келесі 4-тақырыптық бөлімдері арқылы көрсетіледі:

1.   Құрылымдық талдау;

2.   Трансакцияны талдау;

3.   Ойындарды талдау;

4.   Сценарийлерді талдау;

1)Жүріс-тұрыстың, ойлардың және сезімдердің құрылымдық талдауы үш қарапайым жағдайларға негізделген, яғни әрбір адам:

2.  Бір кездері кішкентай бала болған;

3.  Ата-анасы немесе олардың орнында болған адамдары болған;

4.  Егер ол сау болса, қоршаған болмысты адекватты бағалауға қабілетті;

Осы үш жағдайға байланысты үш құрамдастардан тұратын жеке адамжайлы еместер қалыптасады. Сонымен қатар, олар «Мен» жағдайлары ретінде де белгіленеді:

1. Ата-аналық Меннің көріністері:

2. Қамқор ата-аналық Мен;

3. Сыншыл ата-аналық Мен;

Жүріс-тұрыс ережелерінен, нормалардан тұратын Ата-аналық Мен индивидке стандартты жағдайларда ойдағыдай бағытталуға мүмкіндік береді, сананы қарапайым, үйреншікті мэселелермен жүктелуден босата отырып, жүріс-тұрыстың пайдалы, сыналған стереотиптерін «жібередің. Ата-аналық Мен бұл біздің ішкі комментатор және бағалаушы болып табылады.

2. Үлкендік Мен жағдайы мағлұматтың логикалық құрамдарын қабылдайды және өңдейді, көбінесе шешімдерді ойлап алып және олардың шынайылығын эмоциясыз тексере отырып қабылдайды. Үлкендік Мен Ата-аналыққа қарағанда стандартты, бір мағыналы жағдайларға емес, ол бірегей, ойлануды қажет ететін, таңдауға еркіндік беретін, сонымен қатар шешім қабылдаудың саддарын және жауапкершілігін ұғынуды қажет ететін жағдайларға бейімделеді.

3.   Балалық Мен сезімдер тіршілік принциптеріне ілеседі. Қазіргі кездегі жүріс-тұрысқа балалық шақтағы жасырынды сезімдер әсер етеді. Сондықтан балалық «Меннің» өмірдегі орны өте күрделі және ерекше қызметтерді атқарады. (Мысалы, шығармашылық қабілеттің көрініс беруі, өзінше бір ерекшеліктерді көрсетуді, шиеленістіруі өмірге өте қажетті жағдайларды туғызу т.б.). Сонымен бірге балалық «Мен» адамның өз бетімен мәселені шешуге шамасы келмеген кезде, басқа адамдардан қысым көргенде шатақ мінезбен көрініс береді. Э.Берннің классификациясы бойынша балалық «Мен» 3 түрге бөлінеді:

1. табиғи балалық «Мен» (қуаныш, қайғы және т.б. сияқты спотандық реакциялар).

2. икемделуші балаық «Мен» (бейімделуші, құлақ қоюшы, қорқақ, кінәлі, жалтақтаушы және т.с.с).

3. қарсылық білдіретін балалық «Мен» (өзін басқаларға таныту үшін қарсыласып, қырсықтық белгісін көрсетеді).

Позициялардан:

4.  ата-ана-әке, әпке, педагог, бастық рөлдері ойналады.

5.  үлкендік-көрші, бағынушы, кездейсоқ серік, өзінің бағасын білетін және т.б. рөлдер.

6.  балалық-жас маман, халықтың сүйікті артисті, жезде рөлдері.

Әр бір адамның жеке тұлғасында осы 3 құрамдыстары байқалады. Осы 3 құрамды бөлік бір-бірімен гормониялық байланыста болуы керек. Егер біреуінің көрінісі сыртқы жағдайға сай болмаса, қарым-қатынас бұзылуы, шиеленіс жағдайы туы мүмкін. Шиеленіс жағдайларды шешу жолын қалай іздеу керек екенін Э. Берн тапқан. Оның пікірінше адамның осы құрамды бөліктерінің қайсысы бәсең көрініс берген болса, соны оятып жанданлыру психотерапия мақсаты болып табылады. «Мен» позициясын диагностикалау және оны гармониялық жағдайға келтіру ол жеке адамның барлық функцияларын оңтайландыру болып табылады. Өйткені Мен көріністерінің әр қайсысы өз функцияларын атқарады.

Қарым-қатынас ерекшеліктерін талдау барысында әр қарым-қатынастың мақсатына байланысты. «Меннің» 3 позициясының үлес салмағы әр түрлі болады. Осы 3 «Меннің» арақатынасын трансакциялық талдау бойынша анықтауға мүмкіндік туады. Осы талдау мінез-құлық құрылымын, оның ерекшелігін, әр құрамды бөліктерінің жалпы көрініске қосатын үлесін анықтап алғаннан соң трансактік талдау қарым-қатынас мәдениетінің өлшемі болып табылады.

2) Трансакцияны талдау.

Трансакция - бұл екі не одан көп адамдар арасындағы коммуникацияның бөлігі болып табылады. Трансакцияны талдаудың негізгі 2 бөліктен тұрады.

1.    Түрткі трансакция.

2.    Адамдарды қарым-қатынасқа шақырады.

2. Жауап трансакция (Түрткіге сай  одан басым немесе төмен жауап беруі).