Оқушылардың ата-аналарына психологиялық қызмет көрсету ерекшеліктері

Қазіргі кездегі оқыту және үйрету ерекшеліктері Гальперин, Тейяр де Шарден, Халл анықтаған үйрету психологиясына негізделген. Бала судың тасуы неліктен болатынын білмейді. Оған отбасында ата-аналары, мектепте мұғалімдер түсіндіреді. Бұдан соң ол осы материалды оқулық бойынша қайталап алып, енді білетін болады. Адамның үйренуі әр түрлі деңгейде өтетін күрделі, көп сатылы процесс. Мысалы, сенсорлық және моторлық үйрену бір деңгейде қамтылады. Сенсорлық үйренуде қабылданған бейнелерді қабылдау, сондай-ақ білу және тану процестері қалыптасады. Моторлық үйренуде қимылдарды таңдау және тиісті программаларда біріктіру, оларды жіктеу, іріктеу және жүйелеу болады. Олардың синтезі — сенсомоторлық үйрену — қабылдау мен елестету бейнелерінің бақылауымен қимыл программаларының қалыптасуын қамтамасыз етеді. Үйренудің бұл түрлерінің нәтижелері сенсорлық, моторлық және сенсомоторлық іскерліктер мен дағдылар формасында білдіріледі. Үйренудің когнитивтік деңгейінде адамда іс-әрекет заттарының мәнді қасиеттері мен байланыстарын табу, талдау, іріктеу, қорыту және тиянақтау процестері, сондай-ақ осы қасиеттер мен байланыстарды пайдалану жөніндегі мақсатқа сай іс-әрекеттер қалыптасады.

Үйрену жаттығулары бақылау, ұғыну және өзін-өзі бақылау негізінде жүзеге асады, бұлар ұғынылып барып қойылған мақсаттар мен міндеттер арқылы басқарылады. Бір жағынан, когнитивтік деңгейде тиісті кластардың есептерін шешу үшін қажет іс жүзіндегі білім мен тәжірибелік іс-әрекеттерге үйрену (бұл орайда түсініктер мен тәжірибелік іскерліктер қалыптасады), екінші жағынан, қорытылған теориялық білім мен ақыл-ой іс-әрекеттерін үйрену болады (мұнда ұғымдар мен ойлау қалыптасады).

Үйрену — іс-әрекеттің орнықты нысаналы өзгерісі, бұл өзгеріс мұның алдындағы іс-әрекеттің нәтижесінде пайда болады және организмнің тікелей туа біткен физиологиялық реакцияларынан туындамайды. Мұндай жалпы түрде түсінілетін үйрену жануарларда да бар. Алайда іс-әрекеттің мұндай орнықты өзгеруінің жануарлар мен адамда ортақ жайлары бар болғанымен қоймай, сипаттарының сапалық айырмашылықтары бар. Мәселен, сыртқы дүниенің заттары адам мен итті бірдей қоршап тұруы мүмкін. Бірақ олар бұл заттарды мүлдем әр басқа бейнелейді. Адам бұл процесте қорытады, абстракциялайды, заттардың себептік, мақсаттық, құндылық және басқа қатынастарын бөледі. Итте бұл жоқ, өйткені адамдай емес, ол сыртқы дүниені бейнелеудің ерекше формаларын талап ететін және мұнымен бірге осы формаларды қалыптастыратын қоғамдық еңбек іс-әрекетімен шұғылданбайды. Сондықтан адам мен жануар сол бір заттардың өзін әр түрлі және ондағы әр нәрсені бейнелейді, осыдан барып олардың мінез-құлқы мен іс-әрекетінің үйрену процестерінде болатын өзгерісі де барынша түрліше болады.

Бастауыш сынып оқушылары үшін оқу процесі бала өміріндегі негізгі әрекет болады. Сондықтан оқушылардың дамуы мен жетілуі осы процеспен байланысты жүреді. Оқыту барысында балалар біртіндеп мектеп режиміне үйренеді және өздерінің білімін жетілдіріп, мектепке дейінгі жас кезеңіндегі балаларда жоқ қасиеттерді меңгеруге мүмкіндік туады. Бастауыш мектеп оқушыларының жаңа қасиеттері оқу қызметінің қалыптасуына байланысты орын ала бастайды. Егер балалардың барлығы бірдей мұғалімді тыңдаса және оның айтқандарын түгел орындаса барлық балалардың білімді меңгеруі, оқыту мазмұнын меңгеруі бірдей болар еді. Сабақтарда әрбір оқушы талаптарына сэйкес өз зейінін басқаруды үйренеді. Бала сабақ үстінде далады болып жатқан ауа райының ерекшеліктеріне, сыртта болып жатқан басқа оқиғаларға көңіл аударғысы келеді. Сонымен қатар сабақта түсіндіріліп жатқан материалды да толық меңгеруге мүмкіндік болуы қажет.

Пэндерді оқыту барысында оқушылар сабақтың мазмұнына байланысты көптеген мэселелерді шешу жолдарын іздеп табады, іс-әрекеттер варианттарын таңдап алады да, оларды іске асырудың реттілігі мен құралдарын жоспарлайды. Бала өз іс-әрекетінің «қадамдарын» неғүрлым көбірек жорамалдай алатын болса және олардың көптеген варианттерын бір-бірімен салыстырып алатын тәжірибесі қалыптасса, соғүрлым ол жалпы дамуы жоғарылап, басқа адамдармен тіл табысу жолдарында тезірек жіне дэлірек табатын болады. Мысалы: орындауға берілген тапсырмалардың шешу жолдарын тезірек табатын болады. Н.К.Крупская өзінің еңбектерінде ата-аналарды педагогикалық минимуммен үйретіп, оларды ғылыми түрғыда қаруландырудың қажет екенін бірнеше рет айтқан болатын. Ата-аналардың тәрбие процесінде жеке адамның қалыптасуына ықпалы, олардың жалпы және педагогикалық мэдениетіне байланысты. Осы түрғыдан педагогикалық-психологиялық білім негіздерімен ата-аналарды қаруландыру мектеп алдында түрған басты міндеттердің бірі.

Ата-аналар шын беделге ие болған отбасыларда олардың жай ғана реніш білдіруі, ескерту жасауы баланы теріс істерден сақтандыру үшін жеткілікті болмауынан балалар ата-анасымен ашылып сөйлеспейді. Олардың ойкертпелеріне дөрекілікпен, қарсыласумен жауап береді. Кішкентай күнінде сэби ата-анасын жан-тәнімен қадірлейді, оларды бар зейінімен тыңдайды. Ал ақылы кіріп, жақсы мен жаманды ажырата бастаған жасөспірім үйдегі үлкендерге енді ересек көзбен қарайды. Бірақ бұл жағдайды біздер, ата-аналар үнемі ескере бермейміз. Қорқытумен, күш көрсетумен балаға айтқанымызды істетуге әуеспіз. Мұнда отбасында балалардың өсетініне мэн бермейміз. Отбасындағы байсалды бірқалыпты қарым қатынас жас буынның ата-аналарына сенімі мен құрметін ұмытамыз. Кейбір ата-аналар тәкәппарлық беделіне бой ұрады. Адал да еңбекқор адамдарына өндірісте болсын, ең алдымен кішіпейілділік жарасымды. Алайда арамызда әлі де болса тек өзінің жұмыстағы жетістіктері туралы ғана айтқанды жақсы көретін, басқалардың жақсылықтарын көрмей, оларға менмендіктікпен қарайтын адамдар бірен-саран болса да кездесіп қалады. Осыны көрген, естіген балалар да жолдастарына көкректік көрсетіп, әкесінің лауазымын, аналарының талантын айтып, мақтанды. Кейбір ата-аналар балаларына уәде беру, түрліше сыйлықтар ұсыну арқылы айтқандарын тыңдатады.

Әрине, отбасында баланы мадақтау, оларға түрліше сыйлықтар беру сияқты дәстүрлер болуы мүмкін, бірақ жақсы қылықтар көрсеткені үшін сыйлықтар ұсыну мүмкін емес. Мұндай жағдайда бала жақсы істерді қоғам игілігі үшін емес, ата-анасы үшін деп түйіп, үлкен сыйлық алу мақсатында олардан саудаласуды үйреншікті әдетке айналдырады. Ондай бала отбасы мен мектеп және Отан алдындағы борышын толық сезбейді. Біздің ортамызда еңбегімен, тәрбиеліктігімен көп құрметіне бөленген үлгілі отбасылар қай жерде де аз емес. Олардың есімдерін үлкен мақтанышпен атауға болады. Олардың балалары да еңбекқор, тәртіпті, мәдениетті азаматтар болып өсіп келеді. Түсінігі таяз ата-аналар да кездеседі Оларға «балаларыңыздың оқуы нашар, соған көмек көрсетуіңіз керек» десең еститінің «Оқымаған адамдар да нанын тауып жеп жүр ғой, қайтейін сау болса болар». Бұл әңгіме нан табуда емес, балалардың оқуында, тәрбиесінде болып тұр емес пе? Осындай отбасылардан қандай тәрбие күтуге болады. Ата-ана отбасы ұйытқысы, балаларының бағбаны, сондықтан олар жақсы қасиеттерімен бабалардың келешегіне үлкен әсерін тигізулері керек. Егер ата-анасының біреуі өз міндеттерін орындаудан бас тартса немесе өз құқығын теріс пайдаланса, балаларына қатыгездік жасаса, сондай-ақ, ішімдікке салынып кетсе, ата-аналық құқығынан айырылуы мүмкін. Бала тәрбиесіне салақ қараудың салдарынан кейбір дұрыс оқитын балалар арасынан да өз бетімен жүріп, шылым шегу, ішімдікке үйір болу, ұрлық жасау сияқты жаман жолға түсіп кетушілер кездесіп қалады. Кейде балаларды жалған айтуға ересек адамдар өздері мәжбүр етеді. Сірә, олар ондай өтірікті айта салудың еш қиындығы жоқ деп санайтын болуы керек. Мұның тәрбиеге кері әсері тигізетіні сөзсіз. Бала тәрбиесімен оның анасы ғана айналысатын отбасылар да бар. Мұндай жартыкеш тәрбие де жақсы нәтиже бермейді. Әке өнегесі, әке тәрбиесінің орны қашанда бөлек.

Ата-анасына балалардың мінез-құлқын, бейімділігін сынып оқушыларымен қарым-қатынасын, қоғамдық жүктемені орындауын, коррекция коррекция сабаққа ынта жігерін айта келіп, осы отбасына тән ерекшеліктерді ескерту. Мінез түрлілігі сияқты әр отбасы айтқан ойларды әр түрлі қабылдап жатады. Бірі ілтипат көрсетсе, кейбіреулер жақтырмайды. Сынып жетекшісі, мұғалім екіншісі ата-ана болғандықтан олармен тіл табысып отыру керек. Сыныптағы кейде орташа, кейде тым тәуір оқитын оқушылардың ата-аналарымен әңгімелесу барысында байқалатыны ата-аналар пән мұғалімдеріне өкпелі. Күнделікті бағалары мен тоқсан қорытындысындағы бағалары жайлы сөз болғанда олардың дұрыстығын коррекция коррекция сабақтарына қатысу арқылы білуге болатыны қозғалды.

Ата-аналарды шақырып коррекция коррекция сабаққа қатыстырылды. Әрине, осындай тығыз байланыстардан кейін олар дұрыс пікірге келді. Мұндай жағдай да болды. Бір ата-ана тэртіпсіздігімен көзге өрескел, дөрекі мінезді ұлы үшін кемшілігін мойындап ата-аналармен, мектеп басшылығының мүшелерімен кездескен жиналыста өз ойын білдіріп, кешірім сұрады. Ата-анамен жұмыс күрделі, үлгілі оқушылардың ата-аналарымен байланыс жасап, кейбір тәрбие мәселесінде ақыл-кеңес сұрап отыруға болады. Ата-аналар арқылы айтылған сөздің ақылдасқан жайдың нәтижелі болатынын байқадық. Себебі ата-анаға балаларының үлгілі болғаны жақсы. Ата-аналар мен байланыс жасау әр түрлі және олардың жас ерекшеліктеріне қарай өзгеріп отырады. өмірге көзқарасын қалыптастыру, мамандықтарға баулу-бастауыш сынып оқушылары үшін олардың іс-әрекеті және гигиеналық талапты сақтауы мектеп ережесіне қарай реттеледі. Оқушылардың сұрақ-жауап сауалнамасын талдаған кезде өз балаларының келешекте кім болатынына көңіл бөлмейтін ата-аналар бары байқалды. Сондықтан ата-аналар мектепте тек баласының сабағына қатысу үшін ғана емес, тәрбиелік шараларға, кештерге қатысып тұрса, балаларымен екі арада ашық түсініктері орнайды.

Бала ата-ананың адамгершілік өмірінің айнасы. Ата-аналардың балаларға осыншама қиындықсыз ауысатын ең бағалы адамгершілік белгісі-бұл шеше мен әкенің ізгілігі, адамдарға жақсылық істей білуі.

Әке мен шеше өз жанының бір бөлігін басқаларға беретін адамдардың қуанышы мен қайғысын бүге білмейтін семьяларда ізгі жанды, сергек, сезімтал болып өседі. Ең жаман нәрсе жекелеген ата-аналардың өзімшілдігі, жеке басын күтіп кетуі. Кейде мұндай жаман нәрсе өз баласына деген инстингтілігі, соқыр сүйіспеншілікке айналады. Егер әке мен шеше өз жүрегінің барлық күнін басқаларға беріп олардың тасасынан басқа адамдарды көрмейтін болса, бұл дөрекі сүйіспеншілік ақыр аяғында бақытсыздыққа айналады. Балалардың өз Отанының патриоты болу үшін, туған жер мен еңбекші халықтың қызу сүйетінін, адам, шыншыл, еңбек сүйгіш, ізгі жанды, сергек, сезімтал, жамандық пен өтірікке төзбейтін, қиындықтарды жеңуден ер жүрек, әрі табанды, кішіпейіл, адамгершілігі мол, дені сау денесі шыныққан болуы үшін бәрін де істейтін болды. Балалар ізгі жүректі, сезімталдығы жоғары адам болуы тиіс. Бала отбасының айнасы, бір тамшы суда күн сәулесі қалай бейнеленсе, шеше мен әкенің адамгершілік тазалығы да балаларда солай бейнеленеді. Мектеп пен ата-ананың міндеті- әр балаға бақыт беру. Бақыт алуан қырлы. Ол адамдардың өз қабілетін ашып, еңбекті сүйіп, жасампаз бала білуінде де және қоршаған дүниенің кеңдігінен ләззат алып, басқалар үшін әсемдік жасаулар да, басқа адамды сүйіп өзі де біреудің сүйіктісі болып, балаларды нағыз адам етіп өсіре білуінде. Адам өмірінде ең асыл да тамаша - ана. Балалардың анаға қуаныш әкелген еңбектерінің адамгершілік тамашалығын сезу өте қажет. Адамгершілікті, мейірбандықты, қайырымдылықты тәрбиелейтін шын мектеп - отбасы, анаға, әкеге, атаға, әжеге, аға-ініге, әпке-қарындасқа қарым-қатынас адамгершілікке сын болып саналады.

Ата-аналар мектепке дейінгі балалардың ақыл-ой дамуы, болашақ өмірі шешуші дәрежеде әке мен шешенің қарапайым мәдениетіне байланысты. Бұл мәдениет өсіп келе жатқан балалардың күрделі жан дүниесін ақылдылықпен түсінуден көрінеді. Ата-аналарға арналған мектептің коррекция коррекция сабақтарында баланы ойлауға қалай үйретуге болады, оның ой қабілетін қандай жолмен дамытуға болады деген мәселелерге ерекше көңіл бөлінді.

Мектептің ата-аналар комитеті мұғалімдерге, ата-аналарға көмектеседі, балалардың демалысын, қиын отбасыларды қамқорлыққа алуды, балалардың тұрғын жеріндегі жұмыстарды ұйымдастыруға қатысады. Ата-аналар жиналыстарын, олардың конференцияларын пікір таластарды, балалар мерекелерін өткізудің дайындық жұмыстарына қатысады. Мектептің, отбасының, бүкіл халықтың және мемлекеттің негізгі мақсаты қазіргі заманның талаптарына сәйкес балаларды және жастарды тәрбиелеу, оларды мамандық таңдауға, арнайы орта және жоғары оқу орындарына түсуге, халық шаруашылығының салаларында еңбек етуге даярлау.

Үй ішінде күнделікті айтылатын қариялардың ұлағатты қасиеттері мен ақыл сөздері, жастардың оларға деген сый-құрметі, адал көңілі, әдепті қылықтары, ерке-назы, әзіл-оспағы, жалпы алғанда, дұрыс қалыптасқан моральдық-психологиялық қарым-қатынастар отбасы өмірінің ерекше бір байлығы, әшекейлі көркі. Мұндай үйде өскен бабалар бақытты, олардың өмірінен алатыны да, өмірге беретіні де көп болады.

Мектеп осы уақытқа дейін балалардың бойындағы қаблетін, қайсы нәрсеге бейімділігін, ол қабілеттер мен бейімділіктер қашан, қай мезгілде пайда болатынын толық шеше алмай келеді. Соның салдарынан дүниеде миллиондаған адамдар өзінің болашақтағы орнын дұрыс таңдай алмай қиналады сәтсіздікке ұшырайды. Ал отбасы мен ата-аналардың осы проблемаларды шешуге тигізетін пайдасы мол. Себебі, балалардың сырын да, қабілетін де ата-аналарынан артық білетін адам жоқ. Адамның ең асыл қасиетінің бірі - оның жұртқа ұнамды мінез-құлқы. Ол қасиет негізінен отбасында қалыптасады. Ол ата-аналардың адал ақ көңілді, жұмсақ алақанының көмегімен ұрыс-таласы, үрей-қорқынышы жоқ отбасында тәрбиеленді. «Мінезді, ақ пейіл адамдарға арнап айтылған бір кісілік орын» деген мақалы осының куәсі. Отбасы-тәрбиесінің тағы бір артықшылығы, үйдегі адамдардың жас шамасы әр түрлі болса да, бір-бірімен жақындығы.

Олар үйде халықтың салт-дәстүрінің алуан түрін өздерінің күнделікті тіршілігінде сәт сайын кеңінен пайдаланды. Отбасы мүшелерінің әрбір іс-әрекеті, тындырған не тындыра алмаған жұмыстары әр түрлі жағдайда көрсеткен мінез-құқының қырлары, бір-біріне тигізетін көмегі, не зияны түгелдей халық дәстүрінің сынынан, елегінен өтіп, «дұрыс», не, «бұрыс» деген бағаларын алады. Отбасында жарасымды орнын тапқан салттар мен дәстүрлер аса тиімді тәрбие құралына айналды. Отбасы тәрбиесінің осындай ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін қоғамдық тәрбиенің міндеттерімен ұштастыра білсек, оның берері мол. Ата-аналар балаларын мәдениетті, кішіпейіл адал азамат етіп өсіргілері келсе, ең алдымен, олардың өздері кіршіксіз таза адам болуы керек және баланың бойындағы теріс қылықтардың пайда болу себебі отбасыдағы үлкендердің жеке басындағы кемістіктермен байланыстылығын түсінгені қажет. Сондықтан балаларды тәрбиелеуде олардың ата-аналарына тәрбиелік ықпал жасаудың ролі өте үлкен.

Бастауыш сыныптарда оқыту барысында мектеп пен отбасының ортақ күшімен балалардың барлық таным процестері дамып, интеллектуалдық қабілеті көрініс береді. Ата-аналармен жүргізілген кездесулер барысында оларға балалардың интеллектуалдық даму негізінде таным процестері жататыны, үйренудің түрлері және үйге берілген тапсырмаларды орындау барысында, жүре үйрену барысында ата-аналар үлкен роль атқаратыны көрсетілді. Бірінші кездесулер ата-ана жиналыстарының алдында 15 минуттық баяндама ретінде ұйымдастырылды. Бұл баяндамадан кейін бала психологиясына деген қызығушылық пайда болып, ата-аналар жағынан көптеген сұрақтар мен сұраныстар түсе бастады. Психологиялық білімге туған қызығушылықты қанағаттандыру мақсатында психодиагностикалық және психокоррекциялық жұмыстар жүргізілді.