Ата салтың - асыл қазынаң

    6. Ұлттық ою- өрнектер « Әдемілік  әлемінде»

    7. Халық аспаптары « Нағыз қазақ  – домбыра»

   8. Ұлттық мерекелер « Наурыз –жыл басы»

    9. Салт- дәстүрлер « Халқын сүйген  салтын да сүйеді»

    10. Ырым- тыйымдар « Әдептілік-  әдемілік»      

ІІ. ҰЛТТЫҚ   МЕРЕКЕЛЕР  БАҒЫТЫНДАҒЫ  НАУРЫЗҒА  БАЙЛАНЫСТЫ  ОҚУШЫЛАРДЫҢ  ЗЕРТТЕУ- ІЗДЕНУШІ-

ЛІК  ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ  ЛОГИКАЛЫҚ  ҚҰРЫЛЫМЫ 

Тақырыбы:  « Дүние жүзі халықтарының Наурыз мерекесін  тойлау дәстүрі»

Тақырыптың  өзектілігі:Республикамызда тұратын көп ұлтты халықтардың салт-дәстүрін; мәдениетін таныту .

  Зерттеу мақсаты:  дүние жүзі халықтарының Наурыз мерекесін тойлаулары туралы деректерді жинақтау; Наурызға арналған  шаралар өткізген кезде басқа халықтардың Наурыз мерекесін өткізулері жөнінде мағлұматтарды қолдану;

       Гипотеза: оқушылар осы деректер арқылы басқа халықтарда да Наурыз мерекесінің құндылығы жоғары болғандығын біледі, танымдық қызығушылықтары,ой-өрістері артады.

       Зерттеу кезеңдері:

1. Дайындық кезеңі: тақырыпты анықтау, мақсатын, гипотезасын айқындау, зерттеу әдіс-тәсілдерін меңгерту
2. Теориялық кезеңі: зерттеу тақырыбы бойынша әр түрлі ғылыми әдебиеттерді оқу және талдау, қажетті деректерді жинақтау;
3. Қорытынды кезеңі: алынған нәтижелерді пайдаланып, қорытынды мен   ұсыныстарды дайындау , ғылыми жоба қорғау:

         Зерттеудің әдіс- тәсілдері:

1.Теориялық материалдарды жинақтау;

2.Тақырып бойынша материалдарды іріктеу;

3. Наурыз дәстүрін жақсы білетін  әр түрлі ұлт өкілдерінен сұхбат  алу:

4.Ақпарат көздерінен мәлімет  алу;

 

       Зерттеудің  жаңалығы мен өзіндік  үлесінің дәрежесі:

Наурызға  байланысты    мектеп бағдарламасында  жоқ  тақырыптарды аймақтық компонент  ретінде негізгі бағдарламаға  енгізу . Наурыз мерекесінің маңыздылығын ашуға өзіндік үлес қосу.

       Жұмыстың  нәтижесі мен қортындысы:

Зерттеу жұмысының алға қойған мақсатының  орындалуы, гипотезаның  дәлелденуі. 

ІІІ.  ОҚУШЫЛАРДЫҢ  ЗЕРТТЕУ  ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ    

                                    МАЗМҰНЫ 

ДҮНИЕ   ЖҮЗІ  ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ   НАУРЫЗ  МЕРЕКЕСІН  ТОЙЛАУ  ДӘСТҮРІ

       ЕЖЕЛГІ  ТҮРІКТЕР   ҰЛЫС  күндері жаңа  киімдерін киіп, сақал-мұрттарын түзеп,  шаштарын  алады.Алты күн садақ тартып машықтанған соң, жетінші күні алтын теңге – жамбы атып жарысады. Егер кімде-кім жамбыны бірінші болып атып түсірсе, сол адамға «бір күн» патша болып, ел билеуге ерік беріледі.НАУРЫЗ жырында:

       Құл  құтылар құрықтан,

           Күң құтылар сырықтан,- 

деп жырлағандай, осы күні ертедегі ГРЕКТЕРДІҢ патшасы да алтын тағынан түсіп, қол астындағы өзіне ұнаған құлына бір күн ел басқартқызған.

       ИРАН  патшасы  НАУРЫЗ күні қол астындағы адамдардың біріне патша шапанын сыйға тартады екен деген де деректер бар. Тіліміздегі күні бүгінге дейін айтылатын «Құлға бір күн азаттық»деген мәтел осы бір көне рәсімге қатысты болса керек.

       Христиан  дінін қабылдағанға дейінгі ежелгі РУСЬТЕ Жаңа  жылды 1- наурыз күні қарсы алу дәстүрі болған.

       АҒЫЛШЫНДАР  18-ғасырдың бас кезіне дейін Жаңа жылды 26- наурызда тойлап келді.

       ИРАН  тілдес халықтар НАУРЫЗДЫ   бірнеше күн тойлаған. Олар бұл күні әр жерге үлкен от жағып, отқа май құяды, жаңа өнген жеті дәнге қарап, келешек егін жайлы болжам жасайды. Жеті ақ кесемен дәстүрлі ұлттық көже -  «СУМАЛАК» ұсынады. Соқамен жер жыртады, ат шаптырып, жамбы атысып жарысады. Ескі киімдерін тастап, ұсталған шыны аяқты сындырады.  Бір-біріне гүл ұсынып, үйлерінің қабырғасына дөңгелек ою –«күн белгісін» салады, үйдің тіреу ағашына гүл іледі.

       Мұсылман  дініне дейін Күнге табынған ИРАН  елдері НАУРЫЗ КҮНІ сөзінің бас әрпі «шин» -мен басталатын жеті түрлі затты дастарқанға  қоятын: шарап, шир (сүт ), шырын, шекер, шербет, шам, шона (тарақ). Ежелгі ирандықтардың түсінігі бойынша, шарап - өрлеу,сүт - пәктік, тәттілер - шаттық, шекер -ризалық, шербет - демалыс пен қонақжайлылық, шам - отқа табыну, тарақ - әйел сұлулығы.

       АРАБТАР мейрам салтын  өзгерту үшін, бас әрпі «ай» сөзінің басқы әрпі-«син»-нен басталатын мүлде бөлек - өзге  жеті затпен алмастырады:сарымсақ, бидай, жиде, сірке суы, рут шөбі, егеу.

       АУҒАНДАР да  Жаңа жылды мейілінше шаттық – құрметпен қарсы алады. Ауған елінде «алғашқы түрен» - «кульбакаши»деп аталатын ғұрып бар. Ол бойынша шаруалар егіс алқабына барып, алғашқы түрен түсіреді,  ал соқаның соңынан сый- құрметі мол шаруалар еріп жүреді. Жеті күн бойына  жеті түрлі жемістерден аса дәмді сусындар жасалады, міндетті түрде жаңадан киім-кешектер  тігіледі, осыған орай бүкіл елде жаңа жыл «жаңа киім күні» деп аталады.

       ҮНДІСТАННЫҢ  түрлі штаттарында жаңа  жыл бір жылда он рет тойлап өткізіледі. Оңтүстік Үндістанда бұл той түрі наурыз айында басталады, үйлер өрілген гүлдермен айшықталады.

       НАУРЫЗ  мейрамын бирмалықтар «Су мейрамы»,  тәжіктер «Гүл гардон», «Бәйшешек», «Гүлнаурыз», хорезмдіктер «Наусарджи», татарлар «Нардуган», буряттар «Сагаан сараң», соғдалықтар «Наусарыз», армяндар «Навасарди», чуваштар «Норис ояхе» деп түрліше атаған.

       Шығыс халықтарының Наурызды қалай тойлайтындығы  жайындағы көне деректер бізге  Әбу Райхан Бируни, Ибн Балхи , Омар Хайям , Махмұт Қашқаридің  еңбектері арқылы жетіп отыр. 

                      ҚЫЗЫР (ҚЫДЫР) АТА

       Мұсылмандық аңыз- әпсаналар мен халық наным- сенімдерде Қызыр образы кең таралып, ол мәңгі өлмейтін бейне ретінде  саналады. «Қызыр» сөзі – жасыл, көк өңін білдіреді. Бұл өсімдіктер әлемімен байланысты болғандықтан  оның көктемгі Наурыз мерекесімен орайластыруы тегін емес  екенін байқауға болады.

       Халқымыздың  мифологиялық түсінігі бойынша , 21- наурыз түні даланы Қызыр  аралайды екен. Сол себепті осы түні – «Қызыр түні» деп аталады. Қызыр адамдарға дәулет дарытып, бақ қондыратын, ақсақал кейпінде көзге көрінетін  қиял – ғажайып персонаж  Қыдыр ата бүкіл халықтың қамқоры, оларға жақсылық жасаушы, ырыс, құт, несібе әкелуші, бақыт, береке, өмір сыйлаушы қасиет иесі, кемеңгер, әулие, көріпкел, жарылқаушы, қарт. Ол ұлыстың ұлы күнінде әр елге келіп, әр шаңыраққа соғып бата береді. Міне, сондықтан әр үй Қыдыр атасының жолын күтіп өздерінің жанын да, тәнін де, киер киім, ыдысы мен бұйымдарын да таза ұстауға тырысады. Үйдің іші – сыртын, қора қопсыны тазартып, ағаш егіп, өсімдікке су құяды. Мұсылман қауымы мұндай үйге Қыдыр ата түнеп, немесе бата беріп кетеді деп түсінген. «Қыдыр қонған», «Қыдыр дарыған» деген сөздер осындайдан шыққан. Жақсылықтың жаршысы, жаңа түскен Күн нұрының символы- Қызыр ата даланы кезіп жүріп, назары жерге түссе, оның тоң кеудесін жібітеді, ал тасқа түссе, тасты ерітіп жібереді екен. Күн сәулесі жер шарының шығыс бөлігінен таңғы сағат 6- да себелеп атқан кезде, біздің өңірімізде бұл сәт түнгі сағат 3- ке тұспа-тұс келеді.Сондықтан да қазақ халқы Жаңа жылды 22 наурыз күнгі таңғы 3-те қарсы алады, дәл осы сәтте даланы Қызыр баба аралап, Самарқанның көк тасын жібітсе керек.  Бұл да наурызға байланысты айтылған сөз. Оның бірнеше мәні бар. Бірінші, аңызға әйгілі астроном Ұлықбек (1394-1449 )обсерваториясындағы көк тасқа дәл 22 наурыз күні күн сәулесі түсетін болған. Сол сәуледен түскен жылу тасты жібітеді-міс. Екінші, бұл күні әр адам қателігі болса кешірім сұрауға және ол кешірім беруге тиіс, Кешірмесе «бұл күні Самарқанның да көк тасы жібиді, сен тастан қаттысың ба?» деп тоқтатады екен.Сол сияқты бұл күннің әлемге жылулық әкелетін сәтін де бейнелеп айтқан.

       Сондықтан осы күнді асыға күткен үлкендер:

       Самалық, самалық,

       Көк құс көзін ашты ма?

       Аяғын жерге басты ма?

       Самалық, самалық,

       Самарқанның көк тасы

       Жібіді  ме, көрдің бе?

       Самалық, самалық,

       Қап тауының көк құсы

       Жүгірді ме, көрдің бе? 

деп, қойнында көжегі, қолында нәуірзегі(бәйшешек) бар балаларына сұрау қойған.

       Шығыс елінің ұғымы бойынша күн мен  түннің теңелер тұсында яғни,22 наурыз күні жер-көкті жарып ерекше бір  гуіл (дыбыс) өтетін көрінеді. Оны жан-жануарлар  ішінде жұмақтан шыққан қой ғана сезеді дейді халық. Сол күні барлық жаратылыс , оның ішінде адам бойында да ерекше  сезім, қасиет болады. Мұндай қасиетті күндерде тырнақ, шаш алдыруға болмайды. Әркім өзін жаман әдеттен аулақ ұстағаны жөн. 

                                  ҚЫЗЫР ТҮНІ 

       Қызыр түні Жаңа жыл табалдырықты аттап, үйге енгенде, «жалғыз  шала сәуле  болмас» деп төрге қос шырақ жағылып қойылады. «Жаңа жыл мұнтаздай таза үйге кірсе, ол үй ауру- сырқаудан, пәле- жаладан аман болады» деген сеніммен Наурызға шейін үй ішіндегі жиһаз-мүліктің шаңы қағылып, жуылып тазартылады. «Береке басынан басталады» демекші, «Жыл бойына ақ мол , дән тасқын-тасқын, жауын-шашын көп болсын»деп, Қызыр түні қойманы тағамға( бидай, тары, арпа, сұлы, жүгері т.б.), ыдыс атаулыны аққа(сүт, айран, шұбат, шалап, уыз т.б.)және кәусар бұлақ суына толтырады.

       Аузы  дуалы қариялар мен ел басқарған  көсемдер Наурыз мейрамы үстінде  ұрпақтары ұмытпай айта жүретін  аталы ұлағатты бір сөз артына қалдырылатын дәстүр болған екен. Бір күн ойланып, ойлы сөз таппаған адамды көп алдында айыптап, тіптен ағынды өзенге лақтыратын да болған. Осындай сынға ұшырап қанша ойланса да жүйелі сөз айта алмаған бір батыр суға лақтырылар тұста аузынан «Көп қорқытады, терең батырады»деген сөз шығып, жазадан аман қалыпты деген ел аузында әңгіме бар.

       Қараңғы түсе екі жерге үлкен-үлкен от жағылады. Жас ерекшеліктеріне қарай топ-топ болып, осы екі оттың ортасынан өтіп бара жатып, қолдарындағы басына майлы шүберек ораған таяқтарын тұтатады. «Алас, алас, пәледен қалас!» деп өлең айтып жүріп, айнала төңіректі отпен тазалап шығады, жастар жағы жанған оттан секіреді.Оттың киелі қасиетіне сенуден пайда болған бұл тазарту(арылу) рәсімі- «аластау» деп аталады.

       Алтыбақан басында жастар түнімен түрлі  халықтық ойындар ойнайды, айтысады.Бұл  кеште айтылмаған ән, тартылмаған күй, танылмаған шешен қалмайды.

       Таң ата көпшілік  биіктеу төбенің  басына шығып, атқан таңды қарсы алады.

       Қазақтардың астрономиялық түсінігі бойынша, Жаңа жылда Күннің көзі көрінген уақыттан  кейінгі екі сағат уақыт «күн сәті» деп саналады. Егер кімде –кім Ұлыс күннің күн сәтінде күн шұғыласын маңдайымен тосып қарсы алса, оған Наурыздың құты дариды деген дәстүрлі ұғымға  сай, Жаңа күнді қарсы алу салты қалыптасқан.Күлімдеп көрінген Күнге иіліп сәлем беріп, «құт дарысын» деп, айнала төңірекке ақ бүркіп тарасады.

       Жаңа  жылдың бірінші күнінде күннің қалай  атқаны , оның түр- түсі есепшілердің үнемі  назарында болады. Жұлдызшылардың тәжірибесіне сүйенсек, күн бұл таңда  төрт түрлі болып атуы мүмкін екен:

       1)Күн  егер жанған оттай қызарып  , қан қызыл болып шықса,ол жылы өлім-жітім, өрт көп болады, соғыс, қантөгістер болуы мүмкін;

       2)Егер  күн түсі сары қызыл тартып, ыстық леп бірден бет ұрып, шақырайып шықса, ол жылы құрғақшылық  боладыТаулы аймақтарда жиі-жиі  тасқын болып, шалғынды далада  өрт шығады;

       3)Күннің  түсі күңгірт тартып, қораланып, солғын көрінсе, ол жылы жауын- шашын ерекше көп болады;

       4) Күн сәулесі жан-жаққа шашырап,  шапағын төге рауандап атса,ол  жылы жанға жайлы молшылық  болады.  

       Ұлыс  күні неге міндетті түрде қазан пайдаланады?  

       Түске таман ауыл адамдары нарқазан көтеріп от жағады. Қазан басқа ыдыстарға қарағанда қазақ өмірі мен мәдениетінде алатын орны жоғары. Қазақ дастарқанына түсетін тағамдардың барлығы да (қымыздан басқасы) осы қазаннан өтеді. Халық жай ғана қазан демей оны «қара қазан» деп қастерлеп айтады. «Қара» сөзі қасиетті, киелі, берекелі деген ұғымды білдіреді.

       Қазан шойыннан құйылады, ұстағанға қолайлы 4 құлағы бар. Ең үлкен қазан он екі  қарыс қара қазан немесе тай қазан  дейді.

       Қазанды 3 бұтты ошаққа  немесе жерошаққа  асады. Тұрғылықты жерде қазандыққа орнатылады. Көшпелі елде қазан қирамас үшін қалың кенеп, киізден арнаулы қазанғап жасайды.