Тәуекелдің мағынасы және оның негізгі себептер

1 Тәуекелдің мағынасы және оның негізгі себептер

 

 «Тәуекел» - испан сөзінің шығу тегінен: riso-испанша «шың құз» дегенді білдіреді. Егер ұлы географияляқ ашылулар ірі теңіз державасы Испания дәуірінде болса, мұны тексеріп көруге болады, Екінші жақтан, өмір үшін қауіптілікке байланысты іс- әрекеттерді білдіру үшін тәуекел түсінігін көне грек  және латын жазушылары (Татий, Петроний, Апулей) қолдаған. Қалайда болса « тәуекел»сөзі әлем халықтарының обиходына  ертеде кірген және онымен қатар қандай болмасын жағдайда европа тілдерінің негізінде бірдей айтылады. Risiko- немісше, risk- ағылшынша, risgue- французша, rischio – италианша, riesgo - испанша.

Тәуекел дегеніміз не? Қазіргі уақытта тәуекел түсінігіне нақты анықтама жоқ. Міне, кейбір анықтамаладардан : тәуекел – нәтижені болжауда болатын екі ұшты деңгейлі; шығын ықтмалдығы; Ықтимал шығынның шамасы; кірістің бөлшегін жоғалту ықтималдылығы; бақыт бастауына үміттенуде сәттілік әрекеті; күтілген құбылысқа қолайсыз нәтиженің қауіптілігі.

Түсініксіз жағдайда бейненің  әрекеті; екі ұшты талапта  бейненің әрекеті қорытынды нәтижесінде сәтсіздікте табыстың басым болуына жетелейді; шығынға жетелейтін ықималдылық жағдайының құнды мәнері, белгісіз нәтиженің шешімін қабылдау, яғни, қауіпсіз емес; ықтимал нәтижесі және нәтиженің стохастикалық байланысы болған екі ұшты жағдай; нәтиженің белгісіздігін бейнелейтін және табыссыз жағдайда ықтимал қолайсыз салдарында өндірушінің әрекетінің сипаттамасы; қабалданатын шешім мақсатты кейінгіге  қалдару мүмкіндігі; соңғы бекітілгенге қарама - қарсы, тәуекел бұл нәтижесі белгісіз және сондықтан қолайсыз шешімді қабылдау  керек деп кім – пайымдайды, яғни, тәуекел залалы ал оң ауытқудың ықтималдылығы, қияли нәтиже күткеннен тым орайлы, ол «ықтималдылық» деп аталады, яғни, табыс ықтималдылығы кіріс, сәтсіздік тәуекелі, залал.

Тәуекел белгісіз түсінік болып табылады және тамаша сезім іспеттес тек бағаның жеке критериіне байланысты көзқарас бар. Тәуекел үнемі белгісіздікпен байланысты, бірақ айырмшылық бар, ол белгісіздік ықтималдылықтың болашақ жағдайы туралы ақпараттың жеткіліксіздігін білдіреді, ал тәуекел – жағдайды ықтималдылық нәтижелерінен әрқайсысының ықтималдылығын болады. Экономикалық әдебиеттерде берілгендей апостеорлы шешімнің салыстыруының бүкіл комбинациясымен  бірге априорлы мәліметтерімен қабылданған шешім дәлелдеме болып табылады.

Егер қызметтің түрі қандай да бір ереже бойынша таңдалатын шешімге байланысты болмаса, мұндай қызметтегі тәуекел, қайшылық жағдайда «белгісіздік» деп аталады. Белгісіздік заңды фракция жанжалмен байланысты, шешім қабылдау кезінде ақпараттық процестің  параметрі ретінде тәуекелмен кездейсоқтық. Белгісіздік жағдайынан тәуекел белгісіз жағдайы  ретінде тұруы  ықтимал және бағалануы  мүмкін.

Тәуекел жағдайы статистикалық процестермен байланысты және үш шартта сәйкес  келеді:

• белгісіздік мәні;,
• баламаны таңдау қажеттілігі (таңдаудан бас тарту бұл да – таңдаудың әртүрлігі);
• таңдалатын баламаладың ықтималдылығын  бағалау мүмкіндігін жүзеге асыру.

Тәуекел жағдай бұл – белгісіздіктің әртүлігі, жағдайлардың тұру мүмкіндігі мен  ықтимал анықталуы.

Тәуекел жағдайының ықтималдылықты анықтаудың бірнеше модификациясы бар:

• статистикалық зерттулерді жүргізуде мысалға негізделген болжалған нәтижені алу үшін обьективті мүмкіндігі бар;
• субьективті баға  негізінде ғана күтілген нәтиженің ықтималдылықта тұруы мүмкін;
• таңдау процесіндегі және балама жеткізудегі субьекті обьективті сияқты субьективті ықтималдылықты орнатады.

Тәуекел шешімді таңдау және жеткізу кезінде басқа жағдайда тәуекел белгісізік субьктісін  алып тастау үлгісінде нақты жағдайда қарама-қарсы беталыстың белгісіз дамуында қайшылықтың тәжірибешілік шешімінің  амалы болады. Сондықтан тәуелді әрекет сияқты шарасыз таңдау жағдайында белгісіздікпен жеңуге байланысты  анықтау процесінде болжалған нәтиже, сәтсіздік және мақсатты кейінгіге қалдыруда нәтижесінің ықтималдылығын сандық және сапалық бағалауының мәні.

Тәуекел жағдайында тәжірибешілік әрекетті іске асруды қолдануда үш басты элементті  міндетті түрде  ескеру: қалаған нәтижені алу ықтималдылығы; баламаны талдау жолында және оның жеткізілуінде (сәтсіздіктің) қаламаған ауытқудан тұру ықтималдылығы: (теріс сияқты, оң да қасиетінің ауытқуы ықтимал) таңдалған мақсаттың ауытқу ықтималдылығы. Тәуекелдің негізгі элементтерінің өзара байланыстылығы мен өзара әрекеті оның құрамын белгілейді.

Тәуекел астарынан қауіптілік ықтималдылығын немесе  қорлар бөлшегін жоғалту қауіптілігінің ықтималдылығы түсіндіріледі., кірісті ала алмау немесе  әрекет процесінде қосымша шығынды әкелу  (анықтаманың бірі)

Тәуекел түсінігі белгісіз түсінігімен жиі байланысты. Фрэнк Найт  алғаш рет экономикалық тәуекел мәселесіне көңіл бөлді және келесі ережені ұсынды: «бүкіл дұрыс кіріс белгісіздікпен байланысты; Саму Эльсон: «белгісіздікті адамдар күтеді және өтіп жатқан сол белгісіздікте сандық және кіріс ( немесе шығын) болып табылатын мәнерін тудырады».

Тәуекел әртүрлі трактатталады. Тәуекелге  орныққан анықтаманы беру үшін бір қатар постулаттарды ескерген жөн:

• тәуекел (күтілетін) бағалармен және субьекті шешімімен байланысты, онсыз болмайды;
• тәуекел болашақта қолданылатын шешімді белгілейді немесе уақытша көрсеткішті байланыстырады, ал болашақта жеткілікті дәрежеде қолданылуы мүмкін емес;
• тәуекелден бөлек тәртіп болмайды;
• тәуекел ме оның шараларын айыра білу.

Жоғарыда тізілгендерді ескере отыра, « тәуекел»- бұл қандай да болмасын жағдайдың тұрмауы ықтималдығын, күтілген мәнділіктен қандай да болмасын шамасын кейінгіге қалдыру мүмкіндігін анықтайды, экономикалық  тәуеклді шешуге болады, ол үшін келесіге негізделген бірнеше әдістер бар.

• тәуекел бұл- шығын ықтималдылығы;
• тәуекел бұл –ықтимал шығынның  шамасы;
• тәуекел бұл –бұл – шығын шамасының ықтималдылығының негізгі нәтижесі болып табылады;
• тәуекел – вариация эквиваленті, іс нәтижесінің мүмкіндік салдарының ықтималдылығын таратады;
• тәуекел – кейбір құрылған қоймалық шамаға қатысы бойынша және тек теңсіздік салдары үшін алынған бүкіл нәтиженің, таратудың жартылай вариациясы;
• тәуекел – бүкіл ықтимал шығындардың таратылуындағы вариация комбинациясының сыртқы сызығы мен күткен шама                    ( математикалық қүру).

Егер тәуекелді бағалауға болса (өзгертуге) ендеше тәуекелдің дәрежесін төмендетуге  шешім шығарудың шынайы мүмкіндігі бар, ал бұл тәуекелді басқаруға болады деген сөз.

Тәуекелді басқарудың бастығы тәуекелдің түсінігін зерттейді, ықтимал тәуекелдің анықталуын және олардың жіктелуін білген дұрыс.

Тәуекелдің негізгі белгілері бұл қайшылықтық, баламалық, белгісіздік.

Қарама- қарсылық әртүрлі тұрғыда байқалады және тәуекелдік әрекеттің әртүрлігінің ішінде екінші жақтан қоғамдық мәнді нәтижелерді алудың бірдей емес тәсілінде бағдарланған және амалсыз таңдау жағдайында екінші жақтан тәуекел арандатушылыққа жетелейді, тәуекел жағдайы обьективті заңдылықтың міндеті есепсіз шешіледі. Тәуекелдің қайшылық табиғаты обьективтік тәуекелді әрекетімен субьективтік  бағаның қайшы келуінде байқалады.

Баламалық тәуекелдің куәгері ретінде біреуін екі немесе бірнеше шешімін таңдау ұсынылады.

Тәуекелдің жағдайдың бір ғана нақты құрамда байланысты баламалық қиындықтың түрлі дәрежесін иемденеді және түрлі тәсілдермен шешіледі. Былтырығы жылы негізде қарапайым жағдайлар таңдауы іске асады. Қиындықта арнайы әдістер мен әдстемелерді пайдалану қажет.

Тәуекел белгсіздікпен байланысты, ол тәуекелдің қайнары болып табылады. Тәуекелді басқаруға сәйкес осы факторға  ерекше көңіл бөлінеді, өйткені бақару процесі мен тәуекелдің ретттелуінде оңтайландыру қажет.

Тәуекелдің пайда болу себептерінің негізі (қайнары) болып табылады.

• табиғи процестердің спонтандығы мен құбылыстар, аппаттар;
• кездейсоқтық – бұл тәуекелдің қайнары басқа әлеуметтік – экономикалық ықтималдылық мәнділігінде және техникалық процестерінде көрінеді, ал сонымен қатар экономикалық субьектіге енетін матриялық қарым - қатнастың көп нұсқаулығында көрінеді.Сату көлеміне байланысты болашақ қаржы нәтижесін алдын ала анықтауда жиі болжамдық сиапатында болады, өйткені түрлі сатудың көлемі кездейсоқ болуы мүмкін,
• қарама - қарсы күресуші беталыстың болуы;
• белгісіздікті елестетуші процесіне және тәуекелге ғылыми- техникалық погрестің ықтималдылық сипаты әсер етеді. Белгісіздіктің болуымен қатар қабылданатын шешім бойынша обьекті, процесс, құбылыс  туралы ақпараттың  жеткіліксіздігі;
• белгісіздіктің пайда болуына мүмкіндік тудырушы қайнарға сонымен қатар тәуекелге мыналар жатады: шектілік немесе стандарттық жағдаларды қабылдауға материалдық қорлардың жеткіліксіздігі; нақты талаптар қалыптасуында обьектінің танымының бір мәнділігінің мүмкін еместігі; саналық әрекеттің шектілігіне жататын, оның әлуеметтік – техникалық қасиеттеріндегі ерекшелігі .

Тәуекел тұжырымы біріншіден тәуекел бағасын, екіншіден оны басқаруды енгізеді.

Тәуекел бағасы – оның пайда болуындағы ғылыми сараптама және нақты жағдайдағы масштабтар. Тәуекелдің сараптамасын тағайындау – жобада мақсаттылықтың қатысуы туралы қабылдауы үшін қажетті мәліметтер беру және қаржылықты жоғалту ықтималдығынан қарау бойынша шараларды алдынан ала қарау.

Тәуекелді басқару – тәуекел жағдайдың сараптамасы мен (ереже ретінде, акт формасында заң қаулысы, нұсқа және т.б.), оны (азайтуға бағытталған шешімін жетілдіру.

Тәуекелді басқарудың негізгі мақсаты- оны кішірейтудің жасын анықтау, сонымен уақыттың және қордың шектелгені. Мақсатты бағытталған әрекет шектілік пен тәуекелді азайту бойынша экономика жүйесінде тәуекелді басқару деп аталады ( менеджмент тәуекелі).

Тәуекел есебіндегі шешімді қабылдау аса маңызды бір критеримен байланысты; шешім қабылдауда тәуекелге баратын басқарушы  қандай шекке шейін әрекет етеді. Үлкен капиталы бар және көп номенклатуралы өнімді шығарушы кәсіпорын тәуекелге аз деңгейде сезімтал және осындай кәсіпорынды басқарушы тәуекел жағдайында батыл әрекет ете алады.

Тәуекелдің экономикалық шегі келесідегідей анықталады. Егер бар қорлар кәсіпорынның даму тапсырмасының мөлшері бойынша сәйкес болса, резервтік сақтандыру қоры құрылған, кәсіпорынның теңгерімденген дамуына бұзылмайтын бүркену ықтимал; сарапшылар таңдау кезінде, шешім қабылдау кезінде, жинау кезінде және қажетті ақпаратты өңдеу кезінде, өлшем бағасы мәселесінде және т.б. басқарушы шешім қабылдау процесінде тәуекелге бара алады.

Бірақ бұдан басқа сандық бағаға көбейтетін басқарушы                      (интуитциясы) ішкі ойы, жағда, тәуекелденген шешімге оңтайлы, шешімді қабылдаушының жеке материалдық жағдайы т.б. факторлар керек.

Шығын қандайда бір шешіммен байланысты баламалы нұсқаны таңдау кезінде бағалана алмайды. Қабылданған кезінде сәйкес келетін мәліметтер болды ма, егер болуға тиісті түрде бағаланады және ескеріледі ме дегенді анықтауда талдау керек. Басқарушылық шешім нәтижесінде  жиі шығынға ұшырайды, ал салдармен салыстыру бойынша басқаның нәтижесінде, қабылданған шешімде кірісті ала алмауда төмендейді.

Шығын немесе алынбаған кіріс бағасы тым жиі белгісіз қабылданған шешім нәтижесі болып табылады, өйткені шығын физикалық емес, бірақ дерексіз сиапты бар және жағдайлар  қатарында нақты бағалана алмайды.

Тәуекелді реттеу құқықтылығынан мынаны түсінген жөн: кәсіпорын кіріс жеке шаруашылық шешімінің салдарынан шыққан есебінде резервтік қорды қалыптастырып және шығынды шабу қажет. Сондықтан басқарушы резервтік қордың жоғарғы салдарынан аспайтын шығын соммасымен байланысты тәуекелге бара алады.

Резервтік қор жоғарғы салдар деңгейіндегі тәуекел енді төтенше шама деп таныстырылады. Тәуекел шешімнің өткізілім нәтижесінде пайда болған тәуекелдің резервтік қоры экономиканың қиындық жағдайына құрылуы қерек. Кәсіпорындағы тәуекелді әрекеттің қарым- қатынасына алмастырылады. Тәуекел қорында тәуекелге бару қажет, тек біліктілікті шешу керек.

Тәуекелдің заңды екенін келесі жағдайда мойындаған:

• тәуекел қабалданған мақсатқа сәйкес болу керек;
• бұл мақсат тәуекелге бармаған әрекеттерге жете алмайды;
• тәуекел меңгерілген шығынға келуге көшпеген жөн;
• тәуекел обьектісі болып материалды және затты факторлары танылады, бірақ адамның өмірі мен денсаулығы емес.

Тәуекел әрекет олармен заңды түрде ұстанса, тек сол жағдайда қорғалады, ал теріс нәтиже, біріншіден шешімді қабылдаушыға және екіншіден ол алдынан ала көре алмауға байланысты емес келтірілген шығын салдарының себебі. Құқықтылық әрекеттер астарынан құжаттар қағидасына, ережеге, нұсқауға т.б. сәйкес болады. Заңды әрекеттердің тәуекелі үнемі заңгер көзқарасымен қорғалған.

Құқықты әрекетер деп белгілі шығындармен, залалдармен, зияндармен және т.б. байланысты олардың нәтижесі теріс болған жағдайда танылады.

Егер бұл көмек өзінің келесі экипажы мен жолаушылары үшін үлкен қауіптілігін көрсетсе, екі жыл бостандықтан немесе капитандық қызметтен немесе ондайда құқығынан айырып, түзету жұмысымен 1 жылдық мерзімге дейін жіберіледі .

Тәуекелмен байланысты шешімнің заңдылығын түсіндіру үшін ерекше мәні шынайы және мүмкін емес жағдайлардың есебін иемденеді. Егер тәуекелмен байланысты шығын әрекетінің  ықтималдылығы 100 % -ке немесе 0 %- ке жақын және есептелген болса, онда шығынның кездейсоқ сипаттылығына қарамастан, оның жеткілікті белгісі деп есептуге болады. Мүмкін тар фактордағы қақтығысы шағын көрінісінде жоғары жылдамдықта кездейсоқтық жағдайларда, бірақ көрсеткіші осындай жағдайдың ықималдылық жақындығын көрсетсе, ал тәуекел  қорғалмаса қақтығыстан құтыла алуы мүмкін емес деп есептеуіне болады.

Егер жоғары нәтижелі техникалық құралды қолдануда жағдай іс жүзінде мүмкін емес болады және тәуекел қорғалады. Бірақ шағын ықтималдылық жағдайлар болуы мүмкін. Сол кезде көптеген нәтижелі шешімдер аса үлкен  тәуекелмен ұштастырылған және сондықтан зор мәнділік шешімнің таразылануына, есептер дәлдігіне және бағалауға иеленеді.

 

2. Тәуекелдің жіктелуінің негізгі принциптері

 

Ереже ретінде, бүкіл тәуекелдер өзара байланысты және кәсіпкердің әрекетіне әсер етеді. Осы жағдайлар тәуекелді оңтайландыру бойынша шешімді қабалдауды қиындатады және нақты тәуекелдердің құрамына терең жасау, сонымен қатра олардың пайда болу себептері мен факторларды қажет етеді.