Тәуекелдің мағынасы және оның негізгі себептер

Мысалға: баға шкаласына 0,1-ден 0,25 –ке дейін критерилерін қосуға болады, жеткілікті тәуекел 0,25  ас жоғары. Тәуекел бағасының аса тартылған әдісінің бірі болып қолданылған

 

                                   R= Фn * P,                                                (15)

 

Мұнда Фш – шығын өлшемі.

  Р- тәуекел жағдайдың басу ықтималдылығы

 

Инвестициялық қаржы саласында критерии сапасында жобалардың тәуекел сандық бағасында капитал саламы келесі көрсеткіштерді қолданған жөн:

• ықтимал нәтиженің орташа күтілген мәні;
• орташа кварталды қалдық.

Бұған қоса тәуекелдің түрінің өзгерісін қолдануға болады, ол барлық капиталдың құндылығына ықтимал шығынның максималды өлшемінің қарым - қатынасы ретінде есептелген. Тәуекел жақын тәуекел банкроттықты белгілейді. Көрсетілген әдістерден басқа тәуекелдің сандық бағасына спецификалық әдістер мен тәуекелдің жеке түрлерінің бағасы үшін қабылдаулар бар.

Қазіргі уақытта ғылыми - түсініктеме ұсыныстар приемлимості бойынша  сол немесе басқа тәуекелдің деңгейінде нақты жағдайда белгілеу.

Тәртіпті стратегиялық таңдауымен бірге нақты шешімді қабылдауда кәсіпке мақсатты айыра білу және белгіленген аймақта бөлу  (тәуекел аймағында) деңгейге байланысты, ықтимал шығын болды. Тәуекелдің сандық бағасының жеткіліксіздігін орындауда  басқарушылық шешімдер қабылдау процесінде өңдеу  мен тәуекелдің арнайы шкалаларын пайдалану, олар тәуекелге баратын кәсіпкердің тәртібін жетілдіруге рұқсат береді.

Көрсеткіштер көптігі, соның нәтижесінде тәуекел бағасы іске асады, оларды қолдану бойынша  тәуекел мен ұсыныстар туады. Аса шкаласының көп түрлігі негізделген эмперикалық тәуекел шкаласы болып табылады. 2 кестеде көрсетілген, оны тәуекел аймағында қолдануға болады деп зерттеушілер ұсынған.

 

2 кесте - Тәуекелдің эмперикалық шкала деңгейі

Қаланбаған шығынның ықтималдылығы (тәуекел өлшемі)	Тәуекел градатциясының атауы
1- ден 0,1-ге дейін	Минималды
0,1 –ден 0,3-ке дейін	Шағын
0,3-тен 0,4-ке дейін	Орташа
0,4-тен 0,6-ға дейін	Жоғары
0,6-дан 0,8 –ге дейін	Максималды
0,8 –ден 1-ге дейін	Критерилі

 

Шкаланы құрастырушылар пікірінше, бірінші үш деңгей қалыпты немесе тәуекелге сәйкес келеді, ондайда кәдімгі шешім шығару ұсынылады. Үлкен деңгейімен шешу тәуекелге жақын шешімді қабылдаушы тұлғаларға байланысты.

Вариация коэффициентінің приемлемді бағалауда келесі параметрлерге бағдарлануға болады. Егер тәуекел кернеулігі 0,1- ден 0,2 –ге қолайлы, 0,25 жоғары.

бағалауда, банкроттық тәуекелді белгілеуде көптеген көзқарастар мен көптеген коэффициенттер бар. Жаңа әдістердің бірі тәуекелдің сандық бағасының шкаласын қалыптастыруға шын күтілген шығынының өлшемі тәуекелдің шкалалық оңтайлы сиапаттамасы. Ықтимал шығынның деңгейіне қарағанда тәуекел келесі шартталған аймақтан бөліну жолымен іске асады:

• приемлемді тәуекел аймағы;
• жіберілетін тәуекел аймағы;
• сыншылдық  тәуекел аймағы;
• апатық тәуекел аймағы.

 Приемлемді тәуекел  аймағы үшін таза кіріс жағдайының  сипаты, екінші аймақ үшін есептік  мөлшерінен асырылмайтын кіріс (күтілген): бұндай аймақ үшін шығын ықтимал, есептік мөлшерінен асырады, бірақ күтілетін кірістен өлшемін асрмайды : күтілген кірістен асып түсуге және кәсіпорын мүлкіне тең мөлшерне жетуге қабілетті.

 

6 Эксперттік продедуралар және тәуекелдерді өлшеу үшін пайдаланылатын субъективтік бағалауының әдістері

 

 Талдау бағаларының әдістік мәнділігі сарапшылардың жүргізген  интуитивті – логикалық талдауы мәселесі пайымдықтың сандық бағасы мен нәтижелі формальді өңдеуі тұйықталады. Нәтижені өңдеуді алумен сарапшылардың жинақталған көзқарасы мәселесін шешу ретінде қабылданады. Интуицияны кешенді пайдалануы формальді өңдеуімен  мәселені нәтижелі шешімін алуға мүмкіндік береді.

Сарапшылар басқару процесінің өз рөлін орындауда 2 негізгі функцияны шығарады: обьектілерді қалыптастырады (баламалы жағдаяттар, мақсаттар, шешімдер және т.б.) және олардың сипаттамасының өлшемін өндіреді (жағдайдың жетілу ықтималдылығы мақсаттардың мәнді коэфициенттері шешімді жоғары қою және т.б.). Обьектілерді қалыптастыру сарапшылармен логикалық ойлау және интуиция негізінде жүзеге асды. Мұнымен  білім мен сарапшылар тәжірибесі үлкен рөлді  ойнайды. Обьектілер сипаттамасының өлшемі  сарапшылардан білім мен өлшем теорияларынан талап етіледі. Сарапшылық бағалар әдісінің сипаттамалық ерекшеліктері қалыптаспайтын мәселелердің күрделі шешімінің ғылыми құралы болып табылады, біріншіден барлық сараптама жүргізуші ғылыми қалыптасқан ұйым әрбір кезеңнің аса нәтижелік жұмысымен қамтамасыз етеді және екіншіден сараптаманы ұйымдастырушы ретінде сандық әдістерін қолдануды, солай нәтижелерді қалыптасқан топтық өңдеу  және сарапшылар пікірін бағалау. Бұл екі ерекшеліктер сарапшылық бағалардың әдісін кәдімгі бұрыннан белгілі сараптамалар айыра алады, адамдық әрекеттің түрлі салаларында кең қолданылады.

Стаистикалық әдістер қолдануда түрлі себептермен, жағдаяттарда, мүмкін емес, тәуекел деңгейін бағалауда эвристикалық әдісі кең қолданылады.

Эвристикалық әдістер ерекшеліктері мен үлгілері алынатын шешімнің қатал математикалық  дәлелдемелер  оңтайлығының жоқтығы.

Әрекеттің түрлі аймақтарында сараптамалық бағаның әдістерін кең қолданады (сараптамалар, консилиумдар, кеңестер). Практикалық әрекетте жеке сияқты топтық та сараптамалық бағалар қоданылады. Жеке сараптамалық бағаларды қолданудың негізгі мақсаттары болып табылатындар:

• оқиғаның даму әрекетін және болашақта құбылысты болжау, сонымен қатар осы олардың бағасы;
• басқа сарапшылар ұсынылған сараптама мен нәтижелерді жинақтау;
• басқа мамандар мен ұйымдардың жұмысқа (пікірі, сараптамасы) қорытынды шығару.

Жеке сараптама беделі жылдам ақпаратты алу мен аса үлкен емес шығындарына жататын болып табылады. Жеткіліксіздікке жоғары деңгейлі субьектілікті жатқызуға болады және бағаны дәлелі ретінде сенімділітің жоқтығы.

Ұжымдық сараптамалық бағаны бұл жеткіліксіздіктерді шеттетеді. Топтық пікір білдіру процесіне, жеке бағаны салыстыру бойынша келесі айыра алатын ерекшеліктер беруші:

• ұжымдық бағаларды аса субьективті;
• олардың негізінде дәлелді үлкен дәрежесі бар шешім қабылдауы.

Тотық сараптамалық процедурасы келесі түрлерін айқындайды:

• ашық немесе жабық дауыс беру салдарымен тұрақты мәселелерді анық талқылау;
• талқылау мен дауыс берусіз еркін пікір білдіру;
• жабық дауыс беру немесе сарапшылар сауалдарына сауалнама алу саладарымен жабық талқылау.

Сарапшылық бағалауды қолдану бойынша ұйым жұмысының басқарушы құжатты дайындау мен басып шығару болып табылады, мұнда жұмыс тұжырымдалып, мақсатталған және оны орындау бойынша негізгі ережесі болып табылады. Осы құжатты келесі мәселелер көрсетілген жөн:

• тапсырма мен тәжірибе қолайлы;
• тәжірибе мақсаты;
• тәжірибелі қажеттілігінің қалануы;
• жұмысты орындау мерзімі;
• басқарудың тапсырмасы мен топ құрамы;
• топтың міндеттері мен құқықтылығы;
• жұмыстың қаржылық және материалдық қамтамасыздығы.

Бұл құжатты дайындау үшін сонымен бірге басқарма үшін бүкіл жұмысқа сараптама басқарушысы тағайындалады, оған басқару тобын қалыптастыру және оның жұмысына ұйымдаструшы міндеттілігі артылады.

Басқару тобын қалыптастырғаннан кейін келесі тәртіпте сарапшылық топты талдау жұмысы жүзеге асады, шешілетін мәселені анықтау, әрекеттің әрбір аймағы бойынша сарапшылардың іскерлік құрамын белгілеу мәселесімен байланысты әрекет аймағының шеңберлік белгілеу, оларды тауып алу есебімен сарапшылардың алдын ала тізімін айқындау, жұмысқа қатысуға сарапшылар келісімін алу, сарапшылық топтың аяқталған тізімін құру.

Сарапшылар тобының қалыптасу процесімен паралельді басқару тобы ұйым өндіріс және сарапшылар сауалдары әдісін жүргізеді, бұнымен қоса келесі мәселелерді шешеді:

• сауалды жүргізу орны мен уақыты;
• сұрақтар саны мен тапсырмасы туры;
• сауалдар жүргізу формасы;
• сауалдар фиксациясының тәртібі мен нәтижелер жиынтығы;
• қажетті құжаттар құрамы.

Басқару тобының келесі кезеңі сауалдар болып табылады. Берілген кезеңде тапсырмалы және өңдеудің мерзімін, процедура және өндіру алгоритімі, өндіруді жүргізу үшін күш пен қаражатты белгілеген жөн.

Сарапшылардың тікелей сауалдар жүргізу процесінде және оның нәтижелерін басқару тобы өнделген жоспармен сәйкес жұмыс комплексін орындау жүзеге асырады, қажеттілік шамасы бойынша мазмұн, мерзім және қорды қамтамасыз етуде оны корректілеу.

Басқару тобының соңғы кезеңі болып жұмыс нәтижесін әрлендіру болып табылады. Бұл кезеңде сарапшылық бағалау нәтижелерінің талдауы жүргізіледі, есеп беруді құрастыру, нәтижелерді талқылау және қолдау, бекітуге жұмыс қорытындысын беру, сараптау және жақты ұйымдастырудың нәтижелерімен танысу.

Сарапшылар талдауы.

Сарапшылық бағалау процедурасының өткізілімі үшін сарапшылар тобын қалыптастыру.Ортақ талаптар бойынша сарапшылар тобын құру сараптамалық мәселелері нәтижелі шешімі болып табылады.

Мәселелерді шешудің нәтижелігі сарапшының нақты сипаттамасы және оған шағыны болып белгіленеді. Сараптамалық зерттеу нақтылығы тек мәселені  дұрыс шешу мен оның нәтижелерін талдау негізінде белгіленуі мүмкін. Сарапшыларды пайдалану шартталған, ол бір ақпаратты алуда басқа да тәсілінің жоқтығы.

Сондықтан сараптаманың нақты бағасы, ереже ретінде, тек тәжрибелі мәліметтен кейін жүзеге асады.

Егер сараптамада мысалға бір және сол сарапшылар құрамынан жүйелі жүргізілсе, онда сарапшылар тобының нақты жұмысы бойынша статистикалық жинағының мүмкіндігі пайда болады және нақтылықтың сандық бағасының беріктілігін алу. Бұл  бағаны келесі сараптама үшін сарапшылар тобының нақтылығы бойнша сандық мәліметте қолдануға болады.

Топтық сараптамалық бағалауының нақтылығы топта сарапшылардың ортақ санына, топтағы түрлі мамандардың несібелік құрамына, сарапшылар сипаттамасына байланысты. Нақтылыққа байланысты сипаттаманы тізілген факторлардан белгілеу болып табылатын сараптамаларды талдау процедурасының тағы бір мәселесі. Талдау процедурасының күрделі мәселесі болып табылатын сараптаманың әрекеті мен нәтижесіне мәнді әсер етуші сараптаманың сипаттамасының жүйесін қалыптастыру. Бұл сипаттамалар маманның спецификалық қасиетін және сараптамаға әсер ететін адамдар арасындағы қарым - қатынастарын бейнелей  алуы қажет. Сипаттаманың маңызды талабы осы сипаттамамен өлшенеді.

Топтағы сарапшылардың максималды саны қаржылық қор бойынша шектелумен тексеріледі. Төлемге шығындар  сарапшылар санымен нақтылылық арасындағы байланысты белгілеген соң басқару, басқармаға бұл ақпаратты ұсынады және баламалы шешімінің ықтималдылығын қалыптастырады.

Мұндай баламалар сияқты сараптамалық бағалаулар нәтижелерінің нақтылығы сараптамалық төлеміне шығын бойынша шектігі орындаушы қамтамасыз ету деңгейіне дейін төмендетуі мүмкін. Немесе сарапшылардың төлемге сараптамасының нақтылығына бастапқы талаптарды сақтау және шығындарды ұлғайту.

Сарапшылар талдауы бойынша жұмыстың келесі кезеңдері сарапшылардың алдын ала тізімін құру болып табылады. Бұл тізімді құруда сарпашылар сапалы талдау жүргізеді. Сарапшылар сапасы есебінен басқа сипаттамада олардың табылу орны мен таңдалған мамандар қатысу ықтималдылығы белгілененді. Сапаны бағалауда сараптамада кандидаттарды  аса жақсы білетін адамдар ескереді.

Сараптамашылардың тізім құруы бойынша оларға сараптамаға қатысуға шақырумен хат жолданады. Хаттарда сараптаманы жүргізу мақсаттары, мерзімі, жүргізу тәртібі, жұмыстың көлемі мен марапаттау шарты түсіндіріледі. Хатқа сараптамашыларға берілген сауалнамалар және өзін- өзі бағалау құзіреттілігі қосымша берілген.

Сарапшылар жауабын алғаннан кейін, басқару тобының тізімін құрайды. Тізімнің бекітілген құрамынан кейін сарапшыларға оларды тобының құрамына енгізу туралы мәлімет жіберіледі. Егер сараптамалық бағалар сауалнама әдісімен жүргізілсе, онда бір уақытта сарапшылық топқа енгізу туралы барлық сарапшыларға сауалнама жіберіледі, оларды толтыру үшін қажетті нұсқауы жіберіледі.

Сарапшылар олардың сарапшыларға енгізу туралы хабарлау кезінде сараптауды талдау бойынша жұмыспен аяқталады.

Сауал – бұл басқару тобының  және сарапшылардың бірлескен жұмысының кезеңі. Сауалдың негізгі құрамы болып табылатындар:

• сарапшылардың тапсырма қойылымы мен сұрақтар ұсынысы;
• сарапшыларды ақпаратпен қамтамасыз ету;
• талқылау, ұсыныстар бағасының сарапшылармен өңделуі;
• сарапшылар жұмысының нәтижелігінің жиынтығы.