Тәуекелдің мағынасы және оның негізгі себептер

 

Мұндағы  A x – кірістің нақты деңгейіндегі нәтиже;

                 A    - күтілетін және орташа  мәні;

                 Р x  - әрбірі шығынның ықтималдылығы;

                 n – ықтимал нұсқалар жайлы саны барлық ықтимал            нұсқалар бойынша сомаландыру іске асырылады.

 

Орташа квадратты қалдықтың квадраты ( 2) бөліністің статисткалық дисперсиясы ретінде белгілісі және сметалық немесе нормативтік шығындардың қалдығымен араласпауы тиіс.

 

8. Экономикалық тәуекелдің төмендеу жолдары

 

Тәуекелді басқару жүйесінде маңызды ескерту  шараларын және тәуекел минимизациясын дұрыс таңдауының нәтижелігін  белгілейді. Тәуекелді ескеруінің аса кең әдістері қолданылады:

• қаражатты резервтеу;
• дисерсификациялау ;
• литимирлеу.

Сақтандыру – тәуекелді басқарудың әдісі ретінде мақсаттысақтандыру қорының ақшалы жарнасы есебінде қалыптастыру себебі бойынша мәмілеге қатысушылар арасындағы шығынды қайтару мен сақтандыру сомасын төлеу  экономикалық қалыптасушының жиынтығын қолдануды ұсынады.

Сақтандыру маңыздылығы тәуекелді беруден құралады (негативті салдар нәтижесі үшін жауапкершілік) басқа біреуді белгілі бір марапаттау. Үкіметте сақтандарудың әр түрі бар және нормативті бекітіледі. Аса кең бөлінгендер:

• жеке;
• мүліктік;
• жауапкершіліктің сақтандырылуы.

Мүліктік қызығушылықтардың сақтандырылуының спецификалық формаларының бірі хеджирлеу бұл – қаржылық операция тәуекелдерін шығарып тастауға немесе шектеу мүмкін шама жүйесі. Нәтижесінде сәтсіз валюта бағамының, тауар құнының, пайыздық ставкінің және басқа қаржылық көрсеткішінің өзгеруі.

Хеджерле негізінде тәуекелді басқа жаққа беруі болып табылады, бірақ сақтандырудың дәстүрлі келісімдерінен өзгешелігі сақтандырушының сақтандыру жарналарын төлеуді үнемі қарастырмайды, солай мысалы жақтардың бағаларды белгілеуі бойынша алдынан ала келісілген датасын сату – сатып алуды қарастыратын форфатты операциялар, бірақ сақтандырушы алдынан ала шығынды алып жүреді дегенді болжай алмайды.

Соңғы жылдары сақтандыру жүйесінде жауапкершілік сақтандыруы кең дамиды, олардың ішінде әсіресе несиелерді жабуға жауапкершілігі, экологиялық ластануға жауапкершілігі, мүлікке келтірілген залалға жауапкершілік. Тәуекелдің сақтандырылуымен қатар оның әр түрлігі сақтандыру және қайта сақтандырылуы қолданылады.

Сақтандыру обьектісінің құндылығының жоғарлау жағдайында тәуекел құндылығы жоғарлайды және сақтандыру жағдайының келуінде сақтандыру компаниясы үшін (сақтандырушыға) ас қауіпті. Мұндай жағдайда әрбір сақтандырушы өзі үшін сақтандыру сомасының өзгертіліп жасалған шамасын құрады, ол оны өзінен кейін қалдырады, ал сақтандыру сомасының бөлігіне сақтандырушыға басқа компанияға  сақтандыруды ұсынады. Бұл жағдай – сақтандыру.

Бұл әдіс типінің жеткіліксіздігіне тәуекелдің  төмендеуін ескертуге түрлі жағдайлармен түрлі тарифтері бойынша түрлі компаниялармен келісілген келісімшарттық қажеттілігіне жатқызуға болады (бұл еңбек сыйымдылығы) сақтандыру жеткіліксіздігі қайта сақтандыру саларымен шығарылады.

Қайта сақтандыру – оның маңыздылығы сақтандыру компаниясы өзінің атынан тәуекелдің бір бөлігін беру сынысымен басқа  сақтандырушыларға ықылас танылады.

Сақтандыру формасының түрінде тәуекелдің бөлінуі немесе  оның бір бөлігін тәуекелден тұруға қатыстылыға тартуда серіктестердің аса кең шебері жобасында беру немесе инвесторлардың берілу жолы.

Қаражатты резервілеу  тәуекел жағдайлардың теріс салдарының төмендеу тәсілі ретінде жеке меншік айналымдық қаржы есебінде шығындарды қайтаруда оқашу қорларын кәсіпкер құрады.

Ереже ретінде, тәуекелдің төмендеуі бойынша таңдалады, қаражатты резервілеуде шығындар сақтандыру жарнасына қарағанда аз. Маңыздылығы бойынша қаржыны резервілеу сақтандыру қорын құруда орталықтандырылған формасын береді, сондықтан резервілеуді жиі сақтандыру деп атайды. Резервті қаржы қорлары белгісіз шығындар пайда болған жағдайда құрылады, дебиторлық және кредиторлық қарыздарды және басқаларды жабуға қажет. Резервілеудің маңызды сипаттарының бірі есепте және сақтандыру қорларының оңтайлы шамасын қалыптастыруда қорытындылануы тәуекелді төмендеу әдісі ретінде, ал бұл енді айналым қаржыларын басқарумен ұштасқан. Резерв шамасының оңтайлануы бойынша тапсырмасы қолар басқару теориясымен байланысты. Кез келген жағдайда резервілеуде шығынның пайда болудың қайнары кәсіпорынның меншікті кірісі болып табылады. Қорлар құруда  бұл жинақталған кіріс, мұндай қорлар жоқ жағдайда және тәуекел жағдайлардың келуі бұл- алынбаған кіріс.

Қаржы шығындарының тәуекел минимизациясы және қаржы менеджменті әрекетін жүйесінің жоғарлауы басқаруды нәтижелігінің критерилерін өңдеуді талап етеді. Қалдыруға болмайтын процестері мен қаржыны басқару құрылымын және қаржы ағымын көрсетуші индикатор ретінде болуы мүмкін;

• қаржы қызметінің жоқтығы сондай немесе оның бухгалтерлік қатынасы бойынша немесе жоспарлы экономикалық жұмысының рөлі;
• басқа бөлімдермен қаржы қызметін атқару (маркетинг, өтім, жоспар бөлімі) қаржы қызметі немесе олардың қызметін қайталау;
• жауапкешілік және өкілекттіктің қанағатсыз бөлінісі;
• басқару есебінің шеңберінде көптеген қызметкерлердің орындалмауы – шығындарды, қорларды, сатып алушылар қарызы, қаржылық шығындар тәуекелін басқару;
• қаржы қызеткерлерінің біліктілігінің жеткіліксіздігі, көптеген тұжырымды қағидаларды түсінбеуі (қаржы ағымы, бюджет, капитал құны, тәуекел) корпоративті стратегияның контексінде;
• құжат айналымның жетілмеуі (ақпараттық және техникалық), сонымен компьтермен қамтамасыз ету;
• қаржы қызметі қызметкерлерінің уәжділігінің жоқтығы.

Қаржыны басқарудағы мәнсіздік – күшті аналитикалық функцияның, басқарушылық есеп беру мен жоспарлаудың кілтті элементтерінің жоқтығы, ұтымсыз құжат айналым, ақпаратталмаған басқарма, ақша айналымын жаман басқарылуы, қорлар мен дайын өнім портфелін нәтижесіз басқару - өзімен бірге қарыжылық шығынды және онан шығатын салдарды тартады.

Қанағатсыз қаржылық басқарудың негативті салдары қаржылық қоралардың шығынына, шығынға және жіберіліп  алынған мүмкіндіктерге және толығынан бизнестің әлсіз сапасына әкелуі мүмкін. Мысалы:

• ақшалай ағымдарының қозғалыс оптимизациясы, олардың болжауын құруға назардың жоқтығы;
• дебиторлармен қанағатсыз жұмыс тарату мәселесін ұштайды, ағымды капиталдың айналуын баяулатады, ал үмітсіз қарыздар жағдайында тура шығынға әкеледі;
• басқарушылық есеп беру мен бюджеттеудің элементтерінің жоқтығы нәтижелердің нақты емес бағасына, адекватты емес бағаға, кірісті жоғалтуға әкеледі;
• бөлінбеген кірістің жеткіліксіздігі және оның нәтижесіз бөлінуі меншік капиталды жоғалтуға жетелейді.
• кәсіпорынның құндылықты құрудың кілтті факторларының айқындалуы меншіктердің капиталының рентабельдігін төмендетеді және фирма құндылығының өсу ықтималдылығын шектейді.

Мұнан бақа болашақ қаржылық қиындықтардың белгісі: акционерлерге көңіл бөлмеу (олардың құқығын бұзушылық), нормативтен тыс және жатып қалған тауарлар және өндіріс қорлар болып табылады, банктермен қарым –қатынастың төмендеуі, өндірістік процесте қайта амортизирленген жабдықтарды пайдалану, тиімсіз және басқа жағдайларға қатысты қаржыландырудың жаңа қайнарларын пайдалану.

Кіріс шығындарының, еңбек етіп таппаған ақшалар, белгіленген факторлармен паралел таратудың төмендеуі кәсіпорынның қаржылық дағдарысының алғышарттары ретінде аса байыпты жалпы корпоративті мәселелерімен қайшы келеді. Олардың ішінде бұл потенциалды отандық және шетелдік әріптестер көз алдында компанияның инвестициалы тартымды төмендеуі қанағатсыз қаржылық менеджментте реакция ретінде. Тәуекел минимизациясымен айналыспайтын, капитал құрлымын оңтайландырмайтын қаржы ағымдарын дебиторлар және кредиторлар байқалмайтын шығын экономикалық есебін ұйымдастырмайтын , ағымды және инвестициалы әрекетті талдамайтын детальді қаржылы болжамдар мен бюджетті құрмайтын кәсіпорын қаржыландырудың приемлемді қайнарынсыз қалуға тәуекел етеді.

Р. Мир мен Б. Хедгестің «Өндірістік жұмыста тәуекел – менеджмент» атты кітабында пайда болған шығындарды жабу үшін қорларды іздеу мәселесіне бармас бұрын тәуекелді басқару принципін әкелу қажет деп қарастырған.

Олар келесі түрде айтылады:

• өзіне рұқсат беруден көп тәуекел етпес;
• аз үшін көпке тәуекел етпе;
• мүмкіндіктер бағасы.

Оларды пайдалануда саналы тәуекел – менеджер үшін ода пайда болатын қиындықтарды білу қажет. Әрине, берілген ережелер жабушы шығындардан  кәіпорындардың қауіпсіздігі мақсатымен құрастырылған. Алайда тәжірибеде өте жиі жағдайлар пайда болады, оларда  тәуекел – менеджер олардың кейбірімен түсуге міндетті болды.

Бұл принциптерді саналы түрде қолдану үшін тәуекел –мененджер үш маңызды тапсырманы шешу қажет.

• кәсіпорынның тәуекелге мәжбүрлеуімен байланысты шығынның максималды потенциалын бағалау;
• берілген жағдайда тәуекелге баламалы реакцялық әдістермен байланысты кіріс пен шығынды белгілеу.

Тәуекеге әсер етушінің кейбір механизмдерімен байланысты шығындар олар беретін кірістермен үнемі келіспейді.

Тәуекел – менеджердің міндетті максимизирлейтін кірістер шығындарға қарым – қатынасы бойынша тәуекелге реакция тәсілін таңдау және тәуекелден қашудан бастап және өзіне тәуелді қабылдауын аяқтаудан кез келгені осындай механизмі бола алады.

Қауіпсіздік көзқарасынан әдетте аса нәтижелі сәйкес келетін әрекет түрінен бас тарту жолымен құтылу болып табылады, алайда мұндайда аса табысты трансферт немесе тәуекелдің қысқаруы  болуы мүмкін. Тәуекелге реакция тәсілінің себебі бойынша соңғы шешімді қабалдау басқарманың жоғары деңгейінде  іске асу мүмкін, алайда ұсынылған ұсыным үшін жауапкершілік тәуекел – менеджерде жатады.

Үлкен шығындар.Үлкен деп үлкен бұзушы потенциалды және кәсіпорынның әрі қарай болуына қауіптілігін әкелетінді айтуға болады. Үлкен шығындар деп тану үшін екі сипаттаманы назарға алған дұрыс : шығын потенциал және қорлар көлемі, оларды жабу қажеттілігі. Шығындарды салыстыру және қажеттті қорлар үшін маңызды болатын білімге қатысты олардың қашан талап ететін шамасы оларды жабу мен фирма қорларының қандай түрінде бөле алады.

Қажетті қорлардың қайнар көздері. Шығындарды жабу үшін кәсіпорын қарауында бар үш жаққа қарама – қарсы және шығынның факторына шығатын қорларды үш үлкен топқа бөлуге болады: кәсіпорынның ішкі қорлары; несилік қор; притензиялар, сақтандыру компаниялары мен басқа субьектілерге қарама – қарсы шыққан үшінші топқа талаптар жатады, ол келісімшарт шеңберінде тәукелге  берілген, ал сонымен қатар шығынды шақыран ұқыпсыздық үшін үш жақтық жауапкершілігімен байланысты талап - арыздар.

Кәсіпорынның ішкі қорлары. Шығынның пайда болуында соңғы мұқтаждығында меншіктіліктің бүкіл түрі бір уақытта зақымданыды. Ішкі қорларға:

• банктағы қолма –қол ақша, ол мекеме мен ғимараттың физикалық зақымдануында зиян шекпейді;
• мекеме мен ғимараттың кәсіпорынның  банктық есеп шотына әсер ететін жалған мен ысырап қылушылықпен байланысты шығынды зиян шекпейді;
• жапа шеккен меншіктіліктің қалдықты құндылығы;
• өндірістік жұмыстың жиілік жалғасынан кірісі;
• кірісті инвестициясынан дивиденттер мен пайызыдық кірісі;
• бизнес иелерінің оны қолдау және т.б. енген қосымша қаражаттар;
• қаражаттың максималды потенциалының арасындағы айырмашылықты жабу үшін қаражат іздеу, шығынды жабу және кәсіпорынның ішкі қоры үшін қажет және тәукел - менеджер мәселесін береді.

Несиелік қор. Бүкіл шығынды жеке меншік қаражатымен жабу кәсіпорынға міндетті емес. Оның  жартысын несиеге немесе несиелік қорларды пайаланумен істеуге болады.

Алайда қол жеткізе алатын несиелік қорларда шектілік бар. Және олардың бастысы өндірістік жұмыстың  болашақ кірістің жүргізудің перспективасы болып табылады. Несиелік қорлардың қол жеткізушілігі шығын пайда болғаннан кейін кәсіпорынның қалдықты құнына көбінесе байлансты. Содықтан тәуекел – менеджерге шығын пайда болғанға дейін оларды жеңіп шығу жоспары болу керек, ол несиелік  ұйымдарды кәсіпорынның кірісінің перспективасында сендіру үшін. Тәуекел – менеджер қажетті қорлар санасы, мерзім және оларды алу каналы туралы нақты түсінікті болған жөн.

Ескерген жөн, шығын пайда болғанға дейін кәсіпорынның несиелік қорларды қолдану олардан кейін алуды қиындатады.

Шығын пайда болғанан кейінгі несиелік қорларды тартудың басқа шектілігі бағалы болуы мүмкін. Несиелік қорларды қолдану шығын пайда болғаннан кейінгі кезеңде  кәсіпорынның қаржылық жағдайын әлсіздендіруі мүмкін, өйткені оған бір уақытта несие бойынша және пайызды төлеу және қарыздың өзін төлеуге тура келеді. Шығынды жабушы ретіндегі несиелік қорлар өндірсітік жұмыстың нәтижелігін жоғарлатпайды және пайыздық төлемдермен байланысты қосымша шығындарды тартады. Ереже ретінде, осы мақсаттар үшін несиелік қорларды қолдану қолда бар қаржы мен қажетті қаражат жағдайының сомасын ұлғайтуда қажеттілігінің мерзімін білдіреді.

Бұл жағдай несиелік қорлардың тартымдылығын шығынды жабу үшін қаржы көзі ретінде төмендетіледі, бірақ шығынды әкелетін басқа тәсілдермен салыстыруы бойынша олардың артықшылығы шығарып тастамайды.

Өткен шығынның есебінде үшінші жаққа қарсы талап – арыз. Қажетті қорлар бөлшегі үшінші жаққа қарсы талап –арызды шығару жолының алынуы мүмкін, сонымен бірге берілген талап – арыздар шығынның өзінің фактілерінен шығады. Бұл қорларды екі үлкен топқа бөлуге болады: талап – арыз, бөлінген соманың есебінде ұсынылған, заң бойынша міндеттелумен сәйкестігі үшінші жаққа жауапкершілігі мен келісім бойынша талап арызы бөлінген сома есебі тәуекелді беру. Бірінші топ әрмен қарай шарталған жауакершілікке және абсалютті жауапкешілікке бөлінуі мүмкін, екінші топ – тәуекелді беру тәсілі, сақтандырудан жақсы.