Тәуекелдің мағынасы және оның негізгі себептер

Кәсіпкерлік мәселелерге арналған экономикалық әдебиеттерінде тәуекелдер жіктелуінің құрылған жүйесі жоқ, ереже ретінде мақсаттар және жіктелу тапсырмасымен белгіленентін тәуекелдер жіктелуіне көптеген әдістер бар. Жіктелу негізіне қаланған көптеген маңызды элементтер төменде тізілген болып табылады:

Қайсар бойынша тәуекелдің пайда болуы келесі топтарға бөліне алады:

• жеке меншік шаруашылық;
• табиғи факторлармен шартталған.

Пайда болу себептері бойынша тәуекелдер бірқатар факторлардың салдары болып табылады:

• болашақтың белгісіздігі, көп нұсқалық, қоғамдық құбылыстардың қайшылығы, қоғамадық дамудың ықтималдылық сипаты, апаттық элементтер, кездейсоқтық, ойда жоқтық;
• жеткіліксіздік, ақпараттық, обьект, құбылыс, процесс туралы мәліметтің толық еместігі;
• серіктестіктің ойда жоқ мінез - құлығы және (адам, топ, ұжым, ұйым) қоғамдық өмірге өзінің қажеттілігі, қызығушылығы. Мақсаттарының өткізілімі мақсатында субьектінің әсері;
• қоғамның әлеуметтік, экономикалық, саяси және рухани өміріне ғылыми - техникалық прогрестің әсері.

Тәуекелдің ортақ жіктелуіне өмірдің түрлі жақтарымен және адамдардың әрекетімен байланысты тәуекелдің келесі түрі бөлінеді:

• мемлекеттік және өкіметтер органдардың әрекеттермен шартталған саяси тәуекелдер;
• апаттармен, жер сілкіністерімен, жанартаулардың атқылауымен, су тасқындарымен т.б. байланысты экологиялық тәуекелдер;
• әлеуметтік ширығудың  өсуінің шарттануы, кластар мен топтарға қоғамның топтасуы, әлеуметтік- саяси жағдайдың, заңдардың орындалмауы мен заңдылықтың іске аспауы әлсізденген әлеуметтік тәуекелдер ;
• ғылым мен техниканың дамуы мен оның табиғи орта жағдайына, адам денсаулығына, жол апаттарымен апаттардың қауіптілігінің артуына кері әсері, өндірістермен, еңбектің зиянды шарттарымен және белгіленген технологияларды қолдануда қоршаған ортаны ластаумен байланысты тәуекелдер;
• адамдардың экономикалық әрекетімен байланысты экономикалық тәуекелдер ;
• арнайы тәуекелдер (спорттық, педагогтық, мамандық және т.б.)

Экономикалық тәуекелдер ішінен банктік, аудитрлік, сақтандыру, кәсіпкерлік және ішкі экономикалық әрекеттің тәуекеледерін бөліп алуға болады. Олардың әрқайсысы экономикалық әрекеттің бір жағымен: банктік немесе сақтандыру ісімен, кәсіпкерлікпен немесе ішкі сауда- саттықтың саласымен байланысты. Аудитрлік тәуекелді дұрыс емес көзқарасты қалыптастыру ықтималдылығы ретінде және ( аудит) тексеріс нәтижесі бойынша дұрыс емес қорытындыны құруда салдар ретінде белгілейді.

Бақылау тәуекелі (ішкі бақылау табылмаған қателердің қауіптілігі):

Комапанияның сипаты ретінде клиенттің шарталған ішкі тәуекелі ішкі бақылау көмегімен қоршаған ортаның шартын тексеруге болмайды. Табылмаған тәуекел (аудитрлік тексеріс өткізу процесінде ішкі бақылау жүйесімен жіберілген қателердің көрінбеу ықтималдылығы).

Валюталық тәуекел, шетелдік валюта бағамының ауытқуымен байланысты экспортер үшін бұл – алу кезінде шетелдік валютаның ауытқуы (немесе) төлемді алуға дейінгі тапсырысты және келісөзді бекіту, импортер үшін тәуекел бұл –кесілген уақыттың тапсырыс датасы аралығы мен төлеу күнін бекіту;

Төлемеу тәуекелі клиентті қаржы жағдайымен немесе оның елімен немесе төлегісі келмеуімен байланысты мысалға, нарық бағасының түсуінен (сатушы тәуекелі);

Жағымсыздық тәуекелі тауарды қабылдаудан бас тартумен байланысты (сатушы тәуекелі);

Бірденені орындамау тәуекелі - сатушы тауарды сату келісіміне сәйкес емес, басқа сапада, басқаша санда, кешіктірілгенді қойса қауіптілік (сатушы қауіптілігі).

Көліктік тәуекел – жолда тасымалдау және ұстап қалу кезінде бұзылу немесе тауар зауалын қауіптілігі келісілген орынға жеткізу бойынша сатып алу (сатып алу мен сатушы тәуекелі).

Нарықтық тәуекелі – оңтайлы емес нарықты іздеу қауіптілігі;

Елдік тәуекел – импортер фирмасы бар елдің саяси, экономикалық, әлуметтік жағдайына байланысты.

Сақтандыру тәуекелі – бұл тәуекел сақтандыру жағдайының келуімен байланысты. Олар сол немесе өзге сақтандыруда сақтандырушының жауапкершілігінің көлемін білдіреді және статистикалық, эмперикалық негізінде, ықтималдылық теориясы негізінде белгіленеді.

Белгілегендей, өндірістік, қаржылық және коммерциялық тәуекелді айыра алады. Бірақ ортақ қабалданған тәуекелінің жіктелуі жоқ. Солай, мысалға, қаржылық және несиелік тәуекелді айыра алады. Қаржылық тәуекелді заемды қаржы қарым – қатынасымен барлық кәсіпорынның қаржылық жағдайларына, яғни, заемды байланыстырады және меншіктік қаржының қарым – қатынасы жоғары болған сайын тәуекел де жоғары. Ал несиелік тәуекел заемшы ссуда бойынша төлей алмауын шарттандырады. Көрсетілген нұсқаулармен қатар инвестициялық тәуекелдің инвестициалық - қаржылық портфелдің құнсыздану ықтималдылығымен байланысын ажырата алады.

Нарықтық тәуекелді нарықтық экономикалық коньюктураның күтпеген өзгерісі немесе тұтастай экономикалық  қауіптілігі ретінде белгілейді. Көптеген авторлар сыртқы және ішкі тәуекелді бөледі. Сыртқыларға нарықтық сақтандыру, апаттық тәуекел, валюталық тәуекелді жатқызады. Сыртқы тәуекелді саяси және экономикалыққа бөледі. Ескерген жөн, кейбір авторлар өндірістік тәуекелді контракт немесе келісім шартқа тапсырысшымен бірге фирманың өз міндеттерін орындамау мүмкіндіктерімен қаржылық (несиелік) тәуекел – фирманың қарызын қаржыландыру әрекеті үшін нәтижені пайдалануда инвесторлар  алдында фирманың қаржылық міндеттерін орындамау мүмкіндіктерімен байланыстырады.

Осындай түрде кәсіпкерлік тәуекел келесі түрлерді өндірістік, коммерциялық, қаржы несиелік және инвестициялы тәуекелді енгізеді.

Соңғы қорытындыға таласпай, кәсіпкерлік салада маңызды инвестициялық тәуекелді жіктеп көрейік.

Жүйелік тәуекел (дифференциалды емес) тұтастай процеспен байланысты, жүйелік емес (дифферициалды) нақты экономикалық құбылыстармен байланыты және диверсикациямен кішірейтілуі мүмкін деп белгілесек, мысалы.

Қызмет еткізу кезеңімен қатар қаржылық – экономикалық және әлеуметтік тәуекелдің ықтималдылығы (білікті кадрларды алумен күрделі әлеуметтік  инфрақұрылым әлсіздігі, ереуіл қаупі) техникалық тәуекел (жаңа технологиялар, шикізат пен материалдар сапасының тұрақсызлдығы, технологиялар беріктігі), экологиялық тәуекел (өндіріс зияндылық, дүркін шығарып тастаулар, қоныс тебуші орынның жақындығы).

Экономиакада тәуекел түсінігінің  нұсқаларының бірі Дж. М. Кейс есімімен байланысты, ол өнім құндылығы және қызмет көрсету нарықтық бағаның ойламаған жерден өзгеріске ұшырайды, жабдықтардың  шарасыздық тозығы мен апаттар нәтжесінде бұзылуларға әкелуде ықтимал шығынға кіруі керек. Осымен байланысты Кейнс» тәуекел» туралы күтілген  түсім анықтығын кейінгіге қалдыру ықтималдылығын жабу үшін негізгі түрін ескеру керек деп есептеген.

Біріншіден, кәсіпкер немесе заемщик тәуекелі онымен ол есептеген перспективалық пайданы шын ала алама» деген  күдік пайда болады.

Екіншіден, несие беруші тәуекелі шығынға ұшырау  ойымен қауіптілігімен байланысты болуы мүмкін немесе міндетті орындаудағы борышкердің басқа  әркеттерінің шетіне шығуы, сонымен қатар қамтамасыз ету мөлшерінің жеткіліксіздігі ықтималдылығымен байланысты, яғни, заемщиктің кірісті алу есебі ақталмағаны үшін еріксіз шығынға ұшыраудың қауіптілігі.

Үшіншіден, бұл тәуекел – ақша бірлігінің құндылығының азаю ықтималдылығымен байланысты.

Экономикалық ғылымда тәуекелдің классикалық және жаңа классикалық теориясы бар. Классикалық тәуекел теориясының өнімдері (Милль, Сепиор) пайызды кәсіпкерлік кіріс құрылымында салынған капитал еншісі ретінде ) және тәуекел үшін төлемді (ықтимал тәуекелдің өтемі ретінде кәсіпкерлік әрекетпен байланысын) айыра алды. Классикалық теориядағы экономикалық тәуекел таңдаған шешімді өткізу нәтижесінде математикалық күткен шығынмен теңдестіреді. Аталған шешімнің іске асуына алып келетін тәуекел - мұнда. Мұндай біржақты термелеу сезілгеннен кейін тәуекедің басқа түсінігіндей өнімін ертті.

ХХ жүзжылдығындағы 20 -30 жылдары А. Маршал және А. Пигу тәуекел Q-ді экономиканың жаңа классикалық теориясының негізін жасады. Кәсіпкер іс- әрекеті тәуекелдің жаңа классикалық теориясына сәйкес шектелген пайданың тұжырымымен шартталған. Бұл егер бірдей ұсынылған кірісті беретін күрделі қаржы нұсқаларының екеуінің бірін, таңдап алу керек болса, онда кіріс ауытқуы аз нұсқасы таңдалады.

Тәуекелдің жаңа классикалық теориясын соңынан  осындай күткен мөлшердегі кіріске қарарғанда, бірақ та ықтимал толқындарымен байланысқан адал кіріс үлкен пайдаға иеленеді. Мұнан А. Маршал бәсекені ұстау, лоторей және құмар ойындарын ойнау пайдасыз деп қорытынды жасайды. «Құмарға әуес рөліне Дж.М. Кейнс көңіл бөлген. Үлкен кіріс үшін кәсіпкер үлкен тәуекелеге  баратыны туралы классикалық теориясына қосымша қанағат факторы жаңа тәуекелден қорытындыға әкеледі.

Кәсіпкерлік әрекеттің күрделі мәселелерінің бірі капитал салудың  оңтайлы нұсқаларын таңдау болып табылады. Кәсіпкер өзінің жиынағында тәуекел элементін құрайтын белгісіздіктің әртүрімен соқтығысады. Олардың алдында нарықтық коньюктураның  есебімен және басқа да факторлардың әсерінен тәуекел дәрежесін белгілеу тапсырмасы пайда болады.

Тәуекелден құтылуды болжайды, ал жиі ойсыздық («Qui resque rien n´a rien» - «тәуекел етпеген ұтпайды»).Сондықтан кәсіпкерлер іс- әректінің ережесі «тәуекелден қашпау, ал оны алдынан ала көру, төмен деңгейдегі ықтималдылыққа дейін төмендету». Кәсіпкерлік тәуекел- бұл тәуекел, кез келген әрекет түрінде пайда болатын өнім өндірісімен, тауармен, қызмет көрсетумен, оларды жөнелтіммен, тауарлы- қаражатты және қаржылық операциямен , коммерциямен, әлеуметтік – экономика және ғылыми- техникалық жобалардың іске асуымен байланыстылығы.

Әрекеттің осы түрлерімен және материалдық, еңбектік, қаржылық, ақпараттық (интелектік) қорлары пайдаланылады және айналады, толық емес бөлшетеп осы қорлардағы жоғалту қаупімен тәуекел байланысты. Тәуекел – қаупі деп қарастылрылған жоспар үстінен жоба, оның әрекетінің бағдарламасымен, қосымша шығындар түрінде төмен кіріс кәсіпкердің немесе шығынға әкеледі немесе есептегенінен төмен кіріс алады.

Кәсіпкерлік әрекеттің нәтижесіне мемлекетпен жүргізілген сауда және валюталы реттелуі, кодталуы, лицензиялануы, кедендік баждың өзгеруі әсер етеді. Елдік тәуекелдің деңгейінің ұсынылған сараптама тәсілдерінң бірі болып гармондық фирмада жиі жарияланатын БЕРИ индексі табылады. Оның көмегімен елдік тәуекелдің деңгейі белгіленеді, оның белгіленуімен жылына 4 рет бағасының түрлі әдістерінің көмегімен жүзге жуық эксперттер талдау жасайумен айналысады. Экспорттардың жиі көрсеткіштер құрамына:

• мемлекеттің ВНП жылдық өзгерісін жобалаудан шығатын экономиканың нәтижелігі;
• саяси тәуелкелдің деңгейі;
• әлемдік банктің мәліметі бойынша борышкерлік мөлшерінің есебімен оған қызмет көрсету сапасы, эксопорт көлемі, ішкі сауда- саттықтың айналымының теңгерімі деп есіптелетін борышкерлік деңгей;
• банктік несиелердің қолайлығы;
• қарыз капиталының ұзақ мерзімінің қолайлығы;
• форс - мажорлы жағдайлардың пайда болу ықтималдылығы;
• елдің несие қабілетінің деңгейі;
• сытрқы қарыз бойынша орындалмаған міндеттердің сомасы

Осындай түрмен серіктес елдің жан - жақты саяси және экономикалық жағдайы сарапталады. Сараптама  нәтижесі  мәліметтер қорының түрінде тәуекелдің инвестициясымен бірге ранжірленген елдің тізімін ұсынылған бағасын сиапаттайтын және түрлі жақтың беріктігі ұсынылады.

Валюталық тәуекел валютаны сатып алу қабілетімен байланысында табылады. Экспорттың шығын келісім шарт жағдайында төлем валютасының бағамының жоғарлауында шығынға иелененді, себебі ол үшін алуда ұлттық валюталық қаржы көбірек жұмсалады.

Валюталық тәуекелге алып-сатарлыққа жатады, сондықтан екі жақтың бірінің шығынында валюталық бағамның өзгеруінің нәтижесінде екінші жақ қосымша кіріс мен айналымды алады.

Салықтық тәуекелді кәсіпкерлік және мемлекетік 2 ұстанымда қарастыруға болады:

Кәсіпкердің салықтық тәуекелі салықтық саясаттың өзгеруі  ықтималдылығымен байланысты (жаңа салықтардың пайда болуы, тарату немесе салықтық жеңілдіктің қысқаруы), сонымен қатар салықтың жалақы мөлшерінің өзгеруі кәсіпкерлік тәуекел деңгейі салықтың өтемді  емес, ереже бойынша жоғарлату жағынан салықтың өзгеруі мүмкін ықтималдылығы бар салықтың тұрақсыз заңдылығын ұлғайтады. Үнемі енгізілетін түзетулер мен толықтырулар тәуекел қайнары болып табылады, кәсіпкерлердің өз әрекетіндегі беріктіктің сенімділігінен айырады.

Мемлекеттің салықтың тәуекелі саясаттың немесе салықтың өтем шамасының өзгеру ықтималдылығының нәтижесінде бюджетке түсімнің қысқару мүмкіндігінен құралады. Тәжірибеде көрсеткендей мемлекет бірінші жақтан кәсіпкерлердің дамытуға кедергі болмайтын, екінші жақта бюджетке қаржының түсу максималдығын қамтамасыз ететін салық салу осындай өтемін құруда қызығушылық танытады.

Шындығында салық салу тәжірибесінің іске асуында және мемлекеттік органдардың оңтайлы салық өтемінің өнімін салықтың өтемін жасау кезінде ескертілетін түрлі жиі және қарапайым емес жағдайларда соқтығысуына тура келеді.

Ереже ретінде сақтандыру мәмілесі арқылы арнайы сақтандыру компанияларының форс –мажорлы жағдайларда шығын қайтарып алуы іске асады. кәсіпкерлерге байланысты емес сыртқы тәуекелмен қатар. Кәсіпкерлерге байланысты емес сыртқы тәуекелмен қатар құзыретті емес кәсіпкердің қабылдаған қате шешім мәнді дәрежесін белгілейтін ішкі тәуекел әсер етеді.

Ұйымдастырушылық тәуекел, жұмысты ұйымдастыру кезінде жеткіліксізділікпен шартталған (өткізілімнің төмен деңгейі, бейімділіктің тұрақсыз деңгейі).

Қордық тәуекел, бұл тәуекелдің себептерінің жетіспеуі;

• жағдайдың өзгеруі кезінде қор бойыншаартықтықтың беріктілігінің болмауы;
• жұмыскер күшінің жетіспеуі;
• өнімнің жетіспеуі, жеткіліксіздіктің үзілуі;
• қорлардың артықтығының болмауы сұранымның ұлғаюына, ал аса күрделі жағдайларда оның сәтсіздігіне алып келеді.