Тәуекелдің мағынасы және оның негізгі себептер

Портфельдік тәуекел кез келген фирманың қызмет ету  процесінде мөлшерді белгілеуде инвеститцияның салу саласында немесе күрделі есепті шешуге тура келеді, фирмада және еркін қаражат жағдайындағы жеке кәсіпкерде осындай есеп пайда болады.

Портфельдік тәуекел құнды қағаздар жеке түрлерін бойынша шығындану ықтималды, сонымен қатар барлық қарыз категориясы бойынша қорытындыланады. Қандай бір қаржылық активтердің бір түрінде құнды қағаз портфелін жасау үшін қаржыны  инвестірлеу  жеткілікті. Бірақ та бір компанияның акциясына қаржыны салуы инвестордың оның бағамдық құндылығының ауытқуына байланысты. Егер ол өзінің капиталын біренше компанияның акциясына салса, онда нәтижелік, әрине солай бағамдық ауытқуға байланысты болады, бірақ та әрбір бағамнан емес орташаланғаннан ғана.

Мұндай әртүрлі құнды қағаздар диверсифициялды атауды алып жүреді. Диверсифициялды тәуекелдің деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар болып альтернативті салаға салынған қаржылық қорлар, тауарлық және қорлар, коньюктуралар нарықта табылады.

Жүйелік тәуекелді акциядағы олардың кірістілігіне бағалардың  өзгеруімен, облигация бойынша ағымды және күтілетін процесін девиденттің күтілген мөлшері.

Несиелік тәуекел немесе қарызды  қайтармау тәукелі, бұл тәуекел- ол бойынша заемщиктің негізгі қарызы мен пайызын төлемеу. Несиелік тәуекел білдірілген сенімді түсіндіру есебіндегі күмәнмен байланысты, яғни, заемщиктің ықылассыздығымен, дәлірек оның міндетінен әрекет етуінен жалтару. Несиелік тәуекелдің төмендеуінің негізгі әдісі қаржылық жағдайының сараптамасы мен заемщиктің төлем қабілетсіздігі, сонымен қатар аманатпен басқа кепілдік беру.

Инновациялық тәуекел – қаржыландыру және ғылыми- техникалық жаңалықты қолданумен байланысты. Шығын мен ғылыми- техникалық прогрестің созылуы және уақыт бойынша жекеленген, олар кейбір кең шекте ғана көріне алынуы мүмкін. Инновациялық тәуекел обьективті шарасыз шынайылығы ретінде қабылданады. Әлемді тәжірибе куәландырады, іргетастық зерттеу кезеңінде кәсіпкер еншісіндегі алынған нәтиже 10 % асырылмайды. Бірақта көптеген дамыған елдерде теріс нәтижелерге келеңсіз қарым- қатынасы жоқ. Әдетте, инновациялық тәуекел шарасыз және осы тәуекелді қарызын қайтарып беруіне міндетін демеуші өзіне алады, зерттеу ұйымдарына құрбан етуі ретінде қабылданады. Және мемлекет тарапынан (жеңілдік ұсыну). Сонымен қатар, салық салу және инновациялық тәуекелде мемлекеттің қолдауымен ғылыми –техникалық зерттеу сақтандырылады.

 

3 Пайдалы болуының теориясы және тәуекел

 

Көптеген обьектілері бар индивидум олардың қалауы бойынша өзі үшін салыстырады, яғни, өзі үшін қандай қаланатын обьект болып табылатынын нұсқай алатын жағдайы бар. Егер жүргізілген салыстыру нәтижесіне сүйенсе салыстырылатын обьектіге аса қаланатын обьектіге үлкен баға сәйкес келетін сол функцияны пайдалану функциясы деп аталатын сандық бағаны тіркеп қоюға болады.

Обьектіні сапалы салыстыруынан олардың сандық бағаға көшу мүмкіндігіннің пайдалану қызметін іске асырады, өйткені, оның пайдалылығы әрбір баламаға кейбір сандарды тіркеп қояды.

Әрбір баламаның кейбір сандардың (пайдалылық) сәйкестігі қоятын қабілетімен қамтамасыз етуде осындай түрде кез келген екі баламасы үшін біреуінен басқасы қаланатын, егер біріншісінің пайдалылығы, екіншісінің пайдалылығынан күшті болса, пайдалылықтың негізгі теорияларына қалаудың аксиомалары жатады. Күтілетін пайдалылық теориясында салыстыру, салдары және шарттары белгісіз балама көптеген баламаларда пайдалылықтың қалауы бойынша қызметімен қамтамысыз етіп қоймайды, бірақ және пайдалылықтың салдарын және олардың ықтималдылығын пайдаланып, матеметикалық күту түрінде баламаның пайдалылығын таныстыруға мүмкіндік береді.

Тәуекел бағалау териясы тәуекелмен байланысты таңдау ережесі мен жағдайды салыстыруға (қалауға) арналады. Тәуекелдің жалпы теориясы нақты экономикалық жағдайларға баланбаған ереженің жан- жақты салыстыруын қарастырады. «Экономикалық интуицияның» сол немесе өзге тұрғысын бейнелейтін, сонымен кейбір табиғи немесе нормативтік ережелер сияқтанатын аксиомаларға шағымданады.

Тәуекелдің формальді жалпы теориясы қалаушылық немесе кездейсоқ мөлшерді салыстыру ережесімен немесе ықтималдылықты таратумен айналысады (болашақ кіріспе).

Алғашқы стохастикалық доминирлеу ережесі ретінде қабылданады, оны былай: «үлкен- жақсы» деп айтуға болады. Кездейсоқ мөлшерді салыстыру кезінде бұл егер де кез келген табиғи жағдайда кездейсоқ мөлшер Х кездейсоқ Y аз емес, онда Х – Y-тен кем емес. Ықтималдылықты таратуды салыстыру кезінде бұл ереже былай қалыптасады: егер тарату функциясы үшін F(х) және G(х) дұрыс болса, F(х)≤ G(х) барлығы үшін х онда F(х) G(х) – тен кем емес .

Егер тек саналған қалауды, яғни салыстыру ережесін сол немесе болашақ кірістің өзге кездейсоқ мөлшерін санмен сипаттаса, кездейсоқ мөлшері х «артық» у кездейсоқ мөлшерден және сонда ғана U функциясының болуын білдіреді.

U(х) функционалын пайдалылықтың функционалы деп атайды. Пайдалылықтың функционалы түсінігін Д. Бернулли жүргізген, оны «адамгершілік күту» деп атаған. «Пайдалылық» детерминденген кірістен индивидуммен сыналғаны ұсынылады, пропорционалы өспейді, бірақ оны жалпы жағдайда сызықты емес u (х)  функциясымен өлшуге болады. Егер пайдалылықтың өсуі болжалса пропорционалдық нақты емес, ал кіріске жататын өзгеріске, яғни du =k *dx/ x, мұндағы k – кейбір коэфицент, онда u (х) = k * /n (х)+ const. Д. Бернулли тура осы функцияны қарастырған Детерминді кірістің пайдалылығы кірістің өзімен өлшенеді:

 

                                           U(х) = M(х)                                                                        (1)

 

мұндағы M(х)  - –тің математикалық күтуі.

 

Егер кіріс х кездейсоқ мөлшерінде ұсынылса, онда u (х)  пайдалылықтың кездейсоқтық және мөлшерлік, ал ортақ мәні:

 

                 U(х) = M* u (х)   -ке тең                                                    (2)

 

Егер х аяқталған 1 сандық мәнін А, N P1, PN ықтималдылығымен қабылдайды, онда салыстыру критериі:

 

                               U(х) = v(х)* P;                         түрі бар.       (3)

 

Жалпы жағдайда кездейсоқ мөлшерін F(х)  пайдалылық функциясы:

 

                          U(х) =

(х) d F(х)  -ке тең,                                    (4)

 

Бұл критериі ортақ мәнмен жиі u(х)= x кездейсоқтықта тура келеді.

Бірінші стохастикалық доминирлау u(х) жоғалмайды.Функцияның төмен (жоғары) дөңестігі тәуекелеге бейімділігін (бейімді еместігін) көрсетеді. Солай Иенсин теңсіздігі бекітеді, егер де u(х) функциясы жоғары қарай дөңестенсе, онда М u(х) U (МХ). Кездейсоқ кірісте детерминделген кірісі МХ математикалы күтуіне тең.

Пайдалылық функциясы дөңестің төмен және жоғары қарай шығуы кірістердің жоғары деңгейінде үлгі көмегімен, мүмкін адамдар әрекетімен түсіндірілген, олардың аса үлкен емес тәуекелге бару ықыластығы, мысалға, лотарей билетін сатып алу кезінде, бірақ тәуекелден қашып үлкен шығындармен байланыстылығында өз мүмкіндігін сақтандырады.

Тәуекел теориясында салыстыру критерилері аксиомадан шығады, ол ұнатудың қатысын қанағаттандырады. Күтілетін пайдалылықтың теориясында негізгі болып тәуекелділік аксиомасы табылады.

Үш кездейсоқ өлшемдері бар У1,У2,Z (кездейсоқ кірісті алуда сол немесе өзге нұсқауы) 0< а <1 кез келегені үшін кездейсоқ жағдайға сәйкес келетін кездейсоқ өлшемді Уа деп белгілесек, а ықтималдылығымен у1 нұсқауын таңдайды. Уа өлшемі құрастырған, у2 және z ережесі бойынша құрастырылған. Онда тәуелсіздік аксиомасы келесі : егер у1, у2 артық болса, онда уа  у' a – кез келген а үшін яғни, у1 мен, у2 «араластыруы» бір және сол (z) өлшемімен ұнатудан ауыстырмайды. Бұл аксиома, теориясы көрсеткендей, өзгелермен кейбір үйлестігіне сызықты үлгілеуге әкеледі.

Көптеген мамандар пікірінше пайдалылықтың сызықты теорясы жеткілікті иіелі емес болып табалады, ықтимал жағдайдың көптүрінің барлығын бейнелемейді. Тәуекелді бағалаудың сызықты емес үлгілері пайда болды: ықтималдылықпен ішкі пайдалылықтың критерилері, салыстырмалы немесе келмейтін пайдалылықтың түсінікпен байланысты критерилері, математикалық күтудің сызықты комбинациясы және диперсия және т.б. Бірақ оларды байқап пайдаланған жөн, өйткені олар мүмкін бірінші стохастикалық доминиолау ережесін қанағаттындырмайды, мүмкін «байсалды» жағдайда ғана қолданылады, портфельдің барлығын ертеде тәуекелділіктің міндеттерінен алынғаннан тыс байланыстылықта, жұтаудың шағын ықтималдылығында әрбір жаңа тәуекел баға беруге болады.

Сызықты емес теорияның қарқынды дамуына қарамастан, сызықты үлгілеу экономикалық зерттуде көптеген аймақтарында тым тараған болып қалады. Бірақ ол тәуекелдің шынайы шарасын тым оған жақындықты береді, көптеген жағдайда бұл жақындық әсіресе нақты ақпараттар және статистикалық мәліметтер жеткіліксіздігінің түрінде жеткілікті. Сонымен қатар, әр уақытта сызықты функционалды сызықты емес функцианалдардың сызықты айналу бөлімі ретінде қарастыруға болады, пайда болушылықтың қызметінің «қарапайым» қасиетіне ұқсас қасиеті, пайдаланушылықтың жергілікті қызметін пайдалануға мүмкіндік береді.

 

4. Тәуекелді басқарудың негізгі принциптері

 

Тәуекел шартында  және онымен байланысты шығынды механизмді жасау жұмысында қажеттілік пайда болжау мен шешімді қабылдау  мен мақсатына жету мақсаты ол тәуекелді ескеруге мүмкіндік берер еді. Мұндай механизм менеджмент тәуекелі болып табылады.

Тәуекелді басқару қабылдау әдістерінң жиынтығы ретінде сипатталады және белгілі шамада іс- шараларда тәуекел жағдайлардың болуы мен қорытындыға шаралар қолдану немесе теріс салдардың төмендеуіне рұқсат береді.

Жүйе сияқты тәуекелді басқару 2 жүйеліктен: (субьективті) басқарудың және (обьектілі ) басқарудан тұрады.

Менеджмент тәуекелі обьектісі болып тәуекелдер, капиталдың тәуекел салымы, тәуекел өткізімі процесінде субьектілердің шаруашылықты жүргізу аралығындағы экономикалық қатынастар табылады.

Менеджмент тәуекелі жүйесінде субьктіні басқару болып қаржы менеджерлері  немесе тәуекел  менеджерлері болып табылады, олар түрлі әдістермен, амалдармен басқару обьектісіне әсер етуі керек. Менеджердің негізгі мақсаты әрекеттің сондайбір нүсқауын тауып алу керек, ол тәуекелдің оңтайлы үйлесімімен кірісін қамтамасыз етеді, бұдан шығатын қорытынды, кіріс жоба болған сайын оны өткізілімін тәуекел дәрежесі тым жоғары.

Мұнымен басты мақсаты болып:

• жоғарламаған тәуекел дәрежесін бағалау ,
• тәуекел дәрежесін бағалау;
• берілген тәуекел дәрежесін ұйымдастыру үшін сараптау;
• тәуекелді ескерту немесе төмендеуі бойынша қажетті жағдай шара жасау;
• шығын келтірілген максималды - мүмкіндікті қайтаруға шараларды қолдануда тәуекел оқиғалары болады.

Нақты әдістер және қабылдаулар кәсіпкерлік әрекеттің мамандығына байланысты, ал сонымен қатар субьектінің  кәсіби дайындығына – менеджер тәуекеліне байланысты.

Тәуекелді басқарудың негізгі принциптері:

• өз капиталы мүмкіндік бере алатынынан асып тәуекел етуге болмайды;
• тәуекел салдары туралы ойлаған жөн, яғни, бұл жағдайды болжап және оны кішірейту;
• шығын үшін көппен тәуекел етуге болады.

Бірінші принциптің жөнелтілімі тәуекел жағдайдың келу кезінде максимал ықтимал шығынды белгілеу қажеттілігін болжайды. Салынған капитал көлемі мен қаржы қорымен ықтимал шығынды сәйкестендіру қажет. Бұл шығын дамуды белгілеу қаржы жағдайына болашақта банкроттыққа дейін әсері белгілеу.

Екінші принциптің өткізілімі үшін шығын мөлшері мен оның ықтималдылығын бағалау қажеттілгі талап етіледі, ал содан кейін өз міндеттілігіне тәуекелді алу мүмкіндігі туралы шешім қабылдау немесе жаққа тәуелділікті басқа тұлғаға жауапкершілікке бару немесе (тәуекел) іс- шарасынан бас тарту.

Үшінші принцип өткізілімі іс- шараларды енгізу туралы шешімді қабылдамас бұрын ықтимал шығын есебі туралы шешімді қабылдау қажеттілігін болжайды.

Аса тәжірибелі болып екінші принцип, тәуекелдің рұқсат ету жағдайын табуға шақырылған:

• тәуекелден құтылу;
• тәуекелдің төмендеу,
• тәуекелді қабылдау.

Тәуекелді қабылдау – іс- шаралардың өткізілімінен бас тарту.

Тәуекелдің төмендеуі – ықтималдылықтың қысқартылуын және шығын көлемін болжайды. Толық немесе бөлшектеп басқа біреуге беру тәуекелді дәрежесінің төмендеуінің амалдарының бірі.

Тәуекелді қабылдау – кәсіпкерге тәуекелдің барлығын қалдыру деген сөз, бұл мүмкіндік меншік капиталымен күтілген шығынды қайтарып алу. Тәуекелді басқару теориясы мен тәжірибесі бір қатар ережелер жасады, олардың негізінде тәуекелді басқаруды қабылдаудың сол немесе өзгесін және шешім нұсқаларын таңдап алуы іске алады. Ережелердің негізі болып табылатын :

• ұтыс максиумы (агрессияшыл кәсіпкер)
• ұтыс пен ұтылыстың оңтайлы сәйкестігі (ақылды кәсіпкер)
• нәтиженің оңтайлы ықтималдылығы (консервативті кәсіпкер).

Басқарушылық бұл – басқаруға  басқарушы жүйенің мақсатты әсері белгілі мақсаттарға жету мақсатымен, қойылған мақсатты шешу  мақсатымен. Басқарушылық  шешімді ұйымның орындауымен байланысты.

Тәуекелді басқару процесін екі құрамға бөледі:

- тәуекел сараптамасы;

- тәуекелді шығарып тастау  шарасы мен минимизациясы.

Тәуекел талдауы жиынтықты және тәуекел  тұрғысы бойынша  берілген өңдеуді, сонымен қатар тәуекелдің сапалық және сандық сараптамасын қосады. Шығарып тастау және тәуекел  шектің –жіберілетін деңгейінің түсінігін, тәуекелді төмендетудің әдістерін таңдау, капитал салымды тәуекел нұсқаларын қалыптастыру, күтілген қайтарып алу мөлшерін салыстыру негізінде және тәуекел мөлшерінде олардың оңтайлылығының бағасы. Тәуекелді басқару процесінің негізгі кезеңдері 1- сызбада келтірілген.