Тәуекелдің мағынасы және оның негізгі себептер

Сауалдар процесінде шешілетін тапсырманың үш түрін атауға болады::

• берілген обьектілердің сапалылығы мен сандығы;
• жаңа обьектілердің құрлымы мен бағасы.

Ұжымдық сараптамада сауалдың негізгі түрлері қолданылады:

• пікір – сайыс;
• сауалнама алу;
• сұхбаттасу.

Сауалнама алу қайта байланыста немесе онсыз да өтіледі; сауалнама алуда қайта байланыспен өткен кезеңінің сауалының кейбір нәтижелерін сарапшыларға дерек үшін және оларды дәлелдігімен жеткізу кезінде сарапшылар бірнеше кезеңде сауал алады. Сауалды ұйымдастырудың бастысы ақпаратты максимумы және шығармашылық белсенділігінің максимумы, сарапшылардың өз бетінше жұмыс істеуі болып табылады.

Әрбір сарапшыға талданатын құбылысқа жататын бүкіл ақпаратты мүмкіндігінше жеткізуге тырысу сарапшылар сияқты  сауал ұйымдастырушылар шығармашылық  өз бетінше жұмыс жасау мен белсенділікті бөлектемей  сараптауға жатқызады.

Алайда ақпаратты өңдеу бойынша  сараптама мүмкіндігі шетелмеген, нәтижесінде сараптама оның қарауындағы барлық ақпаратты қол  домбай шешім қабылдай алады. Сонымен қатар, адаммен жаңа ақпаратты қабылдау ішкі күреспен белгіленеді және бірдей субьективтілік бағаға әсер етпейді. Осы психологиялық ерекшеліктерден сарапшылар түскен ақпаратты фиксациялау үшін техникалық жағдайларды пайдалануда жазба жолын жүргізуге қажетті мүмкіндігін ұсынған жөн және сарапшыларға ас қабылданатын түрде қисыну. Сарапшылардың ақпаратты алмастыру мәнінің қайшылығын ескеру қажет, өйткені алынған осындай ақпарат сарапшылармен құрылған шығармашылық дербестігінің үлгісін жоғалту қауіптілігін жасырады.

Сауал әрбір түрлі  өз беделін және құрылыстағы жеткіліксіздігі болады, олардың арасындағы ақпарат алмасулар, сауалдың сол немесе басқа түрлі таңдау көптеген факторармен белгіленеді, олардан сараптамалық мақсаты мен тапсырмасы негізгісі болып табылады.

Сарапталған мәселе қиындығы – сауал нәтижесінде ақпараттың толықтығы мен нақтылығы, ақпараттың көлемі мен жеткіліктілігін талап ететіндігі, сауал жүргізген уақыт және сараптамаға, жалпы сауалға жіберілген құндылық және жалпы сараптама, сарапшылар сана, басқару және оларды  сипаттау тобының мүшелері.

Сарапшылардың сауал жүргізгеннен кейін  шығатын ақпараттар нәтижелерін өңдеуін жүзеге асырады, өңдеу үшін сандық мәліметтерін сарапшылардың жоғары қоюы және сол жоғары қоюдың негізделген құрамының белгілерін қолданады.

Өңдеу мақсаты жинақталған  деректер мен жаңа ақпараттар алуда жасырын құрамында сараптамалық бағалары болып табылады.

Өңдеу нәтижелерінің негізінде мәселені шешу қалыптасады. Сандық мәліметтер сияқты сарапшылар пікірінің құрамын топтық сараптамалық бағалаудың нәтижесін өңдеудің сапалық және сандық әдісін пайдалану қажеттілігіне әкеледі. Бұл әдістердің үлес салмағы сарапшылық бағалаудың шешілетін мәселелерінің класына байланысты.

Сарапшылық бағалау әдісінің мәнділігі орынды ұйымның сарапшыларының мәселеге талдау жүргізуінде сандық пікірінің бағасы мен олардың нәтижелерін өңдеу мен тұжырымдау. Сарапшылар тобының пікірінің жиынтығының мәселесін шешу ретінде қабылдананды.

Сарапшылар құрамының сандық және талдауы мәселесінің кеңдігі, бағалар, нақтылығы, сарапшылар сипаттамасы мен шығыны негізінде талданады. Сараптама нақтылығын жоғарлату шығынды ұлғайтумен байланысты. Орналасқан қаржылық қорлар топта сарапшылардың максималды санымен шектеледі. Сарапшылар тобына жеке сипаттама негізінде таңдайды: құзырлық, креактивтік, сараптамаға қарым – қатынасы, конформизм, ойлау құрылысы, ұжымшылдық, сыншылдық.

Қазіргі уақытта тізілген сипаттамалар негізінен сапалы бағаланады. Тек олардың кейбірі ғана сандық бағаны жүргізуге тырысады. Құзырлық дәрежесінің сандық бағасы үшін құжырлық коэффициенті сарапшылар пікірінше өлшенген есебімен пайдаланылады. Сараптама тобының құрамы туралы мамандар пікірі нәтижесі бойынша құзырлық коэффициентіне жататын бағалар әдісін аса қарапайым болып табылады. Сауалдар нәтижесі бойынша матрицаны қалыптастырады.

Әрбір сарапшы өзін сарапшы тобына қоса алуы немесе қоспауы мүмкін. Деректер бойынша матрицалар құзырлық коэффициентті сарапшыларға салмақ ретінде анықтайды:

Құзырлық коэффициенті сарапшылара  қатысты сан ретінде белгілейді, сарапшының сарапшылық топтық тізіміне пікір білдіру.

Саратапшылық сипаттамасының талдауы ақпаратты жинау және оны зерттеу бойынша аса еңбек сыйымдылығын талап етеді. Ереже ретінде, сараптама сипаттамасының бір бөлігі оң да, ал бір бөлігі теріс. Сипаттау келісімінде және сарапашылар таңдауында олардың сапасының қайшылықтары есебімен мәселе пайда болады. Сараптама сипатының жиынтығын қалыптастыру қажет, бір жағынан оның маңызы сапсы мен екінші жақтан оның жіберілетін тікелей өлшемін ескеру. Осындай сипаттама ретінде сараптаманың нақты пікірін қабылдауға болады. Алайда осындай жинақталған сипаттама мәселені шешуде өткен тәжірибеле сараптаудың  қатысуы туралы ақпаратты талап етеді.

Жағдаяттар қатарында мұндай ақпараттың болмауы мүмкін. Сараптаманың нақты бағасы санды бағаланады.

Бүкіл топтық нақты бағасына әрбір сараптаудың үлесі топтағы сараптау сандарында, қарым – қатынасын сараптау тобының орташа нақты бағасын белгілейді.

Жоғарыда белгіленгендей, сарапшылар сауалдарының негізгі белгілері: сауалнама алу, сұхбаттасу, Дельфа әдісі, милы шабуыл, пікірсайыс болып табылады. Сауал нәтижелерін өңдеуде келесі тапсырмалар пайда болады.: сарапшылар пікірінің келесісін белгілеу; обьектілердің жиынтық бағасын құру, сарапшылар арасындағы талқылау байланыстылығын белгілеу; обьектіге қатысыты салмақтарын белгілеу; сараптама нәтижесінің үмітінің бағасы.

Сарапшылар пікірінің келісім бағасы жеке пікірге жақын дәрежесін сипаттау, сандық шамасын анықтау жолымен шығарылады. Обьектілерді ранжирлеуде сарапшылар тобының пікірінің келісімінің шамасы ретінде конкордацияның дисперсиолды коэффициентін пайдаланады (келісім коэфициенті) конкордацияның диспресионды коэффициентін апотериолы деректерімен, яғни, обьектілердің бағалау нәтижелері бойынша анықтау. Осы анықтаудың негізгі мұраты сарапшылар құзырлығы  обьектілердің топтық бағасымен олардың бағасының кіші дәрежесі бойынша ұсынысы болып табылады. Егер сарапшылар реттік шкалада обьектілер өлшемін жүргізсе ранжирлеу әдісі салмақтар өлшемінде шек бар, сарапшылардың жеке ранжировкалары бойынша өңдеу тапсырмасы жинақталған ранжировка болып табылады. Әрбір сарапшы өз ранжировксын береді, ол жұптық салыстырманың матрицасына сәйкес келеді, сондықтан сарапшылар санына матрица саны тең. Жинақталған ранжирова жұптық салыстырма матрицасы сияқты белгілененді, ол сарапшылардың ранжировкадан алынған аса жақсы түрде жұптық салыстырма матрицасына келісіледі. Аса жақсы келісім түсінігін тәжірибеде жиі медиана ретінде белгілейді. Медиана жұптық салыстырма матрицасы, барлық жұптық матрицаны сарапшылармен алынған ара қатынастық сомасы одан минималды болып табылады. Жұптық салыстырма матрицасы құрылымы медиомаға сәйкес, матрицаның әрбір сарапшылар үшін, элемент үшін көбінесе, қарапайым дауыстарының принциптері бойынша жүзеге асады. Алгоритмде жұптық салыстырма матрицасының жиынтықты құрылымда құзырлық коэффициентті сарапшылар құзырлығын ескеру жолымен еңгізу.

Ранжирлеу нәтижесін өңдеуде екі сарапшы ранжировкасы арасында тапсырмасының белгілену байланыстылығы пайда болуы мүмкін. Өзара байланыс шарасы болып ранговой корреляция коэфициенті қызмет етеді. Көптеген ранжировканың өзара байланысының сипаттамасы немесе ранговой корреляциясының коэффициенттер матрицасы мақсаты болады. Спирменнің ранговой корреляциясының коэффициенті 1ден + 1- ге дейін өзгереді. Ол бірдей ранжировканың нөлге теңдігінде тәуелсіз сызығын есептейді.Формула бойынша корреляция коэффицентінің бағасы кездейсоқ өлшем болып табылады.

Тәуекел дәрежесін белгілейтін сараптамалық бағалар әдісін түрлі нұсқаларда пайдаланады. Мысалға, құрылыс аймағында жұмысшылар арасында жүргізілген сауал әрекетінде тәуекел дәрежесін келесі факторлардың әсері айқындалған : бірінші орында – жоба құндылығы, екінші –жұмыс көлемі, үшінші –жұмысты орындау мерзімі және т.б. Тәуекел факторларының сараптамасы негізінде үлгі құрылған, ол тәуекел жағдаяттарының жиынтығының салдарын сараптауға мүмкіндік береді. Осы тәуекел үлгісі 3 категорияға бөлінген : жұмыс көлеміне әсер етуі, құндылығы және орындау  мерзімі. Осы тәуекел категориялары үш матрицада ұсынылған. Жұмыс көлемінің матрицасы жоба бойынша нұсқалық жұмысты құраған, ол жобаның өткізілімі жағадайларын қолдануға байланысты өзгеруі мүмкін.

Жұмыс ұзақтығының матрицасы жағдайлардың өзгеруіне байланысты жоба бойынша жұмыс уақытының ұзақтығы туралы нұсқалық бірқатар деректерді құрады. Оның негізінде сыншылық жолының есебі жүзеге асты, ол жеке жұмыс пен жалпы жобаның аяқталуында ықтимал кірістерді белгілейді. Құндылық матрицасы ұдайымының ықтимал талаптарын жұмыс көлемінің өзгеруі және оларды орындаудағы кірістен және т.б құрады. Нәтижесінде ағымды қаржылық жағдайының матрицасы құрылды, комбинирлік әрекетің кірісті алу формасында жобаға қатысушылардың қаржылық жағдайына барлық қарастырылған тәуекелдің комбинирленген әрекетін, кірістер құндылығы мен кідіргісінің т.б өсуімен байланысты заимдер ұлғаюын зерттеу. Әдіс тәуекелдің өте күрделі кешенін басқарушы құрамды және көріну ықтималдылығы туралы қорытындысын және зерттелетін тәуекелдер салдарының деңгейін жасауға рұқсат береді.

Сарапшылық баға әдісі еңбек көлемді, соның ішінде және ұпайлық - өте қолайлысы. Оның жеткіліксіздігі алынған нәтижелердің субьектілігінің жарлығы болып табылады. Сонымен бірге шетелдерде сараптамалық сипаттың бағалық көрсеткішінің кең қолдануын табу, мысалы жыл сайынғы өте жақсы өндірістік корпорациялары, банктер, қаржылық, компаниялар, сақтандыру қоғамдары және АҚШ-тың, Ұлыбританияның  басқа фирмалары жүргізген « Экономист» және «Фортун» журналдарының сараптамасы. Сарапшылар ретінде бірнеше мың көркіті бизнесмендер мен экономика, қаржы және басқарма салаларындағы аса құзырлы мамандарды тартады, олар 10 ұпайы шкала бойынша 2 елдің барлық ірі фирмаларын бағалайды. Негізгі критерилері:

Басқару сапасы, тауар сапсы, қорды пайдалану, ұзақ мерзімді капитал салым, талапты адамдарды тарта білу ебі және олардың фирмада бекітілуі мен кәсіби өсуіне қатысу, инновацияға қарым – қатынасы, қоғам және табиғат алдындағы жауапкершілігі.

Бағалардың жеке критерилері бойынша құрастырғандай, солай дифференциямен жинақталған көрсеткіштер бойынша салалар бойынша және келесі кезең деректері бойынша рейтінгтік кесте құрастырады.

Бағалар көрсеткіштеріне ең перспективалы, ең күрделі әдісі – кешенді сипатының рейтенгісі, ол бір мәнге барлық негізгі факторларды қосады. Мұнда пайда болатын негігі мәселелер ол- салыстырмалық және шығатын өлшем көрсеткіштері барлығын құрастырушы таразылық. Кейбір жағдайларда параметрлер салыстырмасын нормировка жолымен алуға болады. Көрсеткіштер таразылығы қажеттілігі бойынша ранжирлеумен (мәнділік есесбіне қатысты) және салмақтық коэффиценттер есебімен қамтамасыз етіледі. Сонымен бірге, отандық та емес, шетелдік те емес тәжірибеде кешендік сипаттың бағалық көрсеткіішн белгілеуде сенімді әдісісі жоқ.

 

7 Тәуекелдің талдауы

 

Нәтижелі талдауға және басқарушылық шешімді қабылдауға алдымен тәуекел аймақтарын белгілеп алу қажет. Тәуекел аймағы деп ортақ шығынның кейбір аймақтары аталады, ол шекте шығын тәукелдің құрылған деңгейінің мәнділігінен асырылмайды.

Талдау әрекетінде тәуекелдің жіберілетін, дағдарыс және апатық аймақтары бөлінеді. Жіберілетін тәуекел аймағында –шығындар күткен кірістен асырылмайды және кәсіпкерді алынбаған кіріс үрейлендіреді. Жіберілетін тәуекелдің шекті аймағында кәсіпкерлік әрекеттің берілген түрі өзінің тұтастығын сақтайды. Аймақ шекарасы – шығын деңгейі

кірістің тең есебі.

Дағдарыс тәуекел аймағы шығынның күтілген кірістің шамасынан жоғары және өткізілімнен толық үстінен түсім шамасына дейін қауіптілігімен сипатталады, өйткені іске салынған бүкіл қаржыны қайтаруға және жоғарлатуға әкеледі.

Тәуекелдің апаттық аймағы бұл – шығын аймағы, ол кәсіпкердің мүлік жағдайына тең шамасына жетеді.

 

 

11 сурет - Шығынның белгілі деңгейінің қисық ықтималдылығы.

 

Тәуекел критериі  шығынның белгілі деңгейінің ықтималдылығы болады, немесе шығын (тәуекел) одан жоғары болды.

Пв шығынның шамасы – шығынның аса ықтимал деңгейі. Олардың Рв  пайда болу ықималдылығы – тәуекелді аса  ықтимал деңгейі. Пв шамасы абсалюттік мәнінің үстіне түсетін түсім сомасы есебінен шығын үлесінде анықталуы мүмкін.

Р жш - шекті жіберілетін тәуекел ықтималдылығы, Пжш шығындары күтілетін кіріс сомасына тең. Рдт - дағдарыс шығынның ықтималдылығы, ал осы шығын шамасы (Пдт ) үстіне түсетін кірістің толық есептік сомасы. Ра – апаттық тәуекелдің ықтималдылығы, апаттық шығын (Па) шамасы кәсіпорынның барлық жағдайына тең.

Қисықты құруда келесі ұсыныстардан шыққан жөн:

Шығын жоқтығының ықтималдылы 0-тең.

Үлкен шығындар ықтималы да 0 –ге тең, өйткені шынайы шығынның шегі бар.

Соңғы (1кіші) шығын белгілі деңгейінің максималды ықтиамлы бар, себебі, ұсынған шынайы, ол шығын деңгейі аса ықтимал.

P= f(П) функциясы үздіксіз, бір қалыпты 0- ден max –ге дейін  өсетін және ықтимал шығын  деңгейін ұлғайту шамасы бойынша  кері реттпен шығатын болып табылады.

Тәуекелді бағалаушы кәісіпкер белгілі интервалда болатын сома шығынның мүмкіндігі қаншалықты екені қызықтырады. Шығынның қисық ықтималдылығы мына сұраққа жауап беруге рұқсат береді, ол мәселе берілген интервалда шығынның ықтималының орташа мәнін табу жолы.

Тағы да білген жөн, шығындар ықтимал кейбір деңгейге жетпейді. 15- суретте берілген қисықты құруда :