Тәуекелдің мағынасы және оның негізгі себептер

• тәуекелден құтылу. Бұл тәуекелдің нейтрализациясының бағыты аса радикалды болып табылады және оны тым таңдаулы қолдауының тәжірибесі. Ол ішкі шаралардың сипатының өңдеуімен қорытындыланады, тәуекелдің нақты түрін толық шығарып тастайды. Осындай шаралардың негізгілерінің санына жататындар:
• тәуекел деңгейінің операциясының іске асырылуынан бас тарту, төтенше жоғарылығы бойынша. Осындай шаралардың жоғары нәтижелігіне қарамастан оның қолданылуы шектеулі сипатын алып жүреді, өйткені көптеген қаржылық операция кәсіпорын негізгі өндірістік коммерциялық жұмысының жүзеге асырылуымен байланысты, оның таза табысының қалыптасуы мен кірістің тұрақты түсінігімен қамтамасыз етеді;
• заемды капиталдың жоғары көлемінде пайдаланушылықтан бас тарту. Көптеген кәсіпрындар өздерін несиелік қорларда шектейді. Шаруашылық айналымда заемды қаражат жағдайларының еншісінің төмендеуі кәсіпорынның аса мәнді қаржылық тәуекелдер – қаржылық тұрақтылығының шығындарынан құтылуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге тәуекелдің мұндай құтылуы өзімен бірге қаржылық левирдж нәтижесінің төмендеуін әкеледі, яғни, капитал салымға таза табыстың қосымша сомасын алуға ықтимал.

Яғни, болжалатын ықтималдылық шешімді қабылдау үшін қаржылық шығындардың тәуекелді басқарудың әрбір әдісімен байланысты қаржылық сомасын белгілеуде қолданылады, әдістердің қайсысы мүмкіншіліктер бағасынының принципінің көзқарасымен оңтайлы болып табылады.

Үлкен шығындардың рөлі. Үлкендер астарынан шығындарды күдіктендіреміз, олар қаржылық қарым – қатынастағы бұзу болып табылады. Үлкен қаржылық  шығындар өндірістік кәсіпорынның жұмысын нәтижелігін төмендетеді және әдетте өзімен бірге үлкен қосымша шығындар санын тартады: табыс шығыны, кәсіпорынның іскерлік атағын, контракті құқық, несиеқабілеттілік  және т.б.

Шығындардың аса мәнді потенциалы енді өзімен өзі сақтандыру жарнасының мөлшерінен тәуелсіз сақтандыруды тартымды етеді. Яғни, үлкен шығындарды пайда болу перспективасында олармен байланысты тәуекелдерді беру аса табысты әдісі болады.

Әдетте үлкен шығындардан құтылудың ережесі толықтай «мүмкіншілікті бағала» принципімен үйлеседі, алайда бірқатары кедеседі.

Тәуекелді басқарудың мақсаты басқарудың кез келген салалары сияқты фирма жұмысының нәтижелігінің максимизациясы болып табылады. Алайда, берілген мақсаттың кең, табыстар мен шығындарды нақтырақ белгілеу үшін нәтижелік бағасына қосылады. Жекешелікте, осындай көрсеткіштегі мүмкін емес қатаң математикалық баға психологиялық ыңғайсыздық сияқты тәуекелді алып жүрумен байланысты. Мәселені, сол сияқты сол қатыстық белгісіздігі қандай табыстар мен шығындар өткізілімді болады дегені ұсынылады. Тәуекел –менеджердің шешімді жиі адекватты емес ақпараттар және сарапшылық бағалар негізінде қабылауға тура келеді. Басқарушылық мәселелерін рұқсат беру үшін аса мәнділігінде жағдайда талдауда техниканы алады, ыңғайсыздықты, тәуекелді қабылдаумен байланысты қабылдаумен байланысты қосымша шығындарды алып жүреді. Алдымен тәуекел –менеджермен табыстың қаржылық бөлігі қарастырылады және оны өлшеуде маңызды детальдерді өткізіп алуға болады.

«Мүмкіншілікті бағала» принципі. Басқарудың берілген принципі шаруашылық тәуекелімен іргетасты болып табылады және бізге оның нақтырақ қарастыру маңызды.

Тәуекелді басқару әдісінің таза бағасы болжалған кірістің азаюы жолымен белгіленеді, берілген әдіспен байланысты болжалатын шығындарға оның іске асуы байланыстыы. Кірістер мен шығындар болжалатын және қосымша бөлімдерден тұрады. Қосымша бөлімдер шығындар пайда болған жағдайда ғана пайда болады, болжалған бөлім шығындардан тыс байланыста болады.

Қосмыша белгісіз кірістер мен шығындардың қаржылай мәнділігінде белгілеу екі бағаны талап етеді, қаржылық қолар сомасы, ол шығындар немесе бұзушылықтар орынға ие болуы ықтималдылығы мен шығындар пайда болады. Осы қосымша кірістер мен шығындардың бағалық шамасы бір бағасына көбейтудің әрбір жағдайында белгіленеді.

• төмен ликвидтті түрдегі өңделген активтердің шамадан тыс қодануда құтылу. Көптеген кәсіпорындар өндірісте өнімнің төмен бағасы мен өтім көлемінің ұлғаюын есептеп, арзан материалды пайдалануды қалайды. Активтердіңликвидінің деңгейінің жетілуі болашақ кезеңде кәсіпорынның төлемқабілетсіздігіктен туекелдің құтылуына рұқсат береді. Алайда тәуекелдің мұндай құтылуы кәсіпорынды шикізат сақтандырылған қорларының мөлшерінің дайын өнімдердің материалының  төмендеуіне операциялық процестерінің қалпының бұзылуымен байланысты жиі жаңа тәуекелдерді тудыратын және несиеде өнім сатылуының көлемін кеңейтуімен қосымша табыстардан құр қалдырады;
• қысқамерзімді қаржылық салымдарда еркін қаржылық активтерді уақытша қолданудан бастару. Мұндай қарым – қатынас кәсіпорын мөлшері бойынша орташада төлемдік дағдарыс басымдырақ уақыттан сақталынған. Бұл шара депозиттік және пайыздық тәуекелден құтылуға мүмкіндік береді, алайда инфляциялық тәуекелді тудырады, сонымен қатар пайданы жіберіп алуға әкеледі. Бұл және басқа тәуекелден құтылу түрлері кәсіпорынды таза табыстық қалыптасудың қосымша көзінен айырады, ал оның экономикалық дамуының қарқынына және  меншік капиталының нәтижелі пайдалануына сәйкес теріс әсер етеді.

Сондықтан тәуекелдің бейтарапсыздығының ішкі механизмдерінің жүйесінде олардың құтылуы келесі негізгі шартарда аса салмақталған болып жүзеге асырылуыы керек:

• егер құтылу тәуекелдің бір түрінен тәуекелдің басқаға жоғарылығының пайда болуын  немесе бір мәнде деңгейін тартапаса;
• егер тәуекел деңгейі табыстың қаржылық опрациясының « табыстық – тәуекел» шкаласы бойыша деңгейімен сәйкес болмаса;
• егер қаржылық шығындар тәуекелің берілген түрі бойынша кәсіпорынның т.б. меншік қаржы жағдйның есебінде олардың қайтарып алу ықтималдылығын жоғалатады;
• тәуекелдің лимитирлеген концентрациясы  бұл – лимиттің құрылуы, яғни, шығындардың, сатылымдардың несиелердің және т.б. шектеулі сомасы. Лимитирлеу тәуекел дәрежесінің төмендеуінің банктерде, овердрафтқа келісімшарт жасауда және т.б. субьектілердің шаруашылық жүргізуінде ол тауарды несиеге сатуда, заемдерді ұсынуда, капитал және т.б. соманы белгілеуде қолданылады.

Тәуекелдердің контрациясын лимитирлеу механизмі әдетте жіберілген деңгейі шегінен шыққан олардың сол түрлерінде, операция бойынша дағдарыстық немесе апаттық тәуекелдер аймағында жүзеге асырылатынында қолданылады. Мұндай лимитирлеу кәсіпорынға қаржылық қорлардың сәйкес ішкі тұтыну нормативтерінің құрылу жолымен өткізіледі.

Қаржылық шығындарды тәуекелдерінің  концентраиясын лимитирлеуін қамтамасыз етуінің нормативтер жүйесіне еңгізуге болатындар:

• кәсіпорынның шаруашылық жұмысында заемдың  қаржылардың шектеулі мөлшері (үлесті салмағы);
• жоғары тарату түрінде активтерді минималды мөлшері (үлесті салмағы). Көптеген кәсіпорында ағымды есеп айырысуда минималды төлемқабілеттілігін қамтамасыз ететінін қалайды;
• сатып алушыға ұсынылған тауарлы (коммерциялық) немесе тұтынушылық несиенің максималды мөлшері, яғни, консигнационды негізінде минималды сияқты, максималды сатып алу партиясында белгіленеді;
• бір банкте орналасқан депозиттік салымның максималды мөлшері;
• дебиторлық қарызда қаржының ауытқуының максималды кезеңі. Бұл өнім үшін есеп айырысуының ақырғы күні келісімшартта белгілену жолымен жетіледі.
• диверсификация. Диверсификация - өзара бір – бірімен байланыспаған салмының түрлі обьектілерінің арасында капиталдың бөліну процесін ұсынады. Диверсификация – аса тәуекел дәрежесінің төмендеуінің негізігі және азырақ шығын сыйымдылығы әдісімен қатыстылығы.

Диверсификацияның негізгі түрі ретінде оның  келесі түрлері қолданылады:

• әрекет түрлерінің диверсификациясы - өнімнің кең ассортиментінің өндірісінен,түрлі қажылық операциялар – қысқа мерзімді қаржылық салымдардан, несиелік портфельдің қалыптсуынан, шынайы инвестицияның және т.б. жүзеге асырылынан табысты алудың баламалы мүмкіндігін қолдануын қарастырады.
• кәсіпорынның валюталық портфельінің диверсификациясы –валютаның бірнеше түріндегі сыртқы экономикалық операцияның жүргізу  үшін таңдауы қарастырылады;
• депозиттік портфельінің диверсификациясы –бірнеше банктерді ірі салаларды уақытша еркін қаржылық жағдайын сақтауда орын қарастырады.
• несиелік портфельдің диверсификациясы –оның неисиелік тәуекелін азайтуға бағыталғанын және кәсіпорын өнімін сатып алушылардың әр алуан түрлісін қарастырыды;
• шынайы инвестірлеу бағдарламасының диверсификациясы- бағдарлама бойынша жалпы инвестициялық тәуекелдің төмендететін баламалық салалық және аймақтық бағыттылығымен байланысты түрлі инвестірлеудің инвестициондық жобаларының бағдарламасында енуін  қарстырады.

Көптенген кәсіпорындар өнмінің белгілі түріне сұранымның түсуімен байланысты қаржылық шығындардың төмендеуі үшін диверсификация шеңберінде өнімнің түрлі түрін меңгереді және шығарады, немесе онымен қатар негізгі жұмыс түрімен көмектесуі және сәйкес жұмыстың орындалуын жүзеге асырады.

Диверсификация механизімін тұтастай сипаттауды ескерген жөн, ол жеке тәукелдердің  негативті салдарының төмендеуіне таңдаулы әсер етеді. Жүйені емес топтың тәуекелдері нейтрализациясында сөзсіз нәтижесін қамтамасыз етуде  ол жүйелі тәуекелдер бөлігін басатын нейтрализацияда нәтиже бермейді, олар экономиканың жалпы жағдайына шартталған және мынадай факторлармен байланысты : соғыс, инфляция, салық салымның  жаһандық өзгеруі.

Қаржы саясатының және т.с. өзгеруі. Сондықтан бұл механизмді қолдану кәсіпорынға шектеулі сипатын береді; тәуекелдердің бөлінісі. Бұл бағыттағы тәуекелдердің қаржылық шығындар минимизациясының механизмі жеке перация бойынша тарнсфертте (беруде) бөлшегінде негізделген. Сонымен бірге шаруашыл серіктестерге кәсіпорын тәуекелдің оларды негативті салдарының нейтрлиациясының үлкен мүмкіндігі бар және ішкі сақандыру қорғауының аса нәтижелі әдісі оныққан сол бөлігін береді.

Кәсіпорында кең таралуын келесі тәуекелдердегі негізгі бағыттағы бөлінісі алды:

• инвестициялық жобаның қатысушылары арасында тәуекелдің бөлінісі. Мұндай бөлініс процесінде кәсіпорын ұдайышыларға  тәуекелдер трансфертін құрылыс – монтаждық жұмыстың күнтізбелік жоспары жағдайында, осы жұмыс сапасының төмендігі, оларға берілген құрылыс материалдарының және кейбір басқаларының жоғалуында жүзеге асыра алады. Кәсіпорын үшін мұндай тәуекелдер жүзеге асырылатын олардың нейтрализациясы ұдайышылар есебінде жұмысты қайта істеуінен, тұрақсыз сомасын және айыппұлды төле және шығарылған шығынды қайтарып алудың басқа түрлерімен қорытындыланады;
• кәсіпорындар және шикізат пен материал жеткізуші арасындағы тәуекелдің бөлінісі. Мұндай бөліністің сабағы бәрінен бұрын мүлік (активтер) шығынымен (дұға) байланысты қаржылық  шығындар оларды транспортирлеу процесінмен тиеп –түсіру жұмыстарының жүзеге асырылуы;
• Лизингтік операцияға қатысушылар арасында тәуекелдің бөлінісі. Солай кәсіпорынның оперативті лизингінде жалға алушыға қолданылатын активтің моральді орналасу тәуекелін, техникалық өндіруде шығындар тәуекелін береді;
• өз - өзін сақтандыру (ішкі сақтандыру). Тәуекелдер минимизациясының бұл бағытталған механизмі қаржылық қорлар бөлігінде кәсіпорынның резервирленуіне негізделген, сол қаржылық опрациялар бойынша негативтік қаржылық салдары жеңіл шығуына рұқсат беруші мұндай тәуекелдер контрагенттер жұмысымен байланысты емес.

Тәуекелдер нейтрализаиясының бұл бағытының негізгі түрлері:

• кәсіпорынның резервтік (сақтандыру) қорының қалыптасуы. Ол кәсіпорынның заң талапптары мен жарғысына сәйкес құрылады;
• мақсаттық резервтік қорлардың қалыптасуы. Мұндай қалыптасудың мысалы болып қызмет ете алатындар: жөндеу қоры, үмітсіз дебиторлық қарыздарды жабу қоры және т.с. кәсіпорынның айналымдық активтерінің жеке элементтері бойынша материалдық және қаржылық қорларының сақтандыру қорларының жүйесін қалыптастыру. Айналымдық активтердің жеке элементтері бойынша сақтандыру қорларының тұтыну мөлшері (шикізат, материалдар, дайын өнім, қаржы жағдайы оларды қалыпқа келтіру процесінде құрылады.

Мұдай қорлардың қалыптасу көзі кәсіпорынның  бөлінбеген табысы болып табылады. Әрбір кәсіпорын сол немесе басқа  көлемде тәуекелдердің минимизациясының берілген әдісін қолданады. Қаржылық жарна есебіндегі сақтандыру келісімін жүезеге асыруда мақсаттық сақтандыру қолы қалыптасды, ол шығынды қайтарып алу және қалыптастыру сомасын төлеу үшін қолданылады.

Сақтандыру мәнділігі кәсіпорында өндірістік қаржылық жұмыста құтылу үшін өз  табыстарынан бас тартуға дайын, яғни тәуекелдің  дәрежесінің  төмендеуіне нөлге дейін төлеуге дайын.

Тәуекелдерді сақатандыру жүйесінде мүліктік сақтандыру мен жауапкершілікпен сақтандырылуы таратылған. Аса жиі мүлік жою немесе зақымдану жағдайында сақтандырылады, нәтижесінде апаттар, сәтсіз жағдайлар, өрт және т.б. жауапкершіліктің сақтандырылуы үшінші жаққа шығынды қайтарып алуын әрекет ету нәтижесінде мүліктік тиген немесе әрекетсіздікті болжайды.

Жиі несиелік жаппағаны үшін жауапкершілік сақтандырылады:

• тәуекел дәрежесінің минимизациясының басқа әдістеріне мүмкін келесілер жатады;
• тәуекел үшін қаржылық операцияның қосымша деңгейінің сыйақысы бойынша контрагенттен қажеттілігінің қамтамасыздығы;
• контрагенттерден белгілі кепілдік алуы;
• контрагенттермен  контрактідегі форс - мажорлыжағдайлар тізімнің қысқаруы;
• қарастырылатын айыппұл санкция жүйесі есебінде тәуекел бойынша ықтимал қаржылық шығындар өтемдермен қамтамасыздығы.

Кезекті саты алу – сату келісімінде, валюталық операцияда несиелеу немесе инвестірлеуде, шығындарды қалыптастыру мен қаржыландыруда, есеп беруді іске асруда және т.б. қаржылық шығындарды минималды қысқартудың немен  қалай құтылу сұрағы, үнемі қаржы менеджерлерінің ойын алады. Кәспорынның қаржылы –шаруашылық жұмысы бәсекелестік  ортада дәрежесімен ұштасады. Алайжа ол үшін кәсіпорынның нарықта өмір сүре алуын ғана емес, өз позициясын бекіту және максималды табыс алуын, кәсіпорын басшылығы өз уақытында тәуекелді шығаруын және бағалауын білу керк, сонымен қатар олардың минимизациясы  бойынша нәтижелі басқарушылық шешімді қабылдай алуы қажет. Сондықтан кәсіпорын үшін қазірде өзекті мәселе тәуекелді басқарудың адекваттық жүйесін ұйымдастыру.