Тәуекелдің мағынасы және оның негізгі себептер

Шығынды жабу үшін берілген қорлар қайнарын қолдау үшін үш лимитирлейтін факторлар бар:

• заң бойынша үшінші жақтың абсалютті жауапкершілігі болуы керек;
• үшіінші жақ өзіне міндеттелген жауакершілікті жабу үшін жеткілікті қаржысы болу керек;
• жауапкершілікті жабудаға қаржы есебі тез түсуі керек, яғни, сонда, кәсіпорын оларды керек етпейді.

Тәуекел – менеджер контрактке түсінік берушілікіті өндіру мүмкін, екінші заң бойынша өзіне жүктелген жақтан  жауапкершілікті жеңілдетете білуі керек. Тәуекел – менеджерге контрактіге осындай түсініктемені енгізу бұрын білікті заңгерлік кеңесті алған жөн, өйткені қарама – қарсы жақтың өзімен қабылданған ұозғалатын жауапкешіліктен тура байланысында қызмет үшін төлем мөлшері бар.

Тәуекелді беру туралыы келісім. Контрагентке тәуекелді беру өтеді, гер жақтардың келісілген келісімшартында сол немесе басқа жағдайларда жақтардың жауапкершілікке қатысыты ережесі бар. Тәуекелді өзіне қабылдаған жақ, әдетте екінші рет жауапкершілікті сақтандыру келісімшартын жасап барып оны береді. Ендеше орындаудың болжалмаған шегі мен кешігуінен толық қорғалған келісшартының түрлері жоқ.

Даулар рұқсатының тәртібі туралы келісімінде тәуекел- менеджерге жасалған контрактің жеке тармағының енуінде келесі фактілерді қарастырған жөн:

• жасалған келісімді қолдануда келтірілген заңды тәсілдер;
• тәуекелді басқару мен шығынды жабуда жақтардың салыстырмалы қабілеттілігі,
• трансфер үшін төлейтін баға.

Бұл мәселелер тәуекелді беруде белгілі қиындықтарды құрады. Нақтырақ мәселелерді қарастырайық, олар тәуекелді  басқаруда кәсіпкерде пайда болады:

• кәсіпкер алдында тұрған тәуекелдер белгісі. Нақты уақытта барлық жақтар, контракт жасағандар, көптеген тәуекелдер (және азаматтық жауапкершіліктің барлық тәуекелі) контрагент иығына ұсынуға тырысады. Мұнан осындай контрактіде  екі маңыздылықтың және қайшылыты жағайлардың кездесуі мүмкін. Тәуекел – менеджер берілген тәуекелдер кәсіпорын жұмысына  қауіпті екеніне сеніп қана қоймай және келісімшарпен байланысты тәуекелге әсер ететін заңды аспектілерді шығарған жөн және ықтимал шығындарды жабу бойынша қаржалық ықтимал трансферлерге қатысты белгісіздікпен байланысты тәуекелді бағалау керек;
• тәуекелді беру – тәуекелді басқарудың міндетті емес ең қауіпсіз және ең нәтижелі тәсілі. Трансферлер шығынын жабу үшін жеткілікті қарадаты бола алмауы керек, ол әдетте шығын немесе тәуекелдің қсқаруы үшін ешқандай нәтижелі рычагтарының жоқтығы. Сақтандыру да осындай қатынаста жеткілксіздік пен қауіптіліктен айырылмаған. Сонымен бірге тәуекел трансфері сияқты емес, трансферді аса ұқыпсыз ететін мәселелер боып табылады (бұл тым даулы мәселе), ал ол оны ынталандыратын аса қауіпті болуы мүмкін. Шығынды сақтап қалатын жақсы бағдарлама тәуекел –менеджер жағынан уақыттың үлкен шығыны мен күшін талап етеді, ал әр кезде және недәуір қосымша шығындарды талап етеді. Тәуекел – менеджер жағынан дәлелдеу қиын, ал жоғары басқарушы жағынан шығынды сақтап қалатын жақсы бағдарламасы туралы мазасызданады, басқа біреу өзіне шығынның жоқтығымен байланысты көрінентін шығындардың барлық түрін жабатын міндеттерді алады. Тәуекел –менеджер үнемі ескерген жөн, ол тәуекелді берудің шексіз айналысуы кәсіпкердің шығынды сақтап қалу мен тәуекелді басқару бағарламасының нәтижелігін төмедетеді;
• тәуекелді беру тәуекелді басқарудың  бағдарламасының орындалуының қамтамасыз ету  процесін қиындатуы мүмкін. Басқа мәселелермен салыстырғанда, талқыланған, әкімшілік қиындықтар тәуекел трансферімен байланысты екінші дәрежесі болып табылады.

Бірінші мұндай мәселе келісімшарт жасау бойынша басқарма мен жұмыс координацияда заңды және кәсіпорынның басқа бөлімшелерінің арасындағы өзара әрекетінің жеткіліктілікті қамтамасыз етуі болып табылады.

Екінші әкімшлік мәселесі беріктілікке жеткізу мақсатымен контрагенттің тексерілуі болып табылады., ол қабылданған келісімшарт тың орындалуының қаржылық кепілдігімен  қамтамасыз етуі мүмкін. Тәуекел – менеджер жауапкершілктің сақтандырылуы туралы берілген кепілдік немесе келісішарт алынғанына куәландырадырылуы керек. Кепілдік пен сенімділікті алу үшін принципті жүктеуші міндетін және сақтандыру полюстері болып табылады, ол сенімділікпен қамтамасыз етеді, компания жүктеушісі немесе сақтандыру компаниясы қорларға потенциалды шығындарды жабу үшін трансфер қоларына толықтыруды жеткіліктілігіне ие.

Тәуекел – менеджердің берілген мәселесіне рұқсат беруде беріктілікті алады, ол келісімшарт копания үмітімен жасалған жақсы іскер атағы бар және келісімшарт қаржылық шығынды максималды толық жабылуын қамтамасыз етеді, егер осындайлар пайда болса.

Мұнда қарастырылатын әкімшілік мәселелер шығындар пайда болғаннан кейін тәуекел- менеджерінің алдынан тұрады. Тәуекел – менеджеріне шығын пайда болғаннан кейін контрагентке қарсы шыққан талап бойынша барлық қажетті қадамдар қабылдауға тура келеді. Және кейбір жағдайларда шығарылған талапқа қанағаттану үшін трансферге қысым көтеру қажет болуы мүмкін.

Тәуекел берудің идеалды шарттары.

• келісімшарттар жақтарының арасындағы тәуекелдердің бөлінуі анық және екі мәнді болу керек;
• трансферлер өзіне қабылданған қаржылық міндеттердің ықтималдылығы мен тез орындау тілегі болу керек;
• әрбір трансферлі тәуекелдің қысқаруы мен бақылауы үшін недәуір өкілеттілігіне ие болу керек және аса жақсы түрде бұл беру туралы шешім нәтижелік критериінің қабылданған жөн (қымбатты емес немесе аса кірісті әдісі ретінде) тәуекелдің сенімді әдістерін алып жүруі бойынша ұқсастықтармен салыстыруда;
• тәуекел келісімшарттың әрбір жағы үшін бірдей  тартымды баға бойынша берілуі керек.

Тәуекелді берудің барлық түрінен сақтандыру идеялды талаптарға аса жақын жауап береді. Ереже ретінде, шығынды жабу үшін қорлар сақтандыру  ұйымынан басқа қайнарынан бизнестің өзінің ішіндегі қорлардан  жылдам алынады. Сақтандыру мәнді шегінің бірі  қаржылық шығынның тәуекелді басқарудың әдісі етінде баға болып табылады, кейде сыйақы, тәуекелді өзіне қабылдауда сақтандырушының сұранымы берілген тәуекел ойлы деп пайымдайтын потенциалды сақтандырушы сол бағаны асырады. Сатандырудың қолданудың басқа  шегі оның қолайлығында болып табылады. Кейбір тәуекелдер сақтандырушы қабылданбайды. Сақтандырудың бағасы мен қолайлығы тура өзара байланысты: сақтандырушы тәуекелді өзіне тәуекелдің қанша тұрақтылығын бағалай алатын мүмкіндік болғанда қабыдай алады.

Кәсіпорынның сақтандыруының мақсаты қаржылық шығынынан қорғануда қолайсыз  жағдайлардың келуінің салдары болып табылады.

Өнеркәсіптік  кәсіпорынның сақтандыруының келісімшартын жасауға дейін келесі жағдайларға көңіл бөлген маңызды.

Сақтандыруды кең түрде қолдану. Өз - өзін сақтандырудың белгілі деңгейі бұл – кепілдік, кәсіпорын тәуекелдің төмендеуі бойынша техникалық және ұйымдастырушылық іс – шараларды жүргізеді, ол сақтандыру сыйақыларының төмендеуінен әкеледі. Сақатандыру бойынша іс - шаралар үлгісіне күтпеген шығындарды жабу үшін сақтандыру қорларының құрылуына қымет етеді, олар мүліктік сақтандырудың түрлі түрлері сияқты кәсіпорынның көбінде құрылады.

Осы уақытта тәуекедердің  сақтандырудың ықтимадылығының дамуына қосымша қаржылық тәуекелердің мүмкіндіктерін пайдалана отырып ерекше көңіл бөлген жөн.

Кәдімгі мүліктік тәуекелдердің сақтандыруның кеңеюімен сақтандыру қажеттілгі « қосымша тәуекел» деп аталатын «сақтандырушы қызығушылығы» пайда болады, яғни, соқтығыстық сипатты тәуекелдер  (сақтандыру жағдайларының келуінде  қосымша қаржылық шығындардың пайда болуы). Төменде баяндалған сақтандырудың әдістері  Қазақстанда іс жүзінде қолданылмайды және сақтандыру нарығының бұл секторын бірінші меңгерген сақтандыру компаниялары ірі сақтандыру портфельдерін қалыптастыра алады.

Қаржылық шығынның қосымша тәуекелдерін  сақтандырудың аса қызықты түрлері, Д. Хэмптоном мен Л.И. Рейтман атты авторлармен сипатталған мәнділік пен әдістемесі келесілер болып табылады.:

• қолайсыз кірстерді шығындарын сақтандыру. Қолайсыз табыс немесе кірістерден шығындарды сақтандыруда шығындардың келу ықтималдылығын қаржылық  тәуекелдерге жатады. Бұл кәсіпорынның кәдімгі мүліктік шығындардан басқасына байланысты кәсіпорын жұмысының сипатына байланысты өндірістік сауда прцесінің уақытша  тоқтауынан  немесе қызмет көрсету процесінен қолайсыз (кіріс) түрінде қосымша  шығындарды алады. Өндірістік жұмыстың сипатына байлаысты сонымен қатар кәсіпорынның сақтандыру  жағдайының келуінде жиі кейібір шығындар түрлерін алып жүруін жалғастырады. Олардың шығындарынан» қосымша (немесе төтенше) шығындар» деп аталатын сақтандырумен қауіпсіздендіруге болады;
• жеңілдіктің табыс (кіріс) шығынын сақатандыру. Қосымша  тәуекелдердің сақтандырылуының барлық түрлері өндірістік процестің тоқталуының барлық тұрлері өндірістік процестің тоқтатылуымен немесе қандай бір қызмет көрсету процесімен байланысты, ол өз кезегінде келесі факторлармен байланысуы мүмкін: апаттар, қолайсыз ауа райы, техникалық - факторлар, коммерциялық факторлар, қоғамдық – саяси факторлар. Әрбір кәсіпорын бойынша жеіңілденген табыс шығындарын сақтандыру келісімшартының бүкіл нұсқалары бойынша тарифтік ставкілері қатаң жеке дифференциалануы дұрыс.

Сақтандырушы  зақымдалған мүлікті өткізілімін жасап немесе жұмыскерлерді басқа жұмыс орындарына жіберіп табысты етіп белгілетіп және шығарылуын алуы мүмкін. Шығын жеке есептеледі.

Бұл сақтандырудың түрі ұйымның сақтандыру ісінің белгілі жағдайларын талап етеді;

• қосымша шығындардың сақтандырылуы. Қосымша  (төтенше) шығындарды сақтандыру жеңілдіктен кірісті жоғалту сақтандыруына қосымша ретінде және сақтандырудың өз бетінше түрін қарастыруға болады.

Осындай сақтандырудың мақсаты сақтандыру жағдайы мен оның қалыпты әрекетінің жалғасы үшін қажеттілігінде кәсіпорында пайда болатын қосымша шығындарды қалыпқа келтіру болып табылады. Егер қосымша шығындар жоқ болса, онда сақтандыру компаниялары ешқандай жауапкершілікті алып жүрмейді;

• қосымша шығындарды сақтандырудың басқа түрлері. Кәсіпорындар шығындарының бөлігін құрайтын жалға төлемдер табысты жоғалтудан сақтандыру келісімшарты бойынша немесе қосымша шығындардың сақтандырылуынан қайтарылуы мүмкін.

Жалға төлемінің құнын сақтандыру орнның жалға берілмеуіне қарамастан жалғастырылатын ағамды шығындардың қайтарылын болжайды. Көшіп – қону нәтижесінде пайда болатын қосымша шығындар қайтарылмайды.

Қосымша тәуекелдердің сақтандырылуының басқа тобы өзіне сақтандырудың өліп қалған «мүмліктің қайта қалыптасуы  үшін қажетті, тура уақытпен байланысты емес шығын мөлшерінің мынадай түрлерін еңгізеді.

Оларға мысалы, нарықтың коньюктурасының өзгеруінің нәтижесінде табысты жоғалтудан және уақытша кірістен сақтандыру жатады.

Мысалы, сақтандыру обьектісімен уақытша табыстың сақтандырылуында табысты сақтандырылушы егер, тәуекелді сақтандыру келісімшартында ескерту пайда болмаған жағдайында алушы еді.

Тәуекелді басқарудың принциптері, шығынды жабу үшін қорлар қайнары мұнда қарастырылған. Алайда жоғарыда келтірілген  ережелермен басқаруда тәуекел – менеджер өз жұмысында жетістігіне тырысу керек, өзінің мақсатын анық беру қажет.

Тәуекел – менеджер жұмысының мақсатты аса экономикалық түрінде шығындардың қатыстық нәтижелігінен бизенесті сақандыру болып табылады. Тәуекелді басқарудың барлық принциптерін сақтау қайта қалыптасқан мақсаттарын жетілдіру мақсатымен бірқатар шекті беретін ескерген жөн.

Бірінші шек, динамикалық тәуекелдер нәтижесінде үлкен шамалы потенциалды шығындар құтыла алмайтын болып табылатыны болады. Жаңа еңгізу, саяси өзгерістер және экономикалық тұрақсыздық шығындардың осындай шамаларын кәсіпорынның мәнді санына күшсіздігін шығаруға жай шақыруы мүмкін, статистикалық тәуекелдер нәтижесі болып табылатын кейбір үлкен шығындардан сонымен бірге құтылу мүмкін емес.

Үлкен шығындарға тек кәсіпорындар активтері ғана емес және оның кірістері де ұшырауы мүмкін. Мысал, ауа райының күтпеген маусымсыз өзгерістері жұмыс көптеген түрінде кірістердің байыпты  шығынын шақыру мүмкін. Бұл шығындар шығарылып тасталуы немесе сақтандырылуы екі талай болуы.

Үлкен қаржылық шығындар жауапкершілікпен  байланысты тәуекелдері әкелуі мүмкін. Тәуекелдердің берілген категориялары үшін жақсы нәтиже олардың шығынынан құтылумен  жеңуін береді, бірақ олар да істелмеген. Үшінші жақтың құқығын бұзу міндетті емес сипатын ниетсіз алып жүру мүмкін. Тәуекелді басқарудың мақсаттарының бірі шығындардан құтылу болып табылатынын белгілеу деген, бұл орындалмайтынын меңгеру мақсатын қою сөз.

Үлкен шығындардан құтылу принциптері мен олардың мүмкіндік есебінің принциптерінің пайда болуы арасында тағы бір жанжал пайда болуы мүмкін. Жауапкершіліктің сақтандырылуы мысалында берілген шекті факторды қарастырайық.

Жауапкершіліктің сақтандырылуының шегін құру әдетте тәуекел – менеджер үшін маңызды мәселені береді. Ереже ретінде, жауапкершіліктің сақандырылуы бойына сақтандыру сомасын құруда кісіпорын өткен тәжірибесімен, өзінің сияқты, өз саласындағы кәсіпорынмен басқарылады. Алайда басқармада  болашақта берілетін сома жоғарлатылмайды деген өнімділіктің болуы мүмкін емес. Экономиканың түрлі салаларындағы инновация үнемі талаптар шығару үшін жаңа және аса кең мүмкіндіктерді береді. Бірақ олардың ықтимал «қосымша шығындарынан» сақтандыру қорғанысына төлем күткен пайданы асыруы мүмккін. Осындай түрде, егер сақтандырушы «мүмкіндіктерді бағаласа» (яғни, тәуекелдің тұратынынан көп төлемесе), онда ол кейбір үлкен шығындардың пайда болу ықтималдылықтарын қалдырады.

Үшінші принципке қатысты шағын үшін үлкен тәуекел етпеу оның рөлі тіптен өз бетінше екі ұшты. «Шығын» және «үлкен» түсінігінен тыс қатысты. Сақтандыру жарнасы сақтандару сомасында жүз мың теңгеде бірнеше миллионда үлкен үшін тәуекел шағын. Алайда егер біз жарнаны бірнеше жылға сомаласақ (әсіресе, егер, сақтандыру жағдайы әлі келмегенде), онда сақтандыру сомасына жақын соманы аламыз. Мәселеге осылай қараса сақатандыру бұл –шағы үшін үлкен тәуекел етеміз деуге болады.

Тәуекелді басқару саясатының нәтижелігінің шамасындағы қиындықтар тіптен шығындар мен кірістер белгілі болса пайда болады. Негізінен бұл тәуекелді қабылдаудың субьективтілігімен байланысты. Адам тәуекелінің сол бір қайталанатын жағдайы арандатушылық бейімділіктермен рахат таба алады, яғни, өзі үшін қосымша пайданы шығарып алу, ал басқа адам (және адамдардың көбісі) – қаржылық басқарудың қабылдаудың жүйелігі мен әдістерін тәуекелдер минимизациясының әдістеріне жатқызуға болады: