Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері

Үшіншіден, кәсіпкерлік қызметтің  белгілі коммерциялық табысқа жетуге, пайда табуға бағдар ұстауы, мұнын  өзі экономиканың қажетті нарықтың құрылымын орнатумен байланысты.

Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, кәсіпкерліктің жан – жақты дамуына оның құқылық  базасы жеткіліксіз, оған сай әлеуметтік – экономикалық шарт қалануы қажет. Олай дейтініміз нарық  пен кәсіпкерлік  кенеттен пайда болып тез дамымайтыны  кім –кімге де түсінікті. Олар бұйрықпен, үкімет шешімдерімен, міндеттеу жолымен  іске қосылмайды. Өйткені ақшасыз, капиталсыз, ең басты реттеуші – құн заңынсыз, қозғаушы күші-бәсекесіз, олар дами алмайды.

Төртінші шарты, жоғарыда атап өткендерден  туындайды. Еркін кәсіпкерлік меншіктің  әр қилы формада, түрде, типте болуын қалайды, олай болса иемденуді де қамтиды. Өз кезегінде көп түрлілік объективті құбылыс, өйткені ол өндірістік қызмет көрсету ісінің дамуының нәтижесі

Кәсіпкерліктің анықтамасына тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті  қандай категорияға жатқызу керек  екендігін нақтылап алайық.

Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші субъектілерде «кәсіпкерлік»  және «бизнес» ұғымдары өзара тығыз  байланысты.

Кәсіпкерлік пен бизнесті экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық  және шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер - өндіру немесе алу және тауарларды сату, басқа  тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету  немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты пайда табу негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке тұлғалармен, кәсінорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын (тек заңмен тыйым салынбаған) еркін шаруашылықты білдіреді.

Бірақ «кәсіпкерлік» және «бизнес» түсініктері экономикалық тұрғыдан қарастырғанда синонимдер болып табылады. «Бизнес» түсінігі экономикалық тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика  бойынша бизнес қағамның қажеттілігін қамтамасыз ететуге қажетті өндіріс  жүйесі ретінде анықталады.Бизнес нарықтық экономиканы барлық қатысушыларының  арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана жалдамалы жұмысшылардың  да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін қамтиды. Жалпы түрде  бизнес – бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі адамдардың іскерлік белсенділіктері. Ал, кәсіпкерлік қызмет бизнестің  бір формасы ретінде қарастырылады  және оның әр түрлі сфераларында жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының  Азаматтық Кодексіне сәйкес (жалпы  бөлім): « Кәсіпкерлік – азаматтар  мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық басқару құқығына негізделген  ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің өз атынан, өз тәуекелімен  және өзінің мүліктік жауапкершілігімен  жүзеге асырылады».

Соған қарамастан, тәжірбиеде «кәсіпкерлік» пен «бизнес» терминдері бірін – бірі алмастырады.  Нақтылап кететін жағдай, «кәсіпкерлік» және «шағын бизнес» бірі – біріне синоним  бола алады. Өйткені, шағын бизнес кәсіпкерлік  пен айналысатын шағын кәсіпорындардың  қызметін қарастырады.

Одақтық Республикалардың тәжірибесінде  экономиканы құрамдас элементтерге шартты бөлудің дәстүрлі жүйесі кеңінен  қолданылған, ол халық шаруашылығының даму бағытын және заңдылығын жан-жақты  танып білуге мүмкіндік береді, сондай-ақ жаңадан қалыптасқан мәселелерді  өз кезеңінде байқауға және олардың  жедел шешілуі бойынша шаралар  қолдануға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай салаға жататындығы, негізгі  және айналым қорларының құны, шығарылатын  өнім көлемі.

Сонымен кәсіпорындардың  үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды.

Ірі кәсіпорындар – нарыққа  негізгі өнім шығарушылар болып  табылады. Ірі кәсіпорындар – экономика «қаңқасы», экономикалық тұрақтылықтың базисі.

Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен  және ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар  жағдайында елеусіз материалдар  мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нолдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау керек.

Сондай-ақ шағын бизнес сферасына  өздерінің тәуелсіз меншігі бар, шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі  сферасында үстемдік етпейтін фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500 адамнан  аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл  көрсеткіштер шартты болып табылады.

Қазақстанда шағын және орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын, географиялық шектелген зоналарда  қызмет ететін және нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқаруды құрушылар  жүзеге асыратын, барлық негізгі стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару сипаты икемділігімен, форьмалділіктің жоқтығымен шешімін  қабылдау барысында, өндіріс саласындада, басқару саласындада жұмысшылардың  өз-ара алмасуының жоғарылығымен  ерекшеленеді.

Бәрімізге белгілі, шағын  және орта бизнесте жеке секторлар  басшылық етеді. Өзінің кәсіпорынын  ашу барысында адамдарды не қозғайды?

Келесідей себептерді бөліп  көрсетеді: пайда табу, қоғамның әлеуметтік, экономикалық және материалдық жағдайын жақсарту.

Басқалардың ішінде кәсіпкерлік  қызметпен айналысудың мативі ретінде  келесілерді көрсету керек: тұлғалардың  өзін - өзі қалыптастыру мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық қаржысының бір бөлігін қосу, қосымша және басқада ресурстарды қосу, азаматтардың өз табыстарын заңды жолмен арттыруға  ұмтылу.

Шағын және орта бизнестің  артықшылықтары мен ерекшеліктері: 
Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын және орта кәсіпорындар үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі компаниялармен бәсекелестікке түсе алмайтындығы. Ал, егер дұрыс тұрғыдан қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін көрсетуге болады.

Біріншіден, шағын кәсіпорындар үшін 0,5 – 1 жыл ішінде өздерінің  стратегияларын өзгерту қиындық  тудырмайды, ал ірі кәсіпорындар үшін 5– 6 жыл қажет.

Екіншіден көпшілігі қателесіп  инновация ірі кәсіпорындардан  жүреді деп ойлайды, ал статистикаға жүгінсек  Екінші Дүние Жүзілік  соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта бизнес сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, және де әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды.

Шағын және орта бизнестің  жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты артықшылығын көрсету қажет. Әсіресе, бұл елде дағдарыс және жұмыссыздық  кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі  экономикалық  дағдарысқа  байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын  ұсына алмайды. Американ-Экспресс (1987) мәліметтері бойынща шағын өнеркәсіптерде қалыптасатын жұмыс орындарының  өсу қарқыны тұрып қалған ірі  компанияларға қарағанда 3 есе көп.

Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта бизнестің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне  тез жауап беру және тауарлар ассортиментін  ауыстыру, технология саласына жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару  сферасында бұл еңбек ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың  басқаруға және табысқа тікелей  қатыс алу мүмкіндігі.

Шағын және орта бизнестің  ерекшелігі қызмет ету сферасы болып  табылады. Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар  номенклатурасымен және көтерме  сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін  қанағаттандырады, нарықтық арнайы сегментіндегі  және екінші реттік шикізат өндірісінің  қалдықтарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне  жатса, автомобильді жөндеу – шағын  және орта бизнес қызметі.

Шағын және орта бизнестің  келесі бір тиімді ерекшелігі - ұжымның  еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын  сақтап қалуға тырысуы және пайдаға  қатысуға негізделген жұмыстың нәтижесінің  максималды болуына мүдделілік болып  табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, ал олар акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі менеджер  бір  тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды.

Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлін  бағалауға келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары  мен көрсететін қызметтері бойынша. Жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөль ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың  толықтай қызметі оның икемділігін  арттырытын маңызды сұрақтар болып  табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестің  даму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін талдайды.

Қазақстан үшін шағын бизнестің  қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір болуы қажет.

Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:

-  қоғамның және халықтың  қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға  мүмкіндік береді, өркениетті бәсекеге  қабілетті нарықтық қатынастардың  қалыптасуы;

-  ассортименттің кеңеюі, тауарлар мен қызметтердің сапасының  артуы. Тұтынушылардың қажеттілігін  қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес қызмет көрсету  мен өнім сапасының артуына  мүмкіндік туғызады;

-   тауарлар мен қызметтердің  нақты бір тұтынушыларға жақындауы;

-   экономиканың құрылымдық  өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік  экономикаға өтімділік, икемділік  береді;

- өндірісті дамытуға халықтың  өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын  иегерлері өз істеріне өз ақшаларын  үлкен қызығушылықпен салады;

-   қосымша жұмыс  орындарының ашылуы, жұмыссыздық  деңгейінің қысқаруы;

-  адамдардың шығармашылық  мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға,  дарындарының ашылуына, әр түрлі  қолөнердің дамуына ықпал етеді;

- еңбек қызметіне ірі  кәсіпорындар белгілі – бір  шектеу қоятын халықтың жекелеген  топтарын (үй жұмысымен айналысушылар,  зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан  адамдар) тарту;

- меншік иелері, кәсіпкерлер,  басқарушылардың әлеуметтік қатарларының  қалыптасуы;

-   ғылыми-техникалық  дамуды жандандыру;

-   жергілікті шикізат  қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары  қолдану және игеру;

- ірі кәсіпорындарға жинақталған   бұйымдарды дайындау және жеткізу  жолымен, көмекші және қызмет  көрсету өндірісін құру арқылы  әсер ету;

- жалға алу немесе сатып  алу арқылы төмен рентабельді  және тоқыраудағы кәсіпорындардан  мемлекетті босату;

Осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің  экономикалық, әлеуметтік функциялары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады.

Бірақ шағын және орта бизнестің  ролін талдай отырып, оның дамуына  кедергі болатын себептерді айтпауға болмайды.

Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы  күрделі экономикалық жағдай (инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі, төлемеушілік, несиені пайдаланудағы  жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық қорғалуы).

Екіншіден, кәсіпкерліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін теңгеруі.

Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге  толық сенімнің болмауы.

Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың  әлсіздігі, тіпті, керісінше мемлекеттік  органдардың жиі араласуы.

Бесіншіден, қазіргі заманға  сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал  – жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық төлем құнының жоғары болуы.

Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды  мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.

Қазіргі уақытта қалыптасқан  экономикалық жағдайда мемлекеттік  тікелей немесе  жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек.

Бұл бағытты жүзеге асыру  үшін келесідей шаралар қажет:

• заңдық және нормативтік базаларды әрі қарай қалыптастыру мен дамыту,
• өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыру,
• бюджеттен тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдау аясын кеңейтуге әсер ету,
• тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке келтіру.