Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері

Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар:

• қызмет масштабын кеңінен статус – квотасын сақтай отырып консервациялау;
• ресми белсенділікті ақырын кеңейту;
• шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі компанияларға өзгерту.

 Көптеген зерттеулер  көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпорындар  иелерін біраз бөлігі одан  әрі өсуге тырыспайды. Олардың  ең басты мақсаты – тұрақтылықты  қамтамасыз ету.

Үкімет шағын бизнес саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің  әлеуметтік – экономикалық шарттарын  қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді (салық салу, жекешелендіру, еңбек  заңдары саласындағы шаралар), сонымен  бірге әр түрлі экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді  қолданады. 1991 ж. Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу  жүргізілді. Шағын кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының  фирманың жүзеге асуына ат салысады.

Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда  гүлденуіне әкеледі.

Қазақстанда шағын кәсіпорынды  ашу үшін жұмсалатын күш-жігерді  шет елде шағын кәсіпорын ашуға  жұмсалатын уақытпен салыстыру мақсатында Франция Үкіметінің шағын кәсіпорындар үшін жасап жатқан шараларын атап өткен жөн.

Әдетте әкімшілік процедуралар шағын кәсіпорындарды құруға кедергі  келтіретіні мәлім. Сондықтанда  Франция Үкіметі формальды мәселелерді  қысқартуға көшті. Францияда шағын  және орта бизнесті экономика, қаржы, индустрия  министрлігінің бір департаменті бақылайды. Әкімшілік қысым бірқатар әкімшілік, әлеуметтік процедураларды оңтайландыру арқасында азайды.

Франциядағы тұрақты түрде  дамып жатқан іскерлік қызметтің  негізінде мемлекеттің мақсатты түрде жүргізіп жатқан саясаты жатыр. Басты назарда шағын және орта кәсіпорындар. Себебі бұл кәсіпорындар нақты экономиканың ең динамикалық  агенті. Францияда шағын кәсіпорындарға – жұмысшылар саны 500-ден аспайтын кәсіпорындар жатады. Ресми дерек  бойынша Францияда шағын және орта кәсіпорындарда – 16 500 000 адам жұмыспен қамтылған. Орташа есеппен бір кәсіпорында 7 адам жұмыс істеген.

Кәсіпорындарды шағын  фирмалар категориясына жатқызудың кең таралған қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны. Мысалы, он адамнан аз жұмысшылары бар  фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49 адамдар  – шағын, 50-499 – орташа, 500 көп - ірі  фирмалар.

Экономикалық саясатты жүзеге асырарда мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды қолдау. Шағын бизнеске ерекше жағдай жасау  концепциясы Францияда кеңінен  тарады. Шағын бизнесті дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және әкімшілік шараларды қосатын  жоба дайындалды. Француз үкіметі  қаржылық ынтаға көп көңіл бөледі. Ол жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың  басқа аймақтарға ауысуына, инвестицияның  өсуіне, шағын және орташа фирмалардың  ынтымақтастығын реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады.

 Мемлекет ұсақ және  шағын фирмаларға несие беретін  бірқатар ұйымдар құрды. Оның  ішінде – аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты,  жаңалық енгізуді қаржыландыратын  компаниялар және т.б. Францияда  несиелерді кепілдендіретін 50 жуық  ұйымдар бар. 

80 жыл басында несиелерді  кепілдеудің Ұлттық қоры құрылды.  Қор шағын және орташа фирмаларды  тәуекел капиталды ұсынатын компапияның  қарамағында. Ол шағын бизнеске  әр түрлі қаржылық ұйымдармен  ұсынылатын займдардың 65% кепілдеуді  қамтамасыз етеді. Қоғам шағын  фирмаларға құрал алу үшін  және оны жұмыс бабында ұстап  тұру үшін қаржылық ресурстар  бөледі.

Шетелдегі француздық шағын  және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің  жалпы экспорт көлеміндегі шағын  және орташа кәсіпорындар пайдасына  жүргізілетін француз үкіметінің саясаты  экономиканың бұл саласына мемлекеттің  қызығуын дәлелдейді.

Ол үкіметтің екі декретінде көрінеді:

«Франциядағы ұсақ және орташа кәсіпорындар» және «шағын және орташа кәсіпорындардың пайдасына 37 шара».

Құжаттардың атының өзі мемлекеттің  шағын бизнестің дамуына қандай маңыз беретінін айтады.

Егер алғашқы құжат  қаржылық – экономикалық қолдауды қарастырса, онда екіншісі ұйымдық - әкімшілікті  қарастырады. Ондағы ең басты пункт  болып тіркелу орталықтарында шағын  кәсіпорындарды құруға арыздарды қарастыруға  бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін  қысқарту, «шағын кәсіпорындарға даму банкін» құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады.  DATAR өндірістік жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі:

- Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада орналақан болса

- Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны (алғашқы қызметінің 3 жылы – 20жұмыс орны) 
Жобаны қолдауда DATAR дотацияларға үштен бірін жобаның басында ұсынады, ал қалған бөлігін – жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік төлемдер жолымен жүзеге асады. Франция Үкіметінің басқа шаралары өнеркәсіптік меншік субъектілеріне салықты қысқарту қағидасын, өнеркәсіпті зерттеу және даму орталықтарын құруды білдіреді.

Францияда шағын бизнесті несиелеу кезінде пайыздық өсімді мемлекет бонификациялайды. Бонификация –  бұл жеңілдету. Қаржылық механизм арқылы мемлекет шағын бизнеске несие ұсынысын арттырды. 
Орталық бюджет арқылы шағын және орта бизнеске жұмыспен қамтуды да қаржыландырады. Яғни еңбек және әлеуметтік шығындар бойынша жеңілдіктер беріледі. Францияда жұмыссыздар өз кәсіпорнын ашу үшін мемлекет көмегіне сүйене алады.

Азиялық қаржылық дағдарыс көрсеткендей шағын және орта кәсіпорындар сыртқы факторға аз тәуелді. Осыдан бұл  кәсіпорындар үлкен кәсіпорындарға қарағанда артықшылықтарға ие. Үкіметтің  шағын және орта кәсіпорындарды қолдауға бағытталған саясаты өте алуан  түрлі болып келеді және бұл саясат кәсіпорындардың ары қарай дамуын қолдайды.

Шетелдік тәжірибеге қарап, Республикамызда атқарылатын іс – шараның әлі көп екенін байқауға болады. «Шағын кәсіпкерлікті қолдау туралы» заң атқарылатын іс-шаралардың бастамасы ғана, экономиканың бұл  секторын көтеру үшін жүйелі түрде  жұмыс атқарылуы керек. Республикамызда  шағын және орта кәсіпкерлікке қағаз  жүзінде емес, шет елдегі сияқты нақты көмек қажет.

Қазіргі таңда экономикасы  дамыған елдерде шағын кәсіпкерлікті  дамытуда көптеген шаралар жүргізілуде. Экономикасы дамыған елдердің мәліметтері  бойынша шағын кәсіпкерлік экономиканың дамуына көп әсерін тигізетін  факторлардың бірі. Шағын кәсіпкерліктің экономикалық өсіміне әсер ететін қажетті  шарттардың бірі ол қаржылық - несиелік қамтамасыз ету болып саналады. Шағын  кәсіпкерліктің жақсы дәрежеде дамуы, мемлекет тарапынан жүргізілетін несиелік - қаржылық көмексіз өркендей алмайды. Дамыған елдердің тәжірибесіне сүйену Қазақстан кәсіпкерлері үшін қажетті  бағыт болып есептеледі.

АҚШ-та шағын бизнесті несиелендіру шағын бизнесті несиелендіру Әкімшілігі арқылы жүзеге асырылады. Ал, Германияда шағын кәсіпкерлікті несиелендіру жолдары банк арқылы жүргізіледі. Ұлыбританияның тәжірибелеріне сүйенетін болсақ, қаржылық - несиелендіру көптеген несиелік мекемелер  арқылы іске асырылады. Мысал ретінде, «қаржылық өндірістік және сауда  кәсіпорындары» корпорациялары, әртүрлі  клирингтік банктер тағыда басқа  қаржылық мекемелер. Франциядағы шағын  бизнесті несиелендіру негізінен шағын  кәсіпорындарды дамыту банкі арқылы жүргізіледі. Бұл банктің капиталының  көп бөлігі активтерді басқару және жартылай депозиттер кассасын иеленетін  Франция мемлекеті болып табылады. Банктің негізгі бағыты - бұл мемлекет тарапынан шағын бизнесті қолдау.

Жапониядағы шағын кәсіпорындарды несиелендіру орталықтары ірі қаржы - несие орталықтары негізінде  іске асырылады. Жапониядағы шағын  кәсіпорындарды бір орталыққа бағыттау жүйесіне: орталық үкімет, жергілікті билік органдары, ірі бизнес, шағын  бизнестің бірігу мекемелері жатады. Дамыған шағын фирмалардың көлемі 70% дейін жетеді. Сонымен қатар  Жапониядағы шағын кәсіпорындарды қаржыландыру бюджеттік қаржыландыру есебінен көрінеді. Жапонияда мемлекет тарапынан орта және шағын кәсіпорындарға ерекше көңіл бөлінген және олар үшін жеке меншік банктерде қаржылық органдары  құрылған.

Бастапқылары ретінде  негізгі үш үкіметтік институт табылады:

- орталық кооперативтік  банк сауда және өндіріс құрылғыларын  қаржыландыру мақсатында құрылған (негізінен сауда және өндіріс  жобаларын қаржыландырады, банк  капиталының 2/3 бөлігі мемлекеттік  жарналардан);

- шағын кәсіпорындарды  қаржыландыру мақсатындағы ұлттық  корпорация (кепілсіз қамтамасыз  етуді қаржыландыруды жүргізеді,  бұл корпорация ең кішігірім  компанияларды қаржыландыру үшін  құрылған);

- мемлекеттік қаржылық  корпорациясы (инновационды және  тәуекелді жобаларды жүргізетін  шағын кәсіпорындар жобаларын  қаржыландырады); сауда - өндіріс  палаталарын иемденеді (мемлекет  бойынша 500-ден жоғары), бұл корпорация  жыл сайын шамамен 500 млрд. иен  несие береді.

Израильдегі шағын бизнес. 60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен  ықпалды акционерлік қоғамдар түріндегі  ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы  сектор үлкен табыс берді, бірақ  80 ж. аяғындағы Шығыс Европа және КСРО елдеріндегі экономикалық және саяси жағдайдың тұрақсыздану ірі  масштабты иммиграцияға әкелді. Осы  кезде Израиль Үкіметі алдында  жаңа азаматтарды жұмысқа орналастыру  сұрағы туды. Соған байланысты шағын  және орта бизнесті дамытуды жылдамдатты.

Израиль тәжірибесіне келесідей  шараларды:

- Технопарктердің қызмет  ету қағидалары бойынша технологиялық  «жылы жайларды» құру және  дамыту. Технологиялық «жылы жай»  тәуелсіз заңды тұлғаны, фирма  немесе ассоцияцияны білдіреді.  Ол қажетті инфрақұрылымы, ғылыми  – зертттеулер құралдары, жұмыс  жасау орындары бар кішкентай  ұжымдар біріктіреді. Оның қызметі  жарғы немесе қоғамдық комитетпен реттеледі. Технологиялық «жылы жайлар» жаңадан құрылған фирмаларды қолдайды. Кейде өнім өткізу кезеңіне дейін жеткізеді.

- Бизнес «жылы жайларды»  құру. Олар өз басқару органдары,  директорлар кеңесі және де  экономистер, заңгерлері, бухгалтерлер 

 

 

1.4    Рудный қаласы бойынша шағын және орта бизнесті несиелендіру аспектілері

 

 

2009 жылдың 1 қаңтарына дейін,  шағын және орта бизнес субьектілерінің  тіркелген саны  7627 болды, бұл  көрсеткіш өз кезегінде өткен  жылмен салыстырғанда  11 %ға жоғары  болды.  

Бүгінде осы тіркелген  шағын және орта бизнес субьектілерінің  ішінде істеп жатқандарының үлесі  7 % артты  және 7182 субъектіні құрастырды немесе тіркелгендер санынан 94 % құрады.

 

 

 

• Заңды тұлғалар – 498 ( жалпы санынан 7% құрайды)
• Жеке кәсіпкерлер – 6684 ( жалпы санынан 93% құрайды)

 

Сурет 1. Рудный қаласындағы шағын бизнес субьектілерінің саны.

 

Іс-әрекет жасап жатқан шағын  және орта бизнес субьектілерінің санынан 93 % (6684 субъекті) өз ісін жеке кәсіпкерлік  формасында, ал қалған 7 % (498 субъекті) заңды  тұлға формасында жүзеге асырып жатыр.

Ал енді салалық құрылым  бойынша субьектілердің басым бөлігі , яғни  63 % (4524 субъекті) – саудада  орын алған. Бұл көрсеткіштен, сауда  қызметі шағын кәсіпорындар үшін барынша қол жетімді және тиімді екенін көреміз, өйткені ол көп мөлшерде капитал салымын талап етпейді және барынша қысқа мерзім ішінде қаржы құралдарының айналымын жүзеге асыруға мүмкіндік береді, оған қоса шағын және орта бизнес субьектілерін тартуда ең тиімді жол болып есептелінеді.

 

 

• Сауда  4524  (63%)
• Транспорт және байланыс 1041 (14,5 %)
• Ауыл шаруашылығы 14 (0,2 %)
• Құрылыс  180 (2,5%)
• Өнеркәсіп  130 (1,8 %)
• Басқалары  1293 (18%)

 

Сурет 2. Рудный қаласындағы шағын және орта бизнестің құрылымы.

 

Өнеркәсіпте  2,5 % (180) көлемінде, құрылыста  1,8 % (130), ауыл шаруашылығында, аң аулау және балық шаруашылығында  0,2 % (14), ал басқа да салаларда  (транспорт  және байланыс, жылжымайтын мүлік  операциялары, заңдық тұрғыдағы қызметтер  және т.б.) 32,5 % (2334 субъектілер) көлемдегі  көрсеткіштерді иеленеді.

Шағын және орта бизнес саласында  жұмыс жасайтындардың саны, өткен  жылдың аналогтық кезеңімен салыстырғанда 5 % артты және  12,5 мың. адамды құрады.

Бірінші жарты жылдықта, шағын және орта бизнес субьектілерімен  жасалған  өнімнің жалпы көлемі  (жұмыс және қызмет) 403 млн. тенгені  құрады, ал бұл көрсеткіш өз кезегінде 2007 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғандща  3 % жоғары болып келеді.