Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері

1.2  Шағын және орта  бизнесті несиелендірудің теориялық  аспектілері 

Шағын кәсіпкерлік базар  қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын ортаның нақ өзі. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен, базардың тауармен молығуына  және жаңа жұмыс орындарының құрылуына  мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты  белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып  қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің  экономикалық дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды.

 Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне:

• халықты жұмыспен қамту,
• тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету,
• адамның өмірге нық сеніммен қарау мүмкіндігін арттыру жатады. Дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерлік экономиканың даму қарқынын арттыра түсетінін көрсетеді.  АҚШ-та барлық жұмыс күшінің 50 пайызы шағын кәсіпкерлікпен шұғылданады. Ішкі өнімің 33 пайызын нақ сол қамтамасыз етеді. Жапонияда жұмыс күшінің 80 пайызы шағын кәсіпкерлікте жұмылдырылған, жалпы өнімнің 55 пайызы солардың үлесіне тиеді. АҚШ-та шағын кәсіпкерлік ғылыми - зерттеу жұмыстарының 3 пайызын ғана жүзеге асырса да, өндіріске енгізілетін ірі жаңалықтардың 50 пайызын қамтамасыз етеді. Шағын кәсіпорындардың экономикалық тиімділігі соншалықты айқын: ірі кәсіпорындар жаңа өнім өндіруге жұмсаған бір доллар шығынмен салыстырғанда, осы көрсеткішпен шағын кәсіпорындар жаңа өнімдерді 17 есе көп шығарады, шағын фирмалар мен дербес өнер тапқыштар жаңа технологияның 90 пайызынан астамын жасайды.

Қазақстанда шағын кәсіпорындар жүйесін қалыптасыру әлі жүріп  жатыр. 1990-жылдардың басында Қазақстан  Республикасында шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің анықтамалары болмаған еді. Сондықтан, әрқилы құрылымдарға түрлі  анықтамалар қолданылды. Кейбіреулер  он немесе одан да аз жұмысшысы бар  кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызса, енді біреулер мұны 200 және одан да көп  жұмысшысы қамтылған кәсіпорындар үшін қолданады. Соның салдарынан бірыңғай статистикалық ұғым қалыптаса қоймады, шағын бизнеске жатызылатын кәсіпорындардың  нақты белгілері айқындалмады. Мұның  өзі, республиканың экономикалық дамуына  осы сектордың қосар үлесіне  лайықты баға беруге және шағын кәсіпорындарды нақты топтастыруға мүмкіндік бермеді.

Бизнеске қатысына қарай, «шағын» деген анықтама жұмысшылардың  саны, жалпы табыс, сондай-ақ, жылдық айналым ұғымында түіндірілуі мүмкін. Фирмаларды көлемі бойынша топтастыру кезінде негізінен бірінші белгі  ескеріледі: шағын бизнеске жұмысшы  саны 100 адамға дейін, ал Қазақстанда 50 адамға дейін болатын, кәсіпорындарды жатқызу қабылданған.  
Бүгінгі күні шағын кәсіпорындар тиімді болып табылатын өндіріс түрлері аз емес. Көптеген ғалымдар өркениетті базарлы экономиканың материалдық және әлеуметтік базасында ұсақ, сондай-ақ, орташа бизнес тиімді қызмет көрсетеді деп санайды. Олар жеке меншікке негізделген шаруа қожалығы ғана ауыл экономикасын өркендетеді десе, басқалары ірі шаруашылықтардың басымдылығын алға тартады, үшіншілері осы және басқа да меншік пошымдарын мойындайды. Бірақ шаруашылықты басқарудың кез-келген шешімі, орнықты экономикалық орта қалыптасқанда ғана табысты жұмыс істей алады, яғни меншіктің барлық шешімі үшін бірдей базар шарттарын орнықтырып, нағыз бәсекелестікке жол ашудың маңызы зор. Шағын кәсіпкерлік тек бәсекелестіктің ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы техникалық прогресс пен ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы олып табылады. Ол шағын және орташа қалалар мен аудандар аумағында тұратын адамдардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға қызмет етеді. Шағын кәсіпкерлік мемлекет тарапынан оңай қадағаланады және оны дамытуға көп шығын жұмсалмайды.

Қазақстан Республикасындағы  шағын кәсіпкерлікті дамыту мен  колдаудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде кешенді шаралар белгіленген. Бағдарламада шағын кәсіпкерлікті  тұрақты дамытуды қамтамасыз ету, экономикада  оның үлесін ұлғайту, жаңа жұмыс орнының  санын арттыру, айқын бәсекелестік ортаны құру, қоғамның орташа табы ретінде  меншік иелерінің бұқаралық тобын  қалыптастыру көзделген.  
Соңғы 20-25 жылдарда жаңа нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік рөлінің әдістемелік өзгергені байқалады. Бірігіп жұмыс істеу қарым - қатынасында орнықты және тиімді келісімдер жүргізу және тәуелсіз өндірушілер массасының өсуі байқалады. Шағын кәсіпорындарды ірі кәсіпорындармен салыстырғанда, экономикалық тиімділіктің жергілікті нарыққа жақындығы, тұтынушылардың сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі. Шағын кәсіпорын өндірістік және дербес тұтынудың бөлінуімен байланысты өркендейді. Шағын және орта дәрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге септігін тигізеді: бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда болады, тұтыну секторы ұлғаяды.

Шағын кәсіпорындардың дамуы  нарықты тауар және қызметтермен толықтырады, экспорттың потенциалын  арттырады және жергілікті шикізат  ресурстарын тиімді пайдалануға  мүмкіндік жасайды.

Қазіргі жағдайда, экономиканы  сауықтандыруға шағын кәсіпорындардың  қосқан үлесі жоқтың қасы. Оның себебі, жалпы өндірістің төмендеуі және ТМД елдерімен экономикалық қатынастардың  үзілуінен болып отыр. Сонымен  бірге, шағын кәсіпорынға мемлекеттік  қолдау орындала алмай келеді. Шағын  кәсіпорындарға жан - жақты қолдау болмаған жағдайда олар өз бетімен жұмыс істеп  кете алмайды. Дүние жүзіндегі барлық елдерде шағын кәсіпкерлікке  мемлекеттік қолдау қоры болады. Мысалы, Жапонияда жыл сайын 2-3 млрд.доллар бюджетте қаралады. Біздің Қазақстан  жағдайында мемлекеттік қолдау тек  қана пайдаға салынатын салық  жеңілдігі ғана.

Шағын бизнестің басты  проблемасы - ол несие беру саясаты. Несие тек қана кепілдеме ретінде  мүліккке беріледі. Ал кепілдікке жарайтын шағын кәсіпорында жоқтың қасы, сондықтан  шағын кәсіпорындардың керекті  несиесіне кепілдік бере алмайды. Сондықтан, шағын бизнесті қолдайтын арнайы банк, несие банктің бір бөлімі болуы керек.

 Шағын кәсіпкерлік  фирмалар қазіргі жағдайда делдалдық сферада, сонымен қатар тез айналатын сала сауда - саттық, қоғамдық тамақтану, азаматтық құрылыс, техника және машиналарды жөндеу, басқада салаларда орын алып отыр. Шағын кәсіпорын өзінің жеке пайдасын аттыру мақсатында және кәсіпорынның өндірістік мүмкіндігіне қарай сұраныс бар тауарлар шығару мен қызметтер атқару үшін өзінің әлеуметтік дамуы негізінде жұмыстарын алдын - ала жоспарлауы керек.

Жоспардың негізінде тауар  алушылармен және шикізат, материалдар  сататын кәсіпорындармен, өндіріске  керекті өнімдермен жабдықтау туралы шарттар болуы керек. Қазіргі  кезде, нарықтың жасақталуы - көпқырлы процесс. Мұнда ірі монополистік кәсіпорындармен қатар шағын  бизнесті дамытуға үлесін қосатын кәсіпорындардың  дамуы жалпы экономикалық тиімді шара. Оның ірі кәсіпкерлік фирмаға  қарағанда тиімділігі жергілікті нарыққа  жақындығы, тұтынушылардың сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі, қосымша жұмыс орнының жасақталуы, жергілікті шикізаттарды ұтымды пайдалану  және тағы басқалар.

 Қазақстан Республикасында  экономикалық реформа барысында  алдын-ала түбегейлі ойластырылған  бағдарламаның жоқтығынан ірі  индустриалды кәсіпорындарды шағын,  орташа кәсіпорындарға жаппай  көшуден тарихта кешірімсіз қателер  болды. Бұл өрескел қателіктерді  жою үшін мемлекет ірі индустриалды кәсіпорындарды қайта құрумен байланысты шағын кәсіпорындарға арнайы бағдарламалар бойынша жан-жақты көмек көрсету керек. Шағын кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпорындардың әлеуметтік қызметі жұмысқа қамтылмаған көптеген жұмыс күшін қамту, ол әлеуметтк қайшылықты, қиындықтар мен жұмыссыздықты жоюға септігін тигізеді.

Көптеген шағын кәсіпорындар қаржылық тұрақсыздық және құрал-жабдықтардың жетіспеушілігінен өзінің даму жолында  қиыншылықтарға кездеседі, олардың  алдын - алу барысында жаңа технологиялар  енгізіп, өнім мен қызметтің сапасын  жоғарылатып, ұзақ мерзімді инвестициялар  тартып, сондай-ақ, жаңа нарық жасау  жолдарын енгізу сияқты бағыттарды ұстанады. Кәсіпкерліктің сәтті жүргізілуі үшін белгі бір активтер санын басқаруы керек. Олар тез пайдаға түспейді, яғни белгілі бір уақыт арасында ретке келіп отырады. Осы активтерге кеткен жиынтық шығындар капиталдағы  кумулятивті қажеттілікпен анықталады.

Шағын кәсіпкерлікпен айналысатын  кәсіпорындар үшін ең өзекті мәселе болып  меншік құралдары мен капиталдың ұзақ мерзімді көздер есебінен туындайтын қаржылық стратегия табылады.

Ғылыми зерттеулер көрсеткіштері  тек қана 5% шетел кәсіпорындары  инвестициялық қорлар есебінен қаржыландырылады. Көбінесе, шағын кәсіпкерлік меншік жинақтарынан, туыстарының, достарының жинақтарынан, сондай - ақ коммерциялық банктердің несиелерімен қаржыланады.

Қазақстанда меншікті құралдар шағын кәсіпкерлік субъектілерін  қаржыландырудың негізгі көзі болып  табылады. Бірақ олар қаржыландырудың  барлық қажеттіліктерін жаба алмайды. Бұл жағдайда қаржыландырудың альтернативті  көзі болып банк несиелері және мемлекеттің  және халықаралық ұйымдардың арнайы жүргізілетін.

Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие беру кезінде келісім бойынша  кепіл заты болуы қажет. Кепілзаты  мыналар болуы мүмкін:

- есеп құжаттарының материалдық  бағалылығы;

- бағалы қағаздар;

- валюталық құндылықтар;

 Сондай-ақ, кепіл зат  ретінде тек қана өндіріске  тез араласып кететін бағалы  құндылықтар болады. Кепіл түрлері  болып, мүлік және құқық кепілдері  табылады. Клиенттің мүлік кепілі, бұл тауарлы - материалды құндылықтар  кепілі; дебиторлық шоттар кепілі; бағалы қағаздар кепілі; вексельдер  кепілі; депозиттер кепілі (сол бөлікте  болып саналатын); ипотека; аралас  кепіл. Құқықтық кепіл, бұл  несие алушының өзінің мүлігіне  құқы бар кепіл. Мұнда несие  алушы кепіл туралы келісім  және несие беруші банк арасындағы  байланыс көрсетіледі. 

Қазақстан Республикасында  «Казкоммерцбанк» ААҚ-мы кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғаларға несие  беру бағдарламасын жүргізеді. Сондай-ақ, тауар айналымын өсіру, айналым  капиталын толықтыру, көрсетілген  қызметтер көлемі немесе өндіріс  көлемін ұлғайту, машина сатып алу, құрылғылар, шикізаттар мен материалдар, құрылыс және қозғалмайтын мүлікті  жөндеуден өткізу сияқты кәсіпкерлік қызметтер субъектілерін несиелендіреді. Несиелендіру қозғалатын және қозғалмайтын мүлікті кепілге алу барысында жүргізіледі. Несие мөлшері 500 АҚШ долларынан 30000 АҚШ долларына дейін 12 айға, ал пайыздық ставка мөлшерінде айына 2- 2.6 % мөлшерінде беріледі.

Халықтық Жинақ Банкі  орта және шағын бизнес субъектілерін  несиелендіру бағдарламасын, сондай-ақ орта және шағын агробизнесті қаржыландыру бағдарламаларын жүргізеді. Бұл  бағдарлама несиелік қызметтер комплексін ұлғайту, шағын кәсіпкерлік субъектілерін, олардың қызметтік инфрақұрылымдық, транспорттық, өндірістік сферасындағы орнын ұлғайту мәселелерін орындайды. Несиелендіру заңды және жеке тұлғаларға жүргізіледі. Кепіл ретінде ғимараттар, құрылғылар, пәтерлер, тұрғын үйлері, автокөлік  түрлері, тұтыну тауарлары, шаруашылық субъектілерінің бағалы қағаздары  қойылады. Несиелендіру мерзімі 6-15 айға дейін беріледі.

Ал Тұран Әлем Банкін алатын болсақ, несиелендіру бағдарламасы құрылысқа  және қозғалмайтын мүлікті жөндеуден  өткізуге, кәсіпкерлік қызметті жүргізуге, айналым капиталын толықтыруға, сауда келісімдерін жүргізуге, материал және шикізаттар сатып алуға, машинамен  жабдықталуға жүргізіледі. Несиелендіру сомасы 30000 АҚШ долларынан 200000 АҚШ  долларына дейін беріледі. Пайыздық ставкасы 1,33-2,16 % мөлшерінде. Мерзімі 4 айға дейін. Кепіл ретінде қозғалмайтын мүлік, құлылғылар, автотранспорт, жеке мүліктер, тауарлық запастар алынады. Сондай-ақ, жеке тұлғаларды микронесиелендіру  бағдарламасын жүргізеді. Несие  сомасы 500-30000 АҚШ долларына дейін. Мерзімі 2-13 айға дейін. Пайыздық мөлшерлемесі 1,75-2,33 % шетел валютасында, 2,33 - 2,75 % теңге  мөлшерінде.

Сонымен қатар, Еуропа Қайта  Құру және Даму Банкі (ЕБРР) ірі масштабты  жобаларды тікелей қаржыландырады, орта және шағын кәсіпкерлікпен айналысатын  кәсіпорындарды қаржыландырады. Қаржыландыру негізінен несие түрінде жүргізіледі. Қазіргі кезде Еуропа Қайта Құру және Даму банкі Қазақстан Республикасындағы  кіші бизнесті қолдауға атсалысып, шағын  бизнесті несиелендіру бағдарламасын  жүргізеді. Бағдарламаның негізгі  мақсаты шағын кәсіпорындарға қысқа  және орта мерзімдік несиемен қамтамаыз  ету. Несие жолағының көлемі 775 миллион  АҚШ долларына шақ келеді. Сондай-ақ, бағдарламаның негізгі тапсырмаларының  бірі болып, шағын кәсіпорындар мен  кәсіпкерлерге өз бизнестерін дамыту үшін тұрақты қаржыландыру көздерін ашу табылады. Бағдарлама айналым  капиталын толықтыруға, шикізат  сатып алуға, қосымша құрылғыларды сатып алуға шағын инвестициялар  тарту, автотранспорт, өндірістік ғимараттар, ғимараттарды жөндеуден өткізу, қаржыландыру сияқты несиелендіру түрлерін жүргізеді. Бұл бағдарлама несиенің үш түрін жүргізеді:

• micro (10000 АҚШ долларына дейін) 12 айға дейін теңгеде және шетел валютасында жүргізіледі;
• Largt-micro (10000-нан 30000 АҚШ долларына дейін) 12 айға теңге бірлігінде, шетел және теңге бірлігінде 18 айға дейін жүргізіледі;
• small (30000-нан 125000 АҚШ долларына дейін) теңге бірлігінде 12 айға, шетел және теңге бірлігінде 30 айға дейін жүргізіледі.

1.3  Шағын және орта  бизнесті дамытудағы нарықтық  экономикасы дамыған елдердің  тәжірибесі

Кейінгі онжылдықтарда экономикасы  дамыған Батыс елдеріндегі бәсекенің  дамуы әсерінен шағын және орта бизнес рөлі арта түсті. Мұның басты себебі-экономикалық сектордың кәсіпорындарына тән  артықшылықтар.

Дамығын елдерде шағын  кәсіпорындар мынадай салаларда  басым рөл атқарады: сауда, авто қызмет көрсету,  құрылыс. Қазір шағын  кәсіпорындар да  жоғары технологиялық  сфераларға: машина құрылысы, энергетика, электротехника, химиялық өнеркәсіп, транспорттық қызмет, информатика, микроэлектроника, телекомуникация слалаларына әртараптаңдырылып  жатыр.

Шағын және орта кәсіпорындардың  ірі кәсіпорындармен қатар қызмет, етуі дамыған елдер экономикасына  тән белгі. АҚШ –та өз ісімен айналысушы азаматтар, яғни кәсіпкерлер үлкен  құрметке ие. Нарықты экономикаға  бет бұрған елдер үшін АҚШ –  тағы шағын бизнесті дамыту тәжірибесі үлкен маңызы бар.

АҚШ–ғы шағын бизнес. Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін  жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп. Көрсеткіштерді салалар  бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы  бар, өңдеу саласында 500-ге дейін  жұмысшылары бар фирмалар шағынға  жатады.