Негізгі құралдардың және .материялдық емес активтердің экономикалық мәні және құрлымы

ә) тауардың  шыққан  жерінің  атауы- тауарлады  таңбалау  үшін   пайдаланатын  елдің   елді  мекеннің,  жердің   немесе   басқа    да   географиялық   обьектілердің   атын қоса   және   басқа  да   ерекшеліктеріне   байланысты   сипатталады.

Тауардың   шыққан   жерінің    атауы    географиялық  обьектілердің  тарихи  атауы  болуы  мүмкін.  Ол  белгіленген   тәртіп  бойынша   тіркеледі.

Нарықтық   экономика  жағдайында   тауар  таңбасы   кәсіпорынның   өте  қымбат   тұратын  активі  болып  табылады  себебі  компания  оны  сата  алады.  Немесе  жарғылық   капиталға  қосқан   үлесі  ретінде   пайдалануға   құқығын   береді.  Тауар   таңбаларының   нарық  құнын  анықтау   үшін   арнайы   есептеулер   жүргізу  керек.

Тауарлық  таңбалар,  қызмет  көрсету   таңбалары, тауардың   шығу   орындарының   атауын   қорғау  және   ұйымдастыру  қарым  қатынастары  1993  жылы  қаңтардың  18  күні  Қазақстан  Республикасы  Жоғары   Кеңесі  қабылдаған   «Тауарлық  таңбалар, қызмет  көрсету  таңбалары мен  тауарлар  шығарылған   жерлердің  атауы   туралы»  Қазақстан  Республикасы  Заңымен  реттеледі.

 

3. Қолдану  құқықтарымн   байланысты  материалдық  емес   активтер. Бұл  топқа   жаңалық    ашу   құқығы,  өндірістік  ақпаратты   қолдану  құқықтары попирайт  лицензиялар  және  тағы  да  басқалар  жатады.

 

4. Материалдық  емес  активтердің  басқа  да  түрлері. Бұл  топқа   «фирма   бағасы  (гудвилл ) ,  интеллектуалдық   меншік  немесе   тағы  да  басқалар  кіреді. 

Егер  де  компанияның  м үлкін   сатып   алынған  күніндегі   бағасы   бойынша   есептесек,  оның   нәтижесінде   ондағы  активтердің  құны   кем  шықса,   онда  біз   оны  келеңсіз  гудвилл  ретінде   танимыз  да,   оны   кейінге   қалдырылған   болашақ  кезеңнің  табысы   ретінде   611 шотта  есепке  аламыз.

Қазақстан   Республикасында  Материалдық   емес  активтерді  есептен  шығару  мерзімі   он  жыл  бірақ  ол  субьектінің   қызмет  ету  мерзімінен  асып  кетпеуі  тиіс.

  Материалдық  емес   активтердің  есебі

Бухгалтерлік  септе  материалдық  емес  активтердің  анықтамасы  негізгі  құралдардың  анықтамасына  сәйкес  келеді,  яғни  жай  қызметтер  үрдісінде  сатуға   арналмаған  және  ұзақ  мерзімге  пайдалану  мақсатымен  сатып  алынады. Егер  оларды  пайдаланудан  болашақта  табыс  алынады  деген  ықтималдық  болса  және  егер  оларды  сенімді  бағалауға  болатын  болса  ғана  олар  танылады.

   Қаржылық  есеп  берудің  халықаралық  стандарттарына  сәйкес  (№38 ҚЕХС)  материалдық   емес  активтер  басқа  тараптарға  жалға  өткізу  немесе  әкімшілік   мақсаттар  үшін  өндірісте   немесе  тауарлар  мен  қызмет  көрсетулерде  физикалық  мәні  жоқ  сәйкестендірілетін  ақшалай   емес  активтер  болып  табылады.  Көп  жағдайда  мұндай  активтерге  бақылау  орнатылады  және   іскерлік  беделден  айқын   ажыратылады.

  Патенттер,  авторлық  құқықтар,  франшизалар,   тауар   таңбалары,  ұйымдық  және  жедел   шығындар  айтарлықтай  кең   тараған  материалдық  емес  активтер  болып  табылады.

   Материалдық  емес  активтерді  екі  үлкен  топқа   бөлуге  болады:  айырбастауға  жататын  және  айырбастауға  жатпайтын.

  Айырбастауға  жататын   материалдық  емес  активтер  фирманың  басқа  активтерінен  бөлек  сәйкестендіріліп  және  бөлек  сатылуы  мүмкін. 

 Жалға алынған   меншіктің  құнын   жақсарту  үшін  мысалы,  жалға  алынған   меншіктің  модификациясы   жалға  алынған  мүліктің  шотынан  дебетіне  жатады. Жалға   алынған  мүлік  жалгерге  тиісті  болмаса да,  жал   меншігін  жақсарту  материалдық   емес  активтер  ретінде  жіктеледі.  Жалға  алынған  меншікті  жетілдіру  жалға  алынған   мерзімнің  қалғанына  амортизациялануы  немесе  осы  мерзімдердің  қайсысы  қысқарырақ  болуына   байланысты  жақсаруы  керек. Сәйкестенбейтін   активтер  бөлек  сатылуы   мүмкін   емес.  Төменде  сәйкестенбейтін   активтердің  кейбір  мысалдары   келтірілген.  Материалдық   емес  активтердің  кейбірулерінің  екі  арнайы  сипаттамасы   бар:  олар   ұзақ  мерзімді  аванстық  төлемдер   болып   табылады  және   басқа  сатылатындай  иеленушіге  ешқандай  құқық   бермейді.  Бұл  материалдық   емес  активтер  жеке   иденфикациялануы  мүмкін,  бірақ  айырбастауға  жатпайды

  Кейінге  қалдырылған   шығындар,   яғни  оларды  бухгалтерлік  есепте  болашақта  табыс   әкелуі  мүмкін  қызметтерге   кеткен  шығындар  деп  атайды.  

Олар  баланста   алдын  ала  төленген  ұзақ  мерзімді   шығындар  ретінде  көрсетіледі.  Кейінге  қалдырылған  шығындар  физикалық  формасы  жоқ  ұзақ  мерзімді  активтер  ретінде  жіктеледі.

   Ұйымдастыру  шығындарры-  бұл  қызметті  ұйымдастыру   кезінде  пайда  болатын   шығындар.

 

 

2.2 Материялдық емес активтерге бағалау тану

Материалдық  емес  активтерді  бағалау  кезінде  бастапқы  құн   принципі  қолданылады.  Яғни    материалдық  емес  активтер,  активтерді  сатып  алумен  байланысты  барлық  шығындарды  қосатын  сатып  алу  құны  бойынша   бағаланады.

 Сатып  алу   құны-  бұл барлық  төлемдер  мен олардың нақты анықталғанына байланысты,  алынған   активтердің ағымдағы  нарықтық  құны.  Материалдық емес  активтерді  есепке  алу кезінде өте маңызды сұраққа материалдық   емес  активтерді  пайдалану   мерзімін  анықтау жатады.  Қызмет  ту  мерзімін  анықтағанда келесідей факторлар ескерілуі қажет.

қызмет  ету   мерзімін  ең  жоғары  шектейтін  заңды,  реттеуші  және келісілген  ереже;

болжалды  қызмет  мерзімін  өзгертуі  мүмкін  жаңарту  немесе  ұзарту  үшін   шарттар;

қызмет  ету  мерзімін  азайтатын  тозу,  сұраныс  және   басқа  да  экономикалық  факторлар;

жұмыстардың  орындалуының  күтілген  мерзімге  сәйкес  келетін  қызмет  мерзімі;

материалдық  емес  активтің  бар  бәсее  қабілетін  шектейтін  бәсекелестердің  және  басқа  да  субьектілерінің  күтілген  әрекеті;

материалдық  емес  активтердің   жиынтығына  кіретін  басқа  активтердің  қызмет  ету  мерзімі.

Материалдық  емес  активтер  құны  активтердің  қызмет  ету  мерзімінде  жүйелі  түрде  есептен   шығарылуы  керек.  Материалдық  емес  активтердің  амотизациясы  оның  пайдалы  қызмет  ету  мерзімі   ішінде   жүйелі  түрде  жүзеге  асырылады.  Аммортизацияны  пайдалану   әдісі  активтердің  экономикалық  тиімділігін  банктерде  пайдалану  моделін  сипаттау   керек.  Егер  мұндай   үлгі  нақты  анықталған  болмаса,  аммортизацияны  теңбе  тең  аудару  әдісін  пайдалану  керек.  Материалдық  емес  активтердің  тиімді  қызмет  ету  мерзімін   мерзім  сайын  қайта   қарастырып  отырылуы  қажет.  Қандай  жағдай  болмасын,   материалдық  емес   активтердің  аммортизациялық   кезеңі,  олардың  сатып  алған  күннен  бастап  40  жылдан  аспауы  керек.  Халықаралық  стандартқа  сәйкес  ХҚЕС  381   материалдық   емес  активтерді  пайдалануда   оның  ағымдық,   баланстық   құны   кәсіпорын   үшін  экономикалық    тиімділігінен   жоғарылап   кетуі   мүмкін.  Бұндай  жағдайда   аммортизацияланбаған   құнды   есептен   шығарып   және   активтің  құндылығының    азайғандығын  көрсететін,   шығынды   мойындау  керек.  Сату  кезінде,  айырбастауда  немесе  материалдық   емес  активтердің  қандай  да   басқа   жолымен    шығыс   етілуі  кезінде   одан   түскен   пайданы   бейнелей   отырып   материалдық   емес  активтің  шотынан  оның   аммортизацияланбаған  құны   есептеу  шығарылады.  Материалдық   емес   активтерде   келесідей  бухгалтерлік   жазулар   жасалынады:

Сатып  алынған   материалдық   емес  активтерге   төлем   төлегенде:

Материалдық  емес  актив   актив  ретінде   болашақта   экономикалық  олжа  әкелетін   активтер  ретінде  танылады. (есепке  тіркеледі). Материалдық   емес  активтер   құны  активтердің  белсенді  нарығы  бар   кезде  ғана  дұрыс  анықталуы  мүмкін. 

Көптеген  материалдық  емес  активтердің  белсенді   нарығы    болмайды,  өйткені  олар   өте  сирек  кездеседі, мысалы  тауар  белгілері  басылым  атауы,   кино  мен   музыкаға  берілген  авторлық  құқықтары  мен   бір  актив   ушін  төленген   сомасы.  Сол  себепті  көптеген  материалдық  емес   активтер  құнын   екі  жақты   келісімі   бойынша  анықтайды.  Материалдық  емес  активтер  танылған  кеезден  бастап  бастапқы  құны  бойынша   бағаланады.   Материалдық  емес   активтердің  бастапқы  құны  олардың   алынған   тәсіліне   байланысты  болып  келеді: сырттан   түссе  (сатып  алынған  бағасы,   ұйымдар   бірлестігінің   күшімен  айырбастау  арқылы  немесе  мемлекеттік   субсидияның   есебінен)   немесе    шаруашылық   жүргізуші   субьектілердің  өз  күшімен   жасалса;

Сатып  алу  құнына  сатып  алумен   байланысты  барлық   шығындар   енгізіледі,  соның   ішінде  сатып  алынған  бағасы,   тасымалдау  шығыны  және  тағы  да  басқа.

Егер  де   метериалдық   емсес активтер  айырбас  негізін  де  алынса,  онда  олардың  бағасы   нарықтық  құн  немесе   осы  тәрізді  материалдық   емес   активтер   құны  бойынша  анықталады. Егер   метариалдық  емес  активтердің   бастапқы  құны  несие  есбінен  алынса,  онда  сол   несие   үшін  төленетін  пайыз  бастапқы  құнына   қосылмайды,  ал  ол  кезеңдік  шығысқа   жатқызылады,  ал  оның   бастапқы   құны  мемлекеттің  есебінен  тегін (немесе  номиналды  атаулы, немесе   мемлекеттердің  субсидиясының)  алынса,  онда  ол  сату   немесе  белсенді  нарықтағы   материалдық   емес   активтер   тап  осы  түрінің   құны  бойынша  танылады.

Материалдық  емес  ативтердің   түсуі   мен  шығарылуы  «Материалдық  емес  активтеді  қабылдау  беру»   актісімен   рәсімделеді. Актіде  материалдық  емес  активтердің  түрі  дәл  атаулары  және   кәсіпорынға  берілген  күні,  обьектілердің  сипаттамасы,  бастапқы  құны,  аммортизация  нормалары  және  басқа  да  қажетті  мәліметтер  көрсетіледі.

Бағалау мына  факторлар  негізінде  жүзеге  асады:

Басқа  кәсіпорындар  мен  адамдардан  ақыға  сатып  алынған  Материалдық  емес  активтер  есепте  оларды  сатып  алуға  жұмсалған   нақты  шығындардың  сомасымен  көрсетіледі.

Кә сіпорынға  өтеусіз  келіп   түскен  Материалдық  емес  активтер   сараптау  жолымен  бағаланады.

Жарғылық  капиталға  салым  ретінде  құрылтайшыдан  келіп  түскен  активтерге  есепте  тараптардың  келісімімен   белгіленген  құн  бойынша  көрсетіледі.

    Материалдық   емес  активтерді   қабылдап  алу   актісі  бір   обьектіге   бір  данадан   толтырылады.  Көптеген  тегі  бірдей   материалдық   емес   активтердіқабылдау  жөнінде   ортақ  акт   жасауға  болады.  Оларды  өзге  де  кәсіпорынға сатқанда  немесе   тегін  бергенде  акт   екі  данадан  жасалынады:  беруші  және  алушы   кәсіпорын  үшін.

Ұйым  пайдалануына   түскен  материалдық  емес  активтердің  барлық  түрлерінің  есебі  үшін  қолданылады.  Материалдық  емес  актив  обьектілеріне  жатқызу  тәртібі  мен  олардың   құралы  заңдармен   және   нормативті  актілермен  реттеледі.

  Бухгалтерияда   әр  обьектіге  карточка  жүргізіледі.  Форма  кі ріске  алынуға   арналған  құжат,  материалдық   емес  активтерді    қабылдау  тапсыру  және  басқа  құжаттама   негізінде   бір   дана  болып   толтырылады.  8 графада  бастапқы  құжат пен  пайдалы  қызмет  ету  мерзіміне  негізделіп  есептелінген  мөлшер   (норма)  бойынша  ай  сайын  есептелетін   аммортизация   сомасы  көрсетіледі.  Материалдық  емес  актив   обьектілерінің  қысқаша  сипаттамасы   бөлігінде  тек  қана  актив   обьектінің  негізгі  көрсеткіштері   жазылады,  ұйымда   бар  осы   обьектіге  арналған  техникалық  құжаттама  мәліметтерін  көшіруге  болмайды.

Материалдық  емес  активтерді  нақты  барлығы   мен  қозғалысын  есепке  алу  10  «Материалдық  емес  активтер» бөлімшесінің  шоттарында  жүргізіледі.  Осы  шоттардың   дебеті  бойынша  материалдық  емес  активтер  келіп  түскен  айдың  басы  мен   аяғындағы  қалдықтары   көрсетіледі  де,   ал  кредиті  бойынша-  материалдық  емес  активтердің  есептен  шығарылуы  көрсетіледі. 10 «Материалдық  емес  активтер»  бөлімшесінің   мүліктік  есеп  карточкасында   жүргізіледі. Материалдық  емес  активтердің  әрбір  жеке   обьектісіне  бухгалтерияда   мүліктік  карточка   ашылады.  Материалдық  емес  активтерді  есепке  алудың  мүліктік  карточкалары  «Материалдық  емес  активтерді  есепке  алу  тізімдемелерінде»  топтастырылады. Тізімдемелерде  материалдық  емес  активтердің  айдың   басы  мен  аяғындағы  қалдықтары,  бір  айдағы  қозғалысын   көрсетеді.

Материалдық  емес  активтер  құны  нақты  шығынмен  де   үстеме  шығынмен  де  танылады.  Осы  шығындарды  есепке  алу  үшін  10 «Материалдық  емес  активтер»  шоттарының   бөлімшесінде,  жеке  «Материалдық  емес  активтерді  жасау   шығындары»   деп  аталатын  ішкі   субшоты    ашылуы  мүмкін.  Осы  аталған  субшотқа  мынадай  шығындар  енеді:

- материалдық  емес   активтер  жасауға   қатысқан   еңбеккерлердің  еңбек   ақысы;

- заң  бойынша  белгіленген   еңбек ақы  одан  жасалынатын   аударымдар;

- материалдық  емес  активтер   жасау  кезінде   тұтынылатын   тауарлар  мен   заттар;

-несие  үшін  төленетін   пайыздар

-басқа  да  шығындар

- үстеме шығындар;

Сәйкес  кезеңге  дейінгі  орын  алған  барлық  шығындарға   821  шоты  дебеттеліп,  10 «Материалдық  емес  активтер»  бөлімше  шоттары  және  «Материалдық  емес  активтерін  жасауға  кеткен  шығындар»  субшоты  кредиттеледі. Субьектінің  өзі  жасаған  тауар  белгілері  материалдық  емес  активтер  ретінде  танылмайды,  өйткені  олардың  нақты  құны   анықталу  мүмкіндігі  бола    бермейді.  Жарнамаға  кеткен  шығындар  есептік   кезеңнің  шығыстары  болып  есептелінеді   және  материалдық  емес  активтер   алынаты  құнына  енгізілмейді.   Яғни  мына   шығындар   материалдық  емес  активтерге  қатысы  жоқ,  олар  тек  кезеңдік   шығындар  болып  саналады:

зерттеуге  кеткен  шығындар

өндірістік  немесе  жаңа  цехтардың  ашылуына  дейінгі  кеткен  шығындар;

кәсіпорынды  ашуға, заңды  құжаттарын  (жарлық,   құрылтай  құжаттары,  келісім-шарттар,  мөрін,  штампын  т.б)  әзірлеуге  кеткен   шығындар.

мамандарды  оқытуға  кеткен  шығындар;

жарнамаға  кеткен  шығындар;

жетілдіруге,  көшуге,  қайта  көшуге  кеткен  шығындар;

патенттерге  кеткен  шығындар (оның   әрекет   ету  мерзімі   1  жылдан  аспаса)