Негізгі құралдардың және .материялдық емес активтердің экономикалық мәні және құрлымы

                                                                                                                                        

  « Ўзаќ мерзімге  жалєа алынєан негізгі ќўралдардыѕ  тозуы » деген аралыќ шотыныѕ  дебеті бойынша жјне 13- ші бґлімшеніѕ 1-ші аралыќ шотыныѕ кредиті  бойынша кґрсетіледі. 

 Негізіг ќўралдардыѕ  амортизациясын есептеудіѕ јртїрлі  јдістері бар. Шаруашылыќ жїргізуші  субъектініѕ бухгалтерлік есеп  стандартына сјйкес дербес тўрєыда, ґздерініѕ есеп саясатында  амортизацияны есптеудіѕ тјсілі бойынша жасалынады, олкар:

ќўнын бірќалыпты ( тїзу сызыќты ) жолмен есептен шыєару;

ќўнын орындалєан жўмыстыѕ кґлеміне пропорционалды ( немесе парапар ) етіп есептен шыєару ( ґндірістік јдіс);

жеделдетіп есептеншыєару;

ќалдыєын азайту жолымен  есептен шыєару;

ќўнын сандардыѕ жиынтыєы бойынша ( кумулятивтік јдіс) есептен  шыєару.

Негізгі ќўралдардыѕ тїрлері  бойынша  амортизацияны есептеудіѕ јрќилы јдістері пайдаланады. Бўл кезде  негізгі ќўралдардыѕ бір тїрі бойынша бір єана тјсіл пайдаланылады.

Таѕдап алынєан амортизацияны  есептеу јдісі субъектініѕ есептік  саясатымен аныќталуы тиіс жјне жјне ол бір есептік жылдан екінші бір  есептік жылєа ґтуі мїмкін. Егер де амортизацияны есептеу јдісі  ґзгермейтн болса, онда оныѕ себебін  ашу керек.

Ал бюджеттік мекемелер  бойынша тозудыѕ есептеу јдісі  ќўќыєы ґкілетті органдардыѕеншісінде болады.

Негізгі ќўралдардыѕ ќўны бойынша амортизацияны бірќалыпты ( тїзу сызыќты ) есептеу јдісі, яєни объектініѕ ќўны, оныѕ ќызмет ету мерзімі  ішінде ґндіріс шыєындарына біркелкі норма бойыншы жатќызылады. Бўл  јдіс негізгі ќўќралдардыѕ тозуына, оныѕ ќызмет ету мерзімініѕ ўзаќтыєына байланысты болып  келеді.

Бўл тјсілде амортизациялыќ соманы аудару їшін:

 

                                                                                                                                     

ќызмет етудіѕ пайдалы  мерзімі. Бўл кезде пайдалануєа  берілген объектініѕ жаєдайы ескеріледі жјне кїтіп ўстау жаєдайына да байланысты болып келеді.

ЌР салыќ заѕдылыќтарыныѕ  белгіленген амортизациялыќ нормасыныѕ шегінде. Шаруашылыќ жїргізуші субъектісіндегі  белгіленген нормалар, салыќ заѕдылыєыныѕ нормасынан аспауы тиіс.

Негізгі ќўралдардыѕ амортизациясыныѕ бірќалыпты јдісі мына формула бойынша  есептеледі.

                           Бастапќы  ќўн – жойылу ќўны

                           ___________________________

                                  Пайдалану мерзімі 

 

 

 

 

 

3.3 Материялдық  емес активтерді есептеп шығару, Негізгі құралдарды есептен шығару

Материалдық  емес  активтерді  есептен   шығарған  кезде  шоттар  корреспонденциясы  жасалынады.

Бұндай  шығындарды  нақты  бір материалдық  емес  активтерге  жатқызу  қиын,  әдетте  олардың  экономик лық  олжа  әклетінін  анықтау  оңай  емес.

 

Мысал:

       Кәсіпорын   аукционда   басқа   кәсіпорынның  активтерін   (НҚ материалдар   дайын  өнімдер  және  бас  қалар)  сатып  алды,  сондай-ақ   пассивтер  кәсіпорынның  балансы   бойынша  6 000,0 теңге құрады. Активтерді сатуды  бөлген  жағдайда,  олардың нақты бағасы  бойынша құрылтайшы 6 000,0  түсім түсіреді.  Кәсіпорындар   аукционда немесе  одан   тыс жерлерде   біртұтас   түрінде сатқан  кезде   сатып алу құны  10 200,0  теңге құраған. Активтің   бөлініс бағасы  мен   кәсіпорынды   біртұтас  сатқан  кезде алынған түсімнің   арасындағы  айырма  сомасы  «фирма  бағасын»  немесе   гудвиллді құрайды.

Сатып алушы   кәсіпорын  активтердің  шынайы  құнынан  артық  4200,0  төледі.  Дәлелдемесі  мынадай:

1. Сатып алынған  кәсіпорын   өткізу  нарқында  монополияның  қайсыбір  нысанына   ие  болған.
2. Кәсіпорынды  сатып  алғанда   сатып  алушы  фирма  ішкі  немес   сыртқы   нарықтағы  өз  жағдайын  нығайтады.
3. Сатып  алушы   фирма  өндірісті   бұрын ғы  атымен  жүр гізбек,  өйткені  оның  тауарлары  кеңінен   танымал  және  сұранысвқа  ие.
4. Кәсіпорында   білікті  қызметкерлер  бар.
5. Кәсіпрында   пайда  әкелгіш  тауар  белгілері,  тауардың   шығатын   жері,  лицензиялар  бар.
6. Кәсіпорын  сатып  алынатын  материалдық  ресурстарды  өткізу  нарқына  жақын  орналасқан.

 

Сатып  алынған   кәсіпорын    заңды    тұлға  мәртебесін,  дербес  немесе  жеке  балансын  сақтайды.

1. Сатып  алынған  кәсіпорынның  активтерінің   құны  шегінде  төленген   толық   баланстық  құнына  
2. Кәсіпорынды  сатып  алу  құнының  оның  барлық  активтерінің  құнынан  а рту   сомасына  10 жыл  ішінде  бірақ  субьект  қызметінің  мерзімінен  аспайтын  мерзімде  МЕА  тозуына  есептеу  жүргізілсе  4 200-00/120  ай=35-00 (ай  сайын
3. Егер  қандай  да  бір   себептерге  байланысты  гудвиллді  есептелген  амортизация  сомасы  оның  құнын  жаппаса,  онда  айырма  зиянға  есептен  шығарылады,  бұл  орайдап   және  жыл  соңында 

 

Жұмыс  істеп  тұрған  кезінде  сатып  алынған  кәсіпорын  заңды  тұлға  мәртебесін  жоғалтады, оның  активтері  мен  пассивтері  сатып  алушы  фирманың  балансына  қосылады.

1.Баланста  көрсетілген   құнға   6 000-00  млн тенге.

2.Кәсіпорынды  сатып   алу  құнының  олардың   барлық  активтерінің  құнынан   арту  сомасына  -4 200 -00  млн тенге

3.Сатып  алынған   кәсіпорынның  барлық  активтері  акт бойынша қабылданды.    10,12,20,22,32,33,40,44,45  және  т.б   бөлімшелер  К-т 562  -  6 000-00

   4.Сатып  алынған   кәсіпорынның  барлық  пассивтері  акт  бойынша  қабылданды 11,13,50,56,60,61,63,,65,66,67,68  және  т.б  бөлімшелер – 6 000-00

5.10  жыл  бойына  ай  сайын  есептелген  амортизация   т  105-4  -200,00

Бедвил  жағдайында  сатып  алынған  кәсіпорын  құны  10 000-00  7 000-00  сатып алынған бедвилл-3 000-00

• 7 000-00
• 3 000-00

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

«Негізгі құралдар» стандартына  сәйкес ұйымдастырылады. Бұл стандарт меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығымен субъектіге қарайтын негізгі құралдар есебінің әдістемесін айқындайды.

Активті амортизациялау, ол пайдалану үшін қол жететіндей болған кезде, яғни актив орналасқан жер  мен оның жай-күйі ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оны пайдалануды  қамтамасыз ететін кезде басталады. Активті амортизациялау мына екі күннің ертерегі бойынша тоқтатылады: 5 IFRS сәйкес активті сату үшін арналған ретінде жіктеу (немесе оны сату үшін арналған деп жіктелген шығу тобына енгізу) күні және аталған активті тану тоқтатылған күн.

Негізгі құралдар олар ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық - заттық құндылықтар ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар көлік  құралдары, құрал - саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын жөне өнім беретін мал және басқалар. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте - бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте - бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады

Негізгі құралдар көптеген құралдар бойына пайдаланатын қасиетімен нысаның  сақтай отырып, жанама түрде тозады. Өзінің жолдан жасалған өнімге біртіндеп  көшіреді

Айналым құралдары бір ғана өндірістік процесте тұтынылады. өзінің құның  жаңадан жасалған өнімге толықтай көшіріледі. Негізгі құралдар ғылыми негізделген  жіктемесі алға қойған мақсатқа жету үшін маңызды шарт болып табылады

Материалдық  емес  активтер-бұл  интеллектуалды  меншік   обьектілерінің    шартты  құны,  сондай-  ақ   жер-су  мен   басқа  табиғи  ресурстарды   пайдалану   құқықтары.

Олардың   ерекшелігі  бұл   активтердің   өз   маңызына   сай   табиғи-заттай    үлгісі   болмауы  мен   ұзақ   мерзім   бойы   пайдаланылуынан   туындайды.   Материалдық  емес   активтерге   мыналар  енгі зіледі:   ойлап   табылған   және   өндіріәстік   үлгі  түрлеріне  құқықтар,  тауар   белгілері,  «ноу-хауға »құқықтар (техникалық   тәжірибе,  өндірістің   құпиялары),  авторлық  құқықтары,  таби ғи   ресурстарды   пайдалану  құқықтары,   тауарлы-шикізат  пен  қорлар  биржаларындағы  орындар,  гудвилл (атақ  іскерлік  байланыстары, серіктестіктер) кәсіпорынды  құрумен   байланысты  ұйымдастыру  шығындары (құрылтай  құжаттары  мен  техникалық   экономикалық  негіздеуцлерді  жете  зерттеу,  мамандандырылған  ұйымдарға  кеңес  беру үшін  төлемдер,   тіркеу   жинақтары,   жарнамалық   шығындар,  кадрлар  даярлау  үшін   шығындар  және   т.б.) .  материалдық  емес   активтердің  соңғы   түрінің  ерек шелігі   кәсіпорынның  құрылтай  құжаттарында   бұл  шығыстар  белгілен ген  сомада  қатысушының   салымы  ретінде   жазып   қойлуы  тиіс  болғандығынан   тұрады.

Материалдық   емес  активтер  оларды  сатып  алу  мен  пайдалануға  жағдайға   келтіру   үшін   жұмсалатын   барлық   нақты   шығындар   сомасында  бағаланады.

Ай сайын  материалдық   емес  активтерге   олардың  бастапқы   құны  мен   тиімді  пайдалану   мерзіміне   негізделіп  есептелген  нормалар   бойынша  аммортизация   есеп телінеді.  Егер  ол   белгілі  болмаса,  онда   10 жылдық  мерзімге  негізделуі  тиіс.

Жарғылық  қорға  құрылтайшының  салымы   болатын   материалдық  емес  активтердің   құны мен   тиімді  пай далану  мерзімі   құрылтай  құжаттарында  жазылып   қойылуға  тиіс

Материалдық  емес  активтердің  аммортизациясы  аммортизациялық   қаржылар  ретінде   кәсіпорынның  өнімі,  жұмыстары  мен   қызметтерінің  өзіндік  құнына  негізделеді.  Материалдық  емес  активтер  № 2710 «материалдық   емес  активтер»  активі   шоттарында,  ал  олардың  аммортизациясы  № 2720 «Материалдық  емес  активтердің  құнсыздануы»  пассивті  шоттарда  есепке  алынады. Материалдық   емес  активтер   бойынша  ҚҚС –ның  есебі  № 65 тармақта  беріледі.

ЖШС  қаржылық  есеп  бергенде  материалдық  емес  активтер  есебі  үшін  қабылдаған  есеп  саясаты    ашылуы  керек.  Атап  айтқанда,  аммортизацияны  есептеу   үшін  пайдаланатын   тәсілі,  пайдалы  қызмет  ету  мерзімі  немесе  пайдаланатын  аммортизацияның   нормасы  жалпы  баланстық  құны   және  есепті  кезең  ба сы  мен   аяғына   жинақталған  аммортизация  сомасы,  кәсі порынның  өзі   жасаған    материалдық  емес  активтердің  баланстық  құны  және  тағы  да  басқа  көрсетіледі.  Сондай- ақ   қаржылық  есеп  беруде  материалдық   емес  активтердің   түрі  баланстық  құны,  материпалдық  емес  активтердің   аммортизацияланбай  қалған  мер зімі,  иелік  ету  құқығы  шектелген  материалдық  емес  активтердің  баланстық  құны,  материалдық  емес  активтер   бойынша  алынған  міндеттемелердің  сомасвы  да   ашық   көрсетіледі  қаржылық  есеп  беруде  есепті  кезеңдегі  шығыс  деп  танылған  шығындар  сомасы   да  ашылуы  тиіс:  бағдарламалық   жабдықтау  шығындары, жарнама  шығындары  тағы  да  басқалай  шығындар   жатқызылуы  мүмкін  субьект  одан  да  басқа  материалдық  емес  активтерді  есептік  бағалау  өзгерісінің  нәтижесі  және   сипатын,  олардың   материалдық  салдарын  ашу  керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1. Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» - Алматы: Қазақстан – аудит орталығы, 2002ж – 656 бет.
2. Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаев, Н.А. Құдайбергенов, А.Ә. Жантаев. «Қаржылық есеп» оқу құралы – Алматы: Экономика, 2001. – 330 бет.
3. Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп» Оқу құралы – Алматы, Қазақ университеті, 2001ж -279 бет.
4. «Аудит және бухгалтерлік есеп» Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті 2000ж – 167 бет
5. К.Ш. Дүйсембаев., Баймұханова С.Б. «Бухгалтерлік есеп»  Алматы: ИздатМаркет, 2005ж-312 бет,.
6. Баймуханова С.Б. «Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов». – Алматы: Ценные бумаги, 2002г.
7. Көкенов Ү.Ж., Көкенова Ф.Ү., «Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі» -  Алматы, «Демеу», 1992-320 бет
8. Е.Т. Төлегенов, В.К. Радостовец,  Л.Г. Продан, Қ.К. Кеулімжаев. «Ауылшаруашылық кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»: Оқулық– Алматы; Қайнар, 1994 – 352 бет
9. Қ.К. Кеулімжаев., Н.А. Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» оқулық Алматы: Экономика, 2006 - 384 бет
10. Ф.Г. Назарова «Бухгалтерлік есеп принциптері» -  Алматы, 2006 жыл.
11. Салық кодексі 2007 жыл § 3. Тіркелген активтер бойынша шегерімдер
12. Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп стандарты №16 2009 жыл– Бюллетень бухгалтерлік баспасы.