Менеджер: негізгі анықтамасы

                           Менеджер: негізгі анықтамасы

Менеджерлер деп аталатын басқарушы топтардың өкілдері барлық фирмада жұмыс істейді. "Өзінің офицерлері мен унтер-офицерлерін қажет ететін армия секілді, — деп жазды Маркс, — бұқара жұмысшылар үшін де дәл осындай өнеркәсіп офицерлері, басқарушы менеджерлер қажет болды".

Қазіргі мемлекеттік-монополистік капитализм жағдайында экономикалық және ұйымдық-басқару процестерінің күрделенуі монополияның басқару аппаратын сөзсіз арттырды.

АҚШ-та 1990 жылы 40 жұмысшыға бір завод басқармасы қызметкері болды, 1935 жылы өнеркәсіп өндірісінде істейтіндердің оннан бірі инженер-техник қызметкерлері мен қызметшілері болса, қазіргі кезде бұл категорияға әрбір төртінші жатады. Қазіргі кәсіпорын корпорациясында басқару қызметкерлерін 3 категорияға бөлуге болады:

1. Топ менеджмент — басқарудың жоғарғы буыны. Жыл сайынғы анықтамалық басылымда "бұған директорлар кеңесінің төрағасын, президентті, аға вице-президентті, фирмалардың вице-президенттерін, сондай-ақ бақылаушылар мен казначейлерді жазады". Жоғарғы басқару қызметкерлері компанияның жалпы стратегиясын жасаумен, болжалдаумен және ұзақ мерзімділік жоспарлаумен, кадр саясаты мәселелерін шешумен, сыртқы кәсіпорындармен байланыс орнатумен шұғылданады. Осы деңгейде өнім ассортиментінің өзгеруі, рынок өтімі, өндіріс қуатын ұлғайту, шетел бөлімшелерін ұйымдастыру т.б. мәселелермен шұғылданады.

2. Муггле менеджмент — өндіріс бөлімшелері мен функциялық қызметтің ортаңғы меңгеруші басшылары, завод директорлары, олардың орынбасарлары т.б. — оперативті жұмыстарға, ғылыми зерттеулерді жоспарлау мен ұйымдастыру, өндіруге және өткізуге есеп пен бақылауды жолға қоюға кадр саясатын жүзеге асыруға жауап береді: "…дәстүрлі ортаңғы басшылардың жұмысы, — деп есептейді Дракер, — көп жағдайда бір сарынды. Оған шешім қабылдаудың қажеті жоқ. Оның міндеті — қабылдаған шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы басшылар жергілікті жағдайды ескере отырып, шешімді орындауы тиіс".

3. Ловер менеджмент — басқарудың төменгі буыны, төменгі басшылар — цех жетекшісі, өндірістік учаске бастығы, мастерлер, функциялық қызметтегі секторлар мен топтардың басшылары — жұмысшылар мен қызметшілерге тікелей басшылық етеді. Олардың алдында тұрған негізгі міндеттер — жұмыскерлерді компанияға адал болуға тәрбиелеу, әр түрлі әлеуметтік дау-дамайды басу, компания мақсатына жету үшін тек дене күшін ғана емес, ақыл-ой энергиясын да жұмылдыра білуі тиіс.

"Босс" және "менеджер" ұғымдарын бірдей деуге болмайды. Меншік иесі және басқарушы — бұлар әдетте мүлде бөлек жандар.

Менеджер деген сөздің өзі бізге ағылшын тілінен келген: бір нәрсені реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Мәселен, тек ғылыми ізденістермен шұғылданатын зерттеуші менеджер емес. Алайда, егер ол зерттеуді ұйымдастыруға қатысатын болса, онда ол, әрине, менеджер. Ауруду тек емдеп қана қоймай, клиниканы меңгеретін дәрігер жөнінде де осыны айтуға болады.

Менеджер — ең кең тараған  кәсіптің бірі. Бұл — басқарумен, экономикамен шұғылданатын, заң және басқа да мәселелерді жақсы білетін кез келген адам. Шаруашылықтың түйінді орнында жұмыс істейтін кез келген адам да менеджер.

Әр елде менеджерге түрлі анықтама береді. Мәселен американдықтардың түсінігінше, мұндай адамдардың міндетіне өзіне бағынатын белгілі бір қызметкерлердің нақтылы жұмыстарын ұйымдастыру жатады.

Европалықтардың түсінігінше  — менеджер қазіргі тәсілдерді басшылыққа ала отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адам.

"Менеджер — бұл  жауынгер, оның үрейленуге және қателесуге қақысы жоқ, өзінің жеке мүддесін фирма мүддесіне бағындыра білуге, өзінің жанұясы — фирманың гүлденуі үшін күресуге әзір болу тиіс". Жапониядағы менеджерлер мектебінің — негізгі жапон корпорацияларының болашақ басшыларын даярлайтын арнайы оқу орындарының жүздеген тыңдаушылары осы өсиетті күн сайын қайталайды.

                               Менеджердің міндеттері

Менеджер табиғатына Дракер сипаттама берді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті атқарады жәнеде бұл міндеттер іскер кәсіпорын жұмыскерлерінің ешқайсысында жоқ.

Оның біріншісі — қолда бар ресурстардан "нағыз тұтас" өндірістік бірлік құру. Бұл жағынан алғанда менеджер оркестр дирижеріне ұқсас. Алайда дирижердің қолында композитор жазған партитура болады да, ол оны тек түсіндіріп берумен ғана шектелетін болса, "менеджер — әрі композитор, әрі дирижерлік міндетті атқарады".

"Өндірістік бірлікті" құру міндетін шешу үшін менеджерге бүкіл әлсіз буындарды жою, барынша дамытуды қамтамасыз ету, ұйымдық мәселелердің барлық күшті жақтарын, бірінші кезекте адам ресурстарын пайдалану үшін тырысуына тура келеді. Кәсіпорынның күрделікті іс-әрекеті менеджердің көз алдына әрдайым елестеуі ал қол жеткен нәтижелер барынша үйлестіріп отыруы тиіс. Дирижер оркестрді қалай тыңдай білсе, менеджер де әрдайым тыңдай білуі, кәсіпорынның, сондай-ақ нарықтық жағдайлардың жалпы іс-әрекетін қадағалай білуі тиіс.

Менеджердің екінші міндетіне — кез келген шешімді қабылдап, іс-әрекетке кіріскенде бүгінгі талапты ескерумен қоса кәсіпорынның болашағы, перспективасы туралы да ойланып-толғануы жатады. Әрбір менеджерге, — деп атап көрсетеді Дракер, — өзінің басқару міндетіне жатпайтын көптеген істерді атқаруына тура келеді. Алайда, барлық менеджерлер үшін, олардың қызмет орнына қарамастан, ортақ қызмет міндетті болады.

Біріншіден, менеджер іскер  кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол  мақсатын орындау үшін не істеу керектігін ойластырады, адамдарға нақты міндеттер  жүктей отырып, оны жүзеге асыруды  қамтамасыз етеді.

Екіншіден, менеджер ұйымдастырушы. Ол жұмыстарды жүйелеп, бөледі, қажетті ұйымдық құрылымды құрады, басшы жұмыскерлердің тиісті құрамын іріктейді т.б.

Үшіншіден, менеджер көтермелеу шараларын қамтамасыз етіп, адамдармен тығыз байланыс орнатады. Ол ұжымды (коллективті) өз ісіне жауапкершілікпен қарайтын адамдардан құрады: бұл үшін қолда бар барлық мүмкіндікті  — сыйлық беру, жоғары қызметке тағайындау шараларын пайдаланады. Менеджер ұжымдағы барлық адамдармен тіл табысып, тұрақты байланыс орнатады.

Төртіншіден, менеджер ұйымның  іс-әрекетін талдайды, нормалауды белгілейді, кәсіпорында жұмыс істейтін барлық адамдардың жұмысын бағалайды.

Бесіншіден, менеджер адамдардың қызмет жағынан кемелденіп, жоғарлауын қамтамасыз етеді. Адамдардың мамандығының жетілдірілуі де, қызмет жағынан жоғарылап, не төмендеуі де, ұжым білігінің  нығаюы, не берекесізденуі де менеджер жұмысына байланысты.

Әрбір менеджер, — деп тұжырымдайды Дракер, — өзіне есеп берсін, мейлі бермесін, жоғарыда аталған функцияларды міндетті түрде атқаруы тиіс. Ол бұлардың барлығын жақсы атқаруы да, жаман атқаруы да мүмкін, бірақ ол әйтеуір орындауы қажет. Мұндағы бір ескеретін жай, осы аталған функциялардың әрқайсысы жеке элементтерден құралған жиынтық форма болып саналады. Сонымен, қорытындылай келгенде менеджер жұмысы күрделі комплекс (жиынтық) болып саналады, және де функциялардың әрбір категориясын орындау үшін алуан түрлі сапа мен біліктілікті қажет етеді

                     Менеджерге қойылатын талаптар

Менеджер алдында тұрған барлық проблемаларды біле бермейді, сондықтан да ол "бесаспап данышпан" болуы да мүмкін емес. Оның арнайы еңбек құралы, атап айтқанда ақпараты (информациясы) болады. Менеджер адамдарды жұмысқа ынталандырады, бағыттайды, ұйымдастырады. Оның бірден-бір құралы — жазбаша немесе ауызша сөзі; немесе цифр тілі. Менеджердің жұмысы техникаға, есептеу операцияларына немесе өнім сатуға қатысты болғанына қарамастан, оның жұмысының тиімділігі тыңдау және оқу, айту және жазу қабілеттеріне байланысты. Ол өз ойын басқа біреулердің санасына жеткізе білуі, сондай-ақ басқа адамдардың да пікірін айқындай алуы тиіс.

Гринхальдың пікірінше, келіссөзді ойдағыдай жүргізе білу шеберлігі  төрт кезеңнен тұрады:

1. өз ұйымының мұқтажы мен өз қызметкерлерінің мүддесі үшін немесе өзінің келісім жасайтын адамдар арасында тепе-теңдік қарым-қатынас орнату қажет;
2. өзінің келісім жүргізетін жақты ұнататындығыңды, оның пікірлерін ескеретіндігіңді білдір;
3. Келісім кезінде қайшылық туа қалған жағдайда айқын позиция ұста. Мұндайда "Мен бұған келісе алмаймын", — деп айтуды үйрен және де не себепті келісе алмайтыныңызды айқын түсіндір.
4. Өзіңізбен әңгімелесіп отырған адамның басқа мәдени дәстүрде тәрбиеленуі мүмкін екендігін ұмытуға болмайды. Проблеманы шешудің американдық жолы — бірден-бір дұрыс жол деп ойлауға болмайды. "Әңгімелесушіге өктемдік ету — келісім жүргізудің тұрпайы әдісі. Біз адамдарды ұзақ мерзімдік іскерлік қарым-қатынас орнатуға үйретеміз".

Хейстің пікірінше, менеджердің  тікелей міндеті — жұмысшыларды эксперимент жүргізе білуге, өндірістің тиімді тәсілдерін іздестіруге ықпал ету. Ол жұмысшыларды баулудың бақылау тәсілі ретінде қызметкерлердің басқа кәсіпорындар мен сауда көрмелеріне жіберіп отыруды, сатып алушылармен кездесу өткізуді және де мүмкіндігіне қарай жарыс ұйымдастыруды ұсынады.

Менеджмент "философиясының" бірыңғай түсінігі жоқ, оған мамандар түрліше түсінік береді. Көп жағдайда ірі корпорациялар  менеджерге өз талаптарын қоюға тырысады.

Мәселен, кәсіпорынды басқарудың көп жылғы тәжірибесі негізінде, американдық менеджер Ли Яккока менеджерлер  жұмысын ұйымдастырудың мынадай  принциптерін ұсынады:

• төңірегіңе жақсы жандарды топтастыр, интелигенттерге және қабілетті адамдарға сүйен;
• өзіңнің бірінші кезектегі мүддеңді айқында, күнделікті іс-әрекетіңнің жазбасын жүргіз, ең күрделі проблемаларды текстің бірінші бетіне жазып қой;
• нақты іс жөнінде айт, қалай айтсаң, солай жаза біл, жүргізілген талдаулар мен қорытындылар материалдарға негізделсін, әрі нақты, қысқа, кімге арналған белгілі; ал ұсынылатын шешімдер варианты — шағын болсын;
• Басшы штаб пен өндірістік сала аралығындағы кикілжің қымбат уақыт пен күш-жігерді бос жіберу екендігін ұмытпа. Басшы екі жақтың да жауапкершілігін дұрыс шектеу білуі тиіс. Штабтың бірінші кезектегі міндеті — басшыға жәрдемдесу, әрі өндіріс учаскесіне дұрыс ықпал ете білу;
• әркімнің билік аясын нақты айқында, адамдардың дербес жұмыс істеуіне мүмкіндік бер;
• сын-ескертпелерді, әр түрлі көзқарастарды ескер, оларды дұрыс пайдалан;
• пайда болған өзгерістерге көңіл аудар, әрбір күннің түйінді мақсаты — барынша пайда табуға қамқорлық жасау екендігін есте сақта;
• өз жұмыс стиліңді тап, әрі соны қолдан.

Шет елдің кейбір жоғарғы  басшы корпорациялары менеджерлер  үшін үш өсиет айтады: адамды құрметтеу, клиентке көңіл бөлу және жұмыстың жоғарғы сапасы.

Европалық менеджерлер қазіргі  кезде қатал талапты, өзгерістерді және қауіп-қатерді бастан өткізуде. Басқару жөніндегі ағылшын консультанттары  М.Вудкок пен Д.Френсистің "Басыбайлықтан  босаған менеджер" кітабында алдағы онжылдықта басқару үшін менеджерлерге  мынадай дағдылар мен қабілеттер болуы тиіс деп есептейді:

• өзін меңгере білу;
• жеке басының бағалы қасиеттері;
• жеке өзінің айқын жоспарлары;
• жеке басын үнемі жетілдіріп отыру;
• проблемаларды шешуге дағдылану;
• өнертапқыштық және инновацияға қабілеттілік;
• маңайдағы адамдарға ерекше ықпал ете білетін қабілет;
• Қазіргі басқару әдіс-тәсілдерін білу;
• басшылық ету қабілетін;
• Қол астындағы адамдарды баулып, жетілдіре білу;
• тиімді жұмысшы топтарын қалыптастыру және дамыту қабілеті.

Әрбір басқару міндеттері білгілі бір нақты талаптар қоятындықтан, авторлар жоғарыда аталған факторларды  кез келген жағдайда қатысты деп  есептемейді. Алайда бұл аталған  факторлар әрбір жұмыскердің  берілген жұмысты орындау мүмкіндігін  бағалауды қамтамасыз ететіні сөзсіз. Менеджерде осы аталған дағдылар мен қабілеттердің кейбіреуі  жетіспеген жағдайда оларда мынадай  шектеулер пайда болады:

• өзін меңгере білмеу;
• жеке басының бағалы қасиеттерінің болмауы;
• жеке басында көмескі мақсаттың болуы;
• жеке басын жетілдірудің тоқырауы;
• проблемаларды шешу дағдысының жеткіліксіздігі;
• творчестволық ықпалдың жеткіліксіздігі;
• адамдарға ықпал ете алмаушылық;
• басшылық еңбегінің ерекшеліктерін жете түсінбеушілік;
• басшылық дағдысының осалдығы;
• баули білмеушілік;
• ұжымды қалыптастыру қабілетінің төмендігі.

Американ менеджмент мектебі  жақсы басшының 12 ережесін ұсынады:

1. Басшы қуғындаушы болмауы тиіс. Өйткені, қуғындаушы қарамағындағы адамның ізіне түседі, ал нағыз басшы соңынан ертеді.
2. Басшы өз ісіне сенімді болуы, батыл мақсат қойғыш, табанды болуы, әрі осы қасиеттерін қол астындағыларға көрсете білуі тиіс.
3. Басшы ұйымдастыру және басқару түралы ғылымды жетік білуі тиіс.
4. Ол қол астындағылардың уақытын бағалай білуі тиіс.
5. Басшы қатал әрі талап қойғыш болуы тиіс. Алайда қаталдық пен талап қойғыштың ешқашанда кінәмшілдікке, мейірсіздікке апармауы тиіс.
6. Сынды қабылдай білуі, әрі өзі де әділ сынай білуі тиіс.
7. Басшы жылы шырайлы, әрі әдепті болуы тиіс.
8. Әлсіз-оспақты түсіне білуі тиіс. Әдетте әзілдеу жақсы көңіл-күйге байланысты, ал көңілдік еңбек өнімділігіне ықпал етеді.
9. Айта да, тыңдай да білуі керек.
10. Үнемдеуге тырысу керек.
11. Басшы қарамағындағыларды жақсы білуі тиіс.

        Эмерсон  өз еңбегінде «өнімділіктің 12 қағидасы» деп аталатын кәсіпорындарды  басқаруды төмендегідей белгілейді: