Ақша қаржаттар қозғалысының есебін талдау және аудиті

2. Кассаға  тексеруді жүзеге асырғанда, аудитор  мынадай шарттарды сақтауға міндетті: тексеру құрамында кәсіпорынның  кассир мен бас бухгалтері  міндетті түрде кіруге тиісті, кәсіпорын басшысы тағайындаған  тұрақты  жұмыс істейтін комиссия  мүшелерінің қатысуымен жүргізіледі;  кассаны тексеру кезінде кассаға бөгде кісілерге кіруге рұқсат етілмейді және кассадан тыс операциялар тоқтатылады.

3. Кассаны  тексеру мүмкін болмағанда немесе  бірнеше касса болғанда олардың  барлығын аудитор мөрлеп жабады. Кілт кассирде қалады, ал мөр  аудиторда болады. Бұл бір кассадағы  ақшаның жетіспеушілігін басқа  кассадағы бар ақша есебінен  орнын жабу мүмкіндігін болдырмау  мақсатымен жасалады.

4. Кассир  түгендеу комиссиясының қатысуымен  соңғы күндегі кассалық операциялар  жөнінде есеп жасайды. Кассалық  кітап бойынша ақша қалдығын  шығарады. Барлық кірістік және  шығыстық құжаттар касса есебіне  кіргізілгені, кассаны түгендеу  сәтінде кіріске алынбаған және  есептен шықпаған ақшалай қаражат  жоқ екендігі жайлы қолхат  береді. Бұл қолхат кассаны түгендеу  актісі түрінің тақырыптық бөлігіне  кіреді.

5. Касса  есебіне бас бухгалтер қол  қояды және тиісті шоттар мен  бухгалтерлік регистрде ақша  қозғалысы туралы операцияларды  көрсету үшін бухгалтерияға беріледі.

6. Кассадағы  бар ақшаны жекелеген түрде  немесе банктік орауда тұрғанына  қарамастан түгел қайта санау  жүргізіледі.

7. Мұндай  міндетті процедура кассада сақталатын (пошта маркілері, мемлекеттік  баж маркілері, вексельдік маркілер, жолақы билеттері, төленген авиабилеттер, төленген, бірақ әлі демалыс үйлеріне, санаторийлерге берілмеген жолдамалар  және т.б.) ақшалай құндылықтар  мен басқа да құндылықтар бойынша  жүргізіледі.

8. Ақша  мен құндылықтар екі мәрте  саналады: алдымен кассир, сосын  комиссияның басқа мүшесі санайды.  Аудитордың өзі бұл аудиторлық  процедураның дұрыс өтуіне бақылау  жасауға тиіс. Ақшалай қаражаттар  атаулы құн бойынша ескеріледі.

9. Ақшалай  құжаттар аудитінде мыналарды  тексеру керек: бұл құжаттар  іс жүзінде бар екендігін, билеттер  мен жолдамалар кімдерге арналған  және қандай қаражат есебі  дұрыстығын тексеру қажет. Олардың  есебі ақшалай қаражат қозғалысы  жөніндегі кітапта жазылуы тиіс. Ақшалай құжаттардың түсуі мен  есептен шығарылуы кассалық кірістік  және шығыстық кассалық құжаттармен  рәсімделуі тиіс. Осылайша, кассир  ақша жөніндегі сияқты  ақшалай  құжаттар қозғалысы бойынша да  есеп жасайды және оны бас  бухгалтерге тапсырады.

10. Түгендеу  жүргізу кезеңінде кассада ішінара  төленген тізімдемелері болуы  мүмкін. Аудитор бас бухгалтер  мен кассирге оларды белгіленген  тәртіп бойынша жабуды, оларға  кірістік ордер рәсімдеуді және  кассирге оны есепке енгізуді  ұсынуға тиіс. Егер кассаны тексеру  еңбекақы беру кезеңімен тұспа-тұс  келсе, тізімдеме бойынша көптеген  адамдарға әлі төленбесе, бұл  тізімдемелер кассир есебіне  кірмеуі мүмкін. Кассалық есепке  енбеген, ішінара төленген шығыстық  кассалық құжаттар ретінде актіге  жазылады. Мұндай жағдайда әрбір  төлем ведомосінде еңбекақы қандай  реттік нөмір бойынша және  оның жалпы сомасы көрсетіледі.  Көрсетілген жазба кассирдің, бас бухгалтердің және аудитордың қолдарымен расталады.

11. Тиісті  тәртіппен рәсімделмеген кассалық  шығыс ордерлері мен ведомостері,  сондай-ақ әр түрлі адамдардың  қолхаттары ақтаушы құжаттар  ретінде есепке алынбайды және  кассадағы бар қалдыққа кіргізілмейді.  Мұндай құжаттар табылғанда аудитор  кассаны тексеру актісінде ақша  кімнің өкімімен, қашан, қандай  мақсаттарға және қандай сомада  берілгенін көрсетумен бұл бұрмалауды  атап өтеді. Кассада бар барлық  ақша мен басқа құндылықтар  осы кәсіпорынға тиесілі деп  саналады, өйткені кассада басқа  субъектілердің ақшасы мен басқа  құндылықтарын сақтауға тыйым  салынады.

12. Ақша  мен басқа құндылықтарды санау  аяқталған соң алынған сома  бухгалтерлік есепте жазылып  қойылған қалдық жайлы мәліметтермен  салыстырылады.

13. Ақшалай  қаражатты тексеру жасайтын аудитор  бір мезгілде касса бөлмесі  ақша сақтауды қамтамасыз ету,  техникалық нығайту мен күзет-өрт  дабылы құралдарымен жарақтандыру  жөніндегі талаптарға сай болуын  тексереді. Мұндайда анықталған  бұрмалаулар түгендеу актісінде  көрсетіледі.

14. Іс  жүзінде ақшаның және олардың  баламалары бар болуын тексеру  қорытындылары комиссияның барлық  мүшелері қол қоятын түгендеу  актісімен рәсімделеді. Ол үш  данада жасалады: бір данасы кәсіпорын  бухгалтериясына беріледі, екіншісі  кассирде қалады, үшіншісі аудиторда  сақталады. Ай соңында актіде  есептелген барлық ақшалай қаражат  енімді сақталуда тұр деген  кассирдің қолхаты келтіріледі.

15. Кем  шығу табылған жағдайда аудитор  кассирден кем шығудың пайда  болу себептерін жазбаша түсіндірме  жазуды сұрайды. Елеулі кем  шығу немесе қызметті теріс  пайдалану анықталғанда аудитор  бұл жайында кәсіпорын басшысын  хабардар етеді және кассирді  дереу тексеру аяқталғанша қызметтен  босату және істі тергеу органдарына  беруді ұсынады.

Ақша  жалған құжатсыз тікелей ұрлау ісі  кассаны тексергенде кассадағы  барды түгендеу жолымен анықталады. Кейде ол шын мәнінде кассир, не болмаса басқа лауазымды қызмет адамы жасаған ысырапты жасыратын  лауазымды қызмет адамының қолхатымен бүркемеленеді. Сондай-ақ, қылмыстың  ең қарапайым түрі болып саналатын  қаражаттықымқырудың  бүркемеленбегендері  де болуы мүмкін. Ақшаның кем шығуы  бөгде адамдардың кассаны бұзу арқылы ақшаны ысырап қылу мен ұрлауы салдарынан ғана болмауы мүмкін, ол басқа заңсыз операцияларды уақытша заңсыз қарызға  ала тұрумен де байланысты болуы  ықтимал. Мұндай бұрмалаулар мен  қызметті теріс пайдаланулар кассирді дұрыс таңдамау, кассаны жүйелі түрде  тексермеу және ішкі бақылаудың нашарлығының салдары болып табылады.

Ақшаны  касса бойынша кіріске алмау  алынған соманы тікелей шығыстарға есептен шығармаумен немесе кірістік операцияларды жасырумен байланысты. Есеп шоттан алынған ақшаны кассаға  кіріске алмау жағдайлары өте  жиі кездеседі.

Аудитор банктен чек бойынша аалынған ақшаны кіріске алудың толықтығы  мен уақыттылығын чек түбіртектерінде  жазылған ұқсас сомамен, банк көшірмелерімен және кірістік кассалық ордерлермен  салыстыру жолымен тексеруі тиіс. Кейбір аудиторлар банктен алынған  қолма-қол ақшаны кіріске алудың түгелдігін тек қана түбіртектері бойынша  тексергенде қате жібереді. Мұны сондай-ақ банк көшірмелері бойынша да жасау  қажет. Егер көшірмелерде тазартып өшіру, түзеу іздері бар болса, сондай-ақ қалдықтар айырмасында банктен  ағымдағы немесе есеп шоттан көшірмелер алып, тексерілетін кәсіпорынның бухгалтериясындағы жазбаларды көшірме мәліметтерін салыстыру  керек. Қатаң есептегі құжат деп  саналатын банктегі шоттан көшірме  мұқият бақылауды талап етеді. Сондықтан  есеп көшірме мазмұнына байланысты болатын кассир мен басқа тұлғаларға көшірме алуды сеніп тапсыруға  болмайды. Кассалық операцияларды жүргізу  тәртібіне сәйкес кәсіпорында қолма-қол  ақшаны қабылдау, кәсіпорын басшысының жазба өкімімен бұған уәкілетті  адам мен бухгалтер қол қойған кірістік кассалық ордерлер бойынша  ғана жасалады.

Көрсетілген қызметті өтеу, борыштың орнын жабу, материалдарға, пәтер ақысын төлеу және т.с.с. тәртібімен  кірістік кассалық ордерлер бойынша алынған ақшаны кіріске алмау қызметкерлердің және басқа адамдарды өтелмеген берешегін талдау мен тексеру арқылы ашылады. Есеп шотардағы төленген соманы иемдену нәтижесінде ешқандай берешекті мойындамайтын тұлғалардың өтелмеген берешек сомасы қалуы мүмкін. Мұндай адамдар мен есепті жүйелі түрде салыстыру мен олардан бұл жайлы сұрау оңды нәтижелер бере алады. Сондай-ақ,  кірістік құжаттарды тіркеуді тексеру мен тіркелген құжаттарды төленген құжаттармен салыстыру да есептерді бақылаудың ықпалды тәсілі болып табылады. Кірістік ордер бойынша алынған ақшаны иемденудің жеңілдететін жағдайлар тұрғысынан алғанда, кассалық одерлерді төлеушінің қолына төленгенге дейін тіркеудің болмауы немесе толық еместігін, уақытылы салыстырмау мен борышты өндірмеу екендігін баса айту қажет. Белгілі бір нөмір берілетін кассалық одерлерді тіркеу журналында  кірістік және шығыстық  одерлерді дұрыс тіркеу, бухгалтерияға төленбеген кірістік одерлерді қайтаруды бақылау жазбалардың анық сенімділігін арттырады және қызметті теріс пайдалануды болдырмайды.

Басқа кәсіпорындардан  алынға ақшаны иемдену болдырмау, ең алдымен, барлық мүмкін жағдайларда  қолма-қол ақшасыз есеп айырысу  ісін талап етеді. Тәжірибе көрсеткендей, бұл ережені бұрмалау қызметті теріс  пайдалануды туындатады.

Кассалық  тәртіпті бұрмалау жағдайлары байқалғанда  ол міндетті түрде тексерілуге тиісті. Сонымен бірге, едәуір сомадағы қолма-қол  ақша алған немесе салған кәсіпорындармен  есептесулерді салыстырған жөн.

Басқа кәсіпорындардан  ақшалай сома алуға арналған сенімхаттарды  тіркеуді және сенімхаттарды іс жүзінде  қолдануды тексеру де қызметті теріс  пайдаланудың бір жолы болып саналады.

Ақша  мен шығыстарды есептен шығару жөніндегі  кассалық операциялар мүмкіндігінше  тексерілуге жататын барлық кезең  ішіндегі кассалық есептерге тіркелетін құжаттар бойынша тексеріледі. Тексеруде  кассалық операциялар бойынша есептік  құжатаманың мынадай пішіндері  қолданылады: КО-1 «Кірістік ордер», КО-2 «Шығыстық кассалық ордер», КО-3 және КО-3а «Кірістік және шығыстық құжаттарды тіркеу журналы» пішіндері. Ақша қабылдау мен берудің ордерсіз рәсімделетін құжаттары, КО-4 «Кассалық  кітап», КО-5 «Кассир  қабылдаған және берген ақша кітабы» пішіндері, есептік  регистрлер қолданылады.

Мұндайда  кассалық құжаттарды рәсімдеуге назар  аударылады: әрбір құжатты алушылардың  қолхаттары бар ма, құжаттар – кірістік – «Алынды» мөртабанымен, шығыстық – «Төленді» мөртабанымен, ай-күні, жылы көрсетіліп, жабыла ма, оларды тазартып өшіру мен түзету іздері жоқ па? Тексеру іс-тәжірибесі көптеген кәсіпорындарда кассалық құжаттар сапасыз жасалатынын, көбіне кірістік және шығыстық құжаттарда кассаға ақша салған немесе кассадан ақша алған жауапты адамдардың қойылған қолдары және басқа да міндетті деректемелердің  жоқ екендігін көрсетеді. Мұндай құжаттардың күші жоқ деп, ал олар бойынша операциялар – негізсіз деп саналады. Егер мұндай жәйттар  анықтаса, аудитор шұғыл шаралар  қолдану мақсатымен кәсіпорын басшысын және бас бухгалтерді бұл жайында  хабардар етуге тиіс.

Тексерудің  келесі кезеңінде мыналарды анықтау  керек: бұл ұйымда кірістік және шығыстық ордерлерді тіркеу журналы белгіленген  түрде жүргізіле ме, барлық кассалық құжаттар журналда тіркелген бе, кассалық ордерлерде қалдырылып кеткен нөмірлер жоқ па, ақшалай қаражаттың түсуі  мен жұмсалуы жөніндегі операциялардың барлығы нөмірленуге, жіппен қайымдалуға, сургучты мөрмен басылуға тиісті парақтар саны кәсіпорын басшысы мен бас  бухгалтердің қойылған қолдарымен куәландыруға тиісті кассалық кітапта жазылған ба? Кассир жұмыскүні соңында сол  күнгі операциялардың жиынтығын  кассалық кітапта есептеуге және келесі күнге ақша қалдығын шығаруы  тиіс. Ол кассалық кітаптағы жазуларды  екі парақта бір мезетте көшірме  қағаз арқылы жүргізуге тиіс. Кітаптың бір парағы жыртылмалы, оны кассир күн соңында басқа барлық кірістік және шығыстық операциялар бойынша  санақ ретінде тапсыруы тиіс.

3.3 Есеп айырысу шоттарының аудиті

Ақшалай қаражат аудитінде банктік операцияларын  тексеруге көп назар аударуды талап етеді. Қолданылып жүрген заңнамаларға сәйкес кәсіпорындар өзінің ақшалай  қаражатын қызмет көрсететін банк мекемелерінде  сақтауға міндетті. Банк мекемелерімен  есеп айырысу ағымдағы, корреспонденттік, жинақ шоттарында ақша сақтауға, қысқа  мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер алумен, оларды өтеумен және қайта  рәсімдеумен, шоттарда жаңылыс жазулар  жөніндегі талап-тілекпен байланысты туындайды. Кәсіпорындар арасындағы банк мекемелері арқылы есеп айырысулар есептесудің  қолма-қол ақшасыз түрі бойынша  атқарылады.

Банктік операциялар аудитінің бағдарламасы төменгі кестеде көрсетілген:

Кесте 13

Банктік операциялар аудитінің  бағдарламасы