Ақша жүйесі және түрлері

Жоспар

КІРІСПЕ...................................................................................................................3

1.АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ…………………………........5 

1.1 Ақшаның экономикалық мәні мен қызметтері ...........................................5

1.2 Ақша жүйесінің элементтері және ақшаның түрлері....................................7

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ АҚША  

    ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ………………………………………11

2.1 Қазақстан Республикасының ұлттық ақша жүйесінің қалыптасуы………..11

2.2 ҚР заңдастырылған ақша белгілері ............................................................12

2.3 Қолма – қол ақшасыз айналым және есептесу жүйесі ...............................17

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША-КРЕДИТ САЯСАТЫ...19

3.1 Қазақстан Республикасының 2009 жылғы ақша-кредит саясаты…………..19

3.2 Қазақстан Республикасы экономикасының 2010 жылға арналған  

       дамуының сценарийлік нұсқасы......................................................................20

3.3 Қазақстан Республикасының 2010 жылға арналған

        ақша-кредит саясаты………………………………………………………….23

ҚОРЫТЫНДЫ ................................................................................................25

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………………………..27

ҚОСЫМША……………………………………………………………………….28 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ

        

     Ақша ежелгі заманда пайда болған. Ақшаның негізін тауарлы шаруашылық құрайды, ал оның негізін қоғамдық еңбектің бөлінісі құрайды. Еңбек бөлінген соң (алғышқы бөлінісі: егіншілік пен мал шаруашалығы) адамдар арасында айырбастау қажеттілігі туындайды,  яғни сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі- тауар пайда болады.Бірақ кез келген зат тауар емес. Оны тауар деп айту үшін оның екі қасиетті болуы жөн: тұтыну құны және айырбас құны. Тауардың тұтыну құны міндетті түрде көрінсе, ал айырбас құны ақшаға теңістірілген жағдайда көрінеді.

Ақша  тауардан  дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ ақша жалпылама эквивалент. Ақша – жалпыға бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауарлардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен  тауар өндірішулер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.

     Жалпыға бірдей эквивалент рөлі тарихи түрде алтынға бекітілген. Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғаты емес. К.Марк айтқандай: ″ Табиғат ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл қасиет қоғаммен берілген ″

     Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиеттінің бірігумен көрініс табады:

• жалпыға бірдей айырбасталу;
• айырбас құнының дербес формасы;
• еңбектің сыртқы заттық өлшемі.

     Жалпыға бірдей айырбасталу формасы – кез келген материалдық құндылыққа айырбасталу мүмкіндігінің көрсететі. Қазіргі кезде жекешелендіру процестерінің жүруімен байланысты (кәсіпорындар, жер, орман, жер асты сатылады) бұл формасында ақшаны пайдаланудың көлемі едәуір кеңіді.

     Ақшаның айырбас құнының дербес формасында ақша тікелей тауарларды өткізумен байланысты емес. Бұл формада олар несие беру, бюджеттің  кірістерін қарыздық берешектерді өтеу, мемлекеттік бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарды басқа банктерге сатуы және т.б. арқылы қолданады.

     Еңбектің сыртқы заттык  өлшемі формасында ақша тауарды өндіруге жұмсалған еңбектін өлшеу мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.

     Қоғамның дамуы мен байланысты алтынның төлем құралы ретінде рөлі жылдан-жылға азаюда, себебі алтынның өндірілуі жалпы өндіріс көлемінен қалуда ( демографиялық өсүімен байланысты). Сол себептен алтындық ақшалар орнына қағаз ақшалар келді.

     Жекеленген елдердің ішінде бүгінгі күнде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері – ( қағаз белгілері) қағаз және несие ақшалары қызмет атқарады.

     Әр бір мемлекет өзінің заңңамасына сәйкес ақша жүйесін бекітеді, яғни қандай ақша белгілері айналымда жүретінін. Егер мемлекеттің ақша жүйесі тұрақты дамып отырса, онда сол елде ақша айналымы да тиімді жүргізіледі. Демек, кәсіпорындар да, халықта өздерінің тіршілігін жетілдіріп отырады.

• ақшаның экономикалық мәнін ашу, қызметтерін анықтау;
• ақша жүйесінің құрылымын белгілеу;
• ҚР ақша белгілерін қарастыру;
• ҚР ақша айналысын жүргізу нысандарын қарастыру;
• ҚР ақша жүйесін жетілдірудің бағыттарын анықтау.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ  МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ

1.1 Ақша жүйесінің ұғымы және оның элементтері

     Ақша жүйесі – қандай да  бір елде ақша айналымын ұйымдастырудың  тарихи қалыптасып,заңмен бекітілген  формасы.Әлемдік өркениеттегі ақша жүйелерінің жекелеген элементтері ежелденбелгілі әрі олар құнның ақшалай формасы – ақшаның пайда болуымен байланысты.Ұлттық ақша жүйесі XV-XVII ғасырлардан қалыптаса басталды.

     Ақша жүйесі өз эволюциясында  ақша – тауар қатынасының даму  деңгейіне тікелей тәуелді болғандықтан  көптеген өзгерістерге ұшырады.Әрбір мемлекеттің өз ақша жүйесі бар.Ол мынадай элементтерді қамтиды:

• ақша жүйесін ұйымдастырудың принципі;
• ақша бірліктерінің атауы;
• ақша белгілерінің түрлері,оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз ету сипаты;
• ақша айналымын ақша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі;
• ұлттық валюта бағамы,оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі;

Ақша  жүйесін ұйымдастырудың принциптері  мыналар:

• ақша жүйсінің орталықтандырылған басқару принципі.Ол көбінесе шаруашылық жүргізуші субъектілердің уәждемесіне негізделген экономикалық әдістерге жүгінеді;
• тиісті болжауларды жасау негізінде ақша айналымын жоспарлау принципі;
• ақша айналымының тұрақтылығы және икемділік принципі,ақша айналымы экономиканы ақшалай қаражатпен қамтамасыз ету керек,алайда инфляцияның дамуына жол бермеу қажет;
• ақша эмиссиясының несиелік сипатының принципі.Бұл ақша эмиссиясының несие операциялары негізінде жүзеге асырылатынын білдіреді;
• эмиссияланған ақшаның қамтамасыз етілу принципі;
• орталық банк тәуелсіздігінің принципі.

     Әр елдің өзінің калыптасқан  ақша жүйесі болады. Ақша жүйелері өздерінің елдегі экономикадағы рөлін өзінің аткаратын негізгі қызметтері аркылы орындайды.

     Ақша-несие айналымының тетігі – ақша-несиелік реттеу тікелей және жанама құралдарының,ақша-несие тұрғысынан реттеуш органдарың құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын білдіеді.

     Ақша-несие саясатының негізгі  құралдарына мыналар жатады

ҚР Ұлттық банктің банктерге несиесі бойынша  сыйақы мөлшерлемелерінің деңгейлері

Ұлттық  банкте депозиттелген ең аз шамадағы міндетті резервтердің нормативі 

Мемлекеттік құнды қағадарды сату және сатып  алу бойынша ашық нарықтағы операциялары

Банктерге несиелер 
 
 
 

1.2 Ақша жүйесінің түрлері 

     Әр елдің өзінің калыптасқан ақша жүйесі болады. Ақша жүйелері өздерінің елдегі экономикадағы рөлін өзінің аткаратын негізгі қызметтері аркылы орындайды.

     Телем құралы функциясындағы қағаз ақша қозғалысы (тауарлар мен игі қызметтерге біз ақша төлегенімізде) — ақша айналымы деп аталады.Ақша айналымы мемлекеттік ақша жүйесінің заңды бекітілген формасында жүзеге асады. Оның басты элементтері болып: негізгі ақша құрылымынын болуы ("теңге", "доллар" және т.б.); заңды төлем құралы болатын мемлекет бекіткен ақша түрлері (әртүрлі құндылықтағы "банкнот" және "қазыналық билеттер"); ақша шығару (эмиссия) жүйесі, яғни ақша айналымының мақсаттары үшін заңмен бекітілген ақша шығару тәртібі; ақша айналымы қызметімен байланысты "қаржылық" мемлекеттік аппарат секторы.Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалык мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.Ақша төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына қызмет етіп коймай, сол сияқты қаржы және несие катынастарына да қызмет етеді.Ақша өте ертеректе пайда болды, сондықтан да ақша өз даму барысында бірнеше түрлерге бөлініп әртүрлі сипаттарға ие болды. Мысалы, ақша, өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: нағыз (толык бағалы) ақшалар және құндык белгілер (толык бағалы емес акшалар).

     Қағаз ақшалар (қазыналык билеттер) - бюджет тапшылығы жабу мақсатында қазынамен шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген бағамы бар кұнның белгісін білдіреді.Қағаз ақшалар тек кана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарады. Олардың айналыста үлғаюы мемлекеттің каржы жетіспеушілігіне байланысты түсіндіріледі. Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді болып келеді. Олардың құнсыздану себептеріне: айналысқа басы артық қағаз ақшалардың шығарылуы, эмитентке деген сенімнің төмендеуі және төлем балансының колайсыздык жағдайы жатады.

Несиелік  ақшалар - тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың  уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болады. Олардың пайда болуы ақшаның  төлем құралы қызметін аткаруымен де байланысты келеді. Бұл акшалардың экономикалық мәні - ақша айналымын икемді етуі; нағыз ақшаларды үнемдеуі; колма-колсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік жасауымен сипатталады.Сонымен, нағыз акшалар - бұл номиналдық құны оны дайындауға кеткен накты құнымен сәйкес келетін металл ақшаларды білдіреді. Мұндағы металл ақшалар мыстан, күмістен және алтыннан жасалады. Металл ақшалардың монета түріндегі формасы - бұл олардың соңғы формасы болып табылады.

Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегі Қытайда және Ертедегі Лидия мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алғашқы монеталардын, пайда болуы IX - X ғғ. жатады. Бастапқы кездері айналыста алтын монеталарымен қатар, күміс монеталар да коса жүреді. Алтын айналысына бірқатар елдер де XIX ғ.екінші жартысында өтті. Бұл елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орынды, өзінің отарларымен бірге ағылшын елі де алған. Металл айналысына өтуге және алтынның ақша қызметін атқаруына, оның қымбат бағалы металл ретіндегі мынадай қасиеттері себеп болған: оңай бөлінетіндігі және қасиетін жоғалтпай бірігетіндігі, сақталғыштығы арқасьшда толық бағалы ақшалар барлық бес кызметті де бірдей атқарады.Ал, алтын айналысы тұсында кұнның қағаздай белгілерінің пайда болуының мынадай объективті қажеттіліктері болған. Алтын өндірісі тауар өндірісі артынан ілесе алмағандықтан да айналыстағы ақшаға деген қажеттілікті толық өтей алмады.Жоғары кұнды алтын акшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады. Алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымы ынталандырмады.

 Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысуының мынадай өзіндік себептері болған:

• металл акшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
• металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде, яғни казынаға қосымша табыс алу мақсатында металлдық құрамын төмендету барысында булінуі;
• бағалы металдарды өндірудің қағаз акшаларды шығаруға карағанда өте қымбатқа түсуі;
• эмиссиондык табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың құны арасындағы айырма) алу мақсатында казынаның қағаз ақшаларды шығаруы;

     Жай банкнота - бұл қазіргі кездегі айналысқа шығарылатын Орталық банктің билеттерін білдіреді. Бірақ та олар металлға алмастырылмайды, яғни өз кезегінде банктің активтерімен ғана қамтамасыз етіледі.