Ақша қаржаттар қозғалысының есебін талдау және аудиті

 

 

2.4   Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттарын есепке алу.

 

Кәсіпорындар  банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебі «Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша» деген бөлімшесінің шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:

«Аккредитивтердегі  ақша» шоты. Бұл шота аккредитивтегі ақша қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің  тапсыруымен өзі келісімге отырған  контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк жабдықтаушыларға төлем  жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивт көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің  жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.

Аккредитивтің келесі түрлері ашылады:

жабылатын; қайтарып алынатын немесе қайтпайтын; дәлелденген және трансферабельдік болып бөлінеді.

Жабылатын аккредитивті ашқпн кезде банк-эмитент  орындаушы банкке аккредитивтің  сомасына тең ақша сомасын оның билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің  әрекет ету мерзімінде осы ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша  төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен  келіседі.

Қайтарып  алынатын аккредитивті банк-эмитент  бенефициармен лдын-ала келіспей-ақ жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив жағдайында барлық билікті өзгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту  мен жоюдың алдында орындаушы  банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенфициар банкісі  қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.

Қайтпайтын  аккредитивте банк-эмитенттің барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң  түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз өзгертуге немесе жоюға жатпайды.

Бенефициар  аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.

Дәлелденген аккредитив – бұл банк-эмитент  болып саналмайтын басқа орындаушы  банктердің қосымша кепілдігі бар  болса ғана жүзеге асатын аккредитив.

Трансферабельдік  аккредитив – бұл бенфициардың өзінен басқа бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.

Аккредитив  тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арналуы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі  және оның мерзімі бенефициар мен  төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің  түрі және оны пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде  жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу  үшін бенефициар ұсынған құжаттардың  толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын  талаптар, басқа қажетті құжаттар мен шарттары болуы қажет.

Аккредитив  бойынша қаржы алу үшін бенефициар тауарларды тиеген соң, тауарлардың  тиелгені жөнінде және басқа да аккредитивтің  шарттарында көзделген құжаттарды қызмет етуші банк мекемесіне ұсынады. Аккредитив бойынша төлемді растайтын  құжаттар жабдықтаушы арқылы банкке аккредитивтің мерзімі өткенге  дейін ұсынылуы және аккредитивтің  барлық шарттарының орындалғанын айғақтауы  керек. Осы шарттардың біреуі бұзылған жағдайда аккредитив бойынша төлеу  жүзеге асырылмайды.

Бенефициар  банкісі аккредитив бойынша қаржының дұрыс пайдалануын бақылайды, сол  үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген көлемде  ақша төллейді. Аккредитив ұсынылған  тапсырыста делдалдық ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.

Егер  аккредитивтің шарттарында уәкілетті  сатып алушының келісімі көзделген  болса, онда акцептік жазбаның бар болуы  және уәкілдің қолының ұсынылған  үлгіге сәйкестігі тексеріледі.

Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды қабылдап алар кезде шот тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы-көлік құжаттарының нөмірі, тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда почта  квитанциясының нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмірі немесе толтырылған  күні және тауар жөнелтілген көліктің түрі көрсетілмесе шот-тізбесін төлеуге  беруге болмайды.

Жабдықтаушы арқылы банкіге реестрдің үш данасы ұсынылады, олардың ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы шот-тізбесінің қабылданғанын  білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға  беріледі де, ал екінші данасы тауарлы-көлік  құжаттарының қаттамасымен және банкінің белгісімен жабдықтаушыға тапсыру  үшін банк-эмитентке жіберіледі.

Аккредитивті  қолма қол ақша түрінде төлеуге  рұқсат етілмейді.

Егер  аккредитивтің шарттарымен уәкілетті  сатып алушының акцепті көзделген  болса, онда аталған тұлғалар атқарушы банкіге келесі құжаттарды: төлқұжат немесе оны алмастыратын құжат; банкіде  жоқ болған жағдайда өз қолының үлгісін;  іс-сапар куәлігі немесе аккредитив ашқан ұйым берген сенімхат ұсынуға  міндетті.

Аккредитив  есебінен төлеу үшін, акцептелінген  шоттар тізбесінде немесе тауарлы-көлік  құжаттарында өкілеттік берілген тұлға  акцепт жөнінде жазбаны береді.

Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға  қызмет көрсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны  жөнінде атқарушы банк банк-эмитентті  хабардар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкте пайдаланылмаған  сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотқа қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредитив тің сомаларына банк-эмитенттен мәлімдеме  келіп түскен күні кеітіледі. Аккредитивтің  жабылғаны жөнінде банк-эмитентке  хабарлама жіберіледі.

Банктің кінәсінен жіберілген кемшіліктерден басқа барлық бенефициарға түскен шағым  банктің қатысуынсыз тараптардың  өз арасында қаралады.

Егер  аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген несиелердің есебінен ұсынылған болса 3010 «Банктердің қарыздары» шотында, ал егер аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 1030 «Есеп айырысу шотындағы ақша» шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар кредиттеледі де, «Аккредитивтердегі ақша» шоты дебеттеледі.

Жабдықтаушылар  шотын төлеу 1030 шотың кредиті бойынша және 3310 «Төлеуге шоттар» шотының дебеті бойынша көрсетіледі; пайдаланылған аккредитивті тұтастай немесе бөлшектей кері қайтару 1010,1030,1032 шоттарының дебеттерінде және 1030 шоттың кредитінде көрсетіледі.

Банктерге комиссиондық төлемдері төленген кезде  7210 «Жалпы және әкімшілік шығыстар» шоты дебеттеледі де, 1010 шоты кредиттеледі.

 «Чек  кітапшаларындағы ақша» шоты  бойынша есеп айырысу чек кітапшаларындағы  чектер арқылы есепке алынады.  Чек – бұл өзінің шот есебінен  қаражатты алушының шотына белгілі  бір соманы аудару жөніндегі  арнаулы қағазға толтырған клиенттің  өзіне қызмет көрсететін банкке  берген жазбаша тапсырмасы.

Чек кітапшасы  бойынша депоненттелген сомасы берілген кезде 1000 шот дебеттеліп, 1030,1032,1010 шоттары кредиттеледі.

Кітапшалардағы  чектерге төлем жасалуы үшін чектер чек ұстаушылар арқылы банкке чек  реестрімен ұсынылады. Чек кітапшаларын есеп беруге жабдықтаушыларға және басқа тұлғаларға беру кезінде 1280 «Өзге де дебиторлық берешек» шотының, «Өздеріне берілген чек кітапшалары бойынша есеп беретін тұлғалар» деп аталатын аналитикалық шоты дебеттеліп, 3390 «Өзгелер» шотының «Чек кітапшалары бойынша есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу»  деп аталатын аналитикалық шоты кредиттеледі. Төленген чектердің сомасына 3390 шоты дебеттеліп, 1030 шоты кредиттеледі.

1030 «Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша» шотында айрықша сақтауды талап ететін қаражаттар есепке алынады. Бұлар үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат, жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты, мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерьлері, ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның өтініші бойынша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын және жұмсалатын қаражаттар.

1060 «Банктердегі өзге де шоттардағы ақша» шотының субъектінің құрамына кіретін филиалдардың, құрылымдық бірліктердің ақша қаражатары көрініс табады, онда ағымдағы шығыстарын жүзеге асыру үшін жергілікті банк мекемелерінде ағымдағы шотын ашады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Ақша қаражаттарының есебінің аудиті

 

3.1 Ақша қаражаттарының есебі аудитінің мақсаты мен міндеті

 

Транзиттік  экономика жағдайында функционалды аудиттің өте өзекті бағыты – ағымдағы активтің ең жылжымалы және толық  өтімді элеменнтері қатарына жататын  ақша мен оның баламаларының төлеу  циклі мен қозғалысыын тексеру  болып табылады. Ақшалай операциялар  қарқынды кең ауқымды сипатта. Дәл  осы учаскеде үлкен резервтер  мен әр түрлі бүрмалаулар жасырынған.

Ақшалай және кассалық-банктік операцияларды  жүргізу заңнамалық, жалпы ммлекеттік, ведомствалық және басқа нормативті актілермен жеткілікті түрде қатаң  реттелген. Сондықтан төлеу циклі  функционалды аудитін өткізуге дайындық кезінде қабылданған заңдардың, стандарттардың, бухгалтерлік есептің, аудиттің, ақша тасуын, қолданылуын, қаржылық бақылаудың нормалары мен ұйымдастыру  ережелерінің талаптарын мұқият оқып-білу қажет. Операциялық аудитор кәсіпорынның төлеу мен қозғалыс циклін есептеу  мен бақылау жүргізудің сапалы жақтары  туралы анық тұжырымдамаларын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты проблемалық  сипаттағы көптеген заңдық, ұйымдастырушылық, әдіснамалық, қаржылық, есептік, экономикалық мәселелерді шешудің баламалы мүмкіндіктерін қарастырған жөн.

Дегенмен  жалпы аудитте ақшалай операцияларды  тексеру мен ревизиялау тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жалпы әдістері арқылы жасалса да, бұл операцияларды уақтылы және тиімді атқаруға ерекше көңіл аударатын  төлеу циклінің функционалдық аудитінде  бұлар шынында жеткіліксіз. Сондықтан  ғылыми зерттеулердің күн талабына сай бағыты ақшаны басқарудың функционалдық  аудитінінің ерекшетәсілдерін анықтау  мен ізденістерін талдау болып саналады.

Ақшалай ағымның төлем мен қозғалысы  циклі функционалдық аудитінде  экономикалық талдау, бақылау мен  статистиканың классикалық әдістерімен  қатар сарапшылық бағалау, жай және күрделі процент есептеулері, дисконттау, интегралды, сараланған және матрицалық тәсілдер, желілік, желілік емес және өсіңкі бағдарламалау әдістерін, операцияларды, ойын теорияларын, шешім қабылдау және т.б. кеңінен қолданылуы керек. Функционалды аудиттің арнайы әдіс тәсілдерінің көмегімен  ақшаны басқару мен құнды қағаздардың  тиімділігін арттыру мен ұйымдастыруды  жақсартудың әр түрлі резервтерін  ашуға болады. Мәселен, инкассация мен  төлемді тездету, флоутты, электронды ақша аударуды, сейф жүйесін, репо мәмілесін, бақылау шегі теориясын және т.б. ең көп шамаға молайту сияқты тәсілдерді дұрыс және уақтылы қолдану нақты  ақша мен құнды қағаздарды шапшаң және ұтымды пайдалануға мүмкіндік  береді.

Операциондық  аудитор төлем мен ақша қозғалысы  циклін функционалды аудитін өткізгенде мынларды анықтайды:

• касса-банк операцияларын атқаратын қызметкерлердің сандық және сапалық құрамы;
• касса-банк құжаттарын жасап, өңдейтін адамдар үшін есеп пен ақша бақылауды әдістемелік және ереже белгілейтін қамтамасыз етудің бар-жоғы;
• бұл жұмыс учаскесінің қызметкерлері кімге есеп береді;
• касса-банк және басқа ақшалай операциялардың дүрыстығын кім, қашан және қалай тексереді?
• Кәсіпорында кассадағы ақшаның бар-жоғын кенеттен тексеруді жүйелі жүргізуге арналған тұрақты жұмыс істейтін комиссияны тағайындау туралы басшының бұйрығы бар ма?
• Бұл бұйрық орындала ма, кассаны кенеттен тексеру, актілері бар ма және олардың мазмұны қандай?
• Аналитикалық және синтетикалық есеп, шаруашылық-ішілік бақылау мен ақшалай операцияларды жедел қлдау жолға қалай қойылған?

Осыларға  сүйене келіп, төменгі кестеде ақша мен олардың баламаларының төлемі мен қозғалыс циклі функционалды аудитін өткізу бағдарламасының  ықтимал нұсқаларының бірі келтірілген:

 

Кесте 6

Ақша мен олардың баламаларының төлемі мен қозғалыс циклі

 

 

Аудит процедуралары	Ақпарат көздері, бағалаудың критерилері  мен тәсілдері
1.Ақшалай операцияларды атқаратын  қызметкерлер құрамын білу	Кадр бөлімінің мәліметтері, білім  мен біліктілік туралы куәліктер, жұмыс  өтімі, зияткерлік және іскерлік қасиеттері т.б.
2.Ақша алу, сақтау және қолдану  үшін әдістемелік, нормативті  және мате-риалдық базамен қам-тамасыз  етуді тексеру	Заңнамалық актілердің, стандарт-тардың, нормалардың, ережелер-дің, нүсқаулықтың, құжат бланкі-лерінің, касса, сейф бөлмелерінің, күзет дабылдамасының бар-жоғы
3.Операцияларды құжат-тық рәсімдеу  мен ақша басқару жағдайын  алдын ала шолудың дұрыстығын  тексеру	Кірістік және шығыстық кассалық ордерлерді тіркеу журналы, ақша-лай қаражаттың қозғалысы есебі кітабы, бастапқы құжаттар және т.б.
4.Ақша қозғалысы жөнін-дегі операцияларды  көрсе-тудің дұрыстығын, толық-тығын,  дәлдігін тексеру	Төлем тапсырмалары мен талапта-ры, журнал ордерлер, тізімдемелер, сенімхаттар, вексельдер, бланк көшірмелері, чек  түбіртектері және т.б.
5.Кассаны түгендеу мен кассалық  операцияларды, ақшаны, құнды қағаздарды  және қатаң есептегі бланкілерді  тексеру	Кәсіпорын басшысының тұрақты жұмыс  істйтін комиссия мен кассирді тағайындау туралы бұйрықтары, жеке материалдық  жауапкершілік туралы шарт, кассаны  түгендеу актісі, кірістік және шығыстық ордерлер (КО-1, КО-2), кассалық құжаттарды тіркеу журналы (КО-3), касса кітабы (КО-4), кассир қабылдаған және берген ақша есебінің кітабы (КО-5), аванс есебі, журнал-ордер 1, 1 тізімдеме, Бас кітабы, 1020, 1040, 1050. 1060 шоттары және т.б.
6.Ақшаның сақталуы мен мақсатты  пайдалануын тексеру
7.Касса-банк операцияла-рын атқару  мен есеп сақ-тау шарттарын  айқындау үшін тексеру, байқау  және тестілеу
8.Банк операцияларын, құжаттардың  түгелдігі мен анықтығын тексеру
9.Ақшаны есептен шыға-ру, кассалық  және қаржылық тәртіпті сақ-тауды  тексеру
10. Инкассо қолданудағы, есеп  айырысудың аккреди-тивтік және  чектік түр-лерінің, құрылымдық  бө-лімшенің ағымдағы басқа шоттарын  ашудың дұрыс-тығы мен заңдылығын  тексеру	Банк көшірмелері мен бастапқы құжаттар, оларға тіркелген; аккредитивтер, чек кітапшалары, төлем тапсырмалары, пошта аударымының түбіртектері, 1 – 3 журнал-ордерлері; 1,2,3 журнал-ордерлеріне  тізімдемелер. Қолда-ныстағы заңнамаларға нормативті-анықтама ақпаратының, тізімде-мелік  нұсқаулықтар, стандарттар мен ережелердің  сәкес келуі
11. Жол-жөнекей ақша сомасының  шынайылығы, өнімді және басқа  іс-әрекетті, жұмысты және көрсетілген  қызметті өткі-зуден түскен түсімнің  түгелдігін тексеру	3 журнал-ордер, 3 журнал-ордерге 1 тізімдеме,  1020 «Жолдағы ақша» шоты бойынша Бас кітап, шот-фактуралар, тауарлық-көліктік жүкқұжаттар, қабылдау-тапсыру актілері және басқа бастапқы құжаттар
12. Баланс көтсеткіштері-нің Бас  кітап мәліметтері-нің сәкестігін  тексеру	Баланс, 1010, 1020, 1030, 1040. 1050. 1060 шоттар бойынша Бас кітап
13. Ақша қозғалысының синтетикалық  және анали-тикалық есебін жүргізу  дұрыстығын тексеру	Бас кітап, 1-4 журнал-ордерлер, 1-3 журнал-ордерлердің  тізімдемелері, касса кітабы және ақша қозғалысы туралы басқа құжаттар
14. Қысқа мерзімді инвестициялар  бойынша операциялардың дұрыс-тығын  тексеру	Акциялар, облигациялар, депозит-тік  сертификаттар,  депозиттер, бондар, қазынашылық вексельдер, опциондар, варранттар, фьючерстік мәмілелер