Қаржыаралық қатынастар – қаржы реттеудің негізгі құраушысы ретінде

 

 

 

 

Жоспары:

 

Кіріспе________________________________________________3-бет

 

I. Қаржыаралық қатынастар – қаржы реттеудің негізгі

    құраушысы  ретінде____________________________________________5-бет

 

II. Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді бөлу_____10-бет

II. Салық – қаржыаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде __15-бет

 

IV. Қаржыаралық қатынастарды жетілдіру жолдары_________________22-бет

 

Қорытынды__________________________________________24-бет

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_______________________25-бет

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Қаржы – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры [1].

Ел қаржысы ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құралы болып табылады. Кез келген реформаны жүргізу және экономиканы дамыту орасан зор қаржыны талап етеді. Қазіргі кезде қаржы қоғам өмірінің барлық саласын: халық шаруашылығын, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру, білім беру, ғылым, мәдениет, өнер, денсаулық сақтау, қорғаныс пен басқаруды қамтитын экономикалық реформаны жүргізуге мемлекеттің сыртқы және ішкі ресурстарын жасақтап әрі шоғырландыруға қабілетті.

Қаржы процесіндегі республикалық, облыстық қаржытер, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) қаржытері арасындағы және республикалық қаржы пен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры арасындағы қатынастар қаржыаралық қатынастар болып табылады [1].

Қаржыаралық қатынастар – бұл тұрақты немесе ұзақ мерзімді негізде елдің қаржы жүйесіне түсетін кірістер, шығыс өкілеттіліктерді шектеу, тұрақты және ұзақ мерзімді негізде реттеуші салықтардың бекіту нормативтерін анықтау, қаржы реттеу ретімен жоғарғы деңгей қаржытерінен төменгі қаржытерге қаржыларды қайта тарату, қосымша шығындар туғызған шешімдер қабылдаумен немесе шығыс өкілеттіліктерді берумен байланысты шығындардың орнын толтыру, қайтымды ақылы және ақысыз негізде уақытша көмек көрсету, сонымен қатар биліктің әртүрлі деңгейлері және бір билік деңгейінің әртүрлі мүддесінде, шығындарды қаржылындыру үшін аумақтарды біріктіру бойынша қаржы үдеріс барысында мемлекеттік және муниципалдық билік органдары арасында пайда болатын, экономика-құқықтық қатынастар. Берілген анықтаманың принциптік ерекшеліктері келесілерден тұрады:

• біріншіден, мұнда қаржыаралық ретінде қарастыруға болатын, қаржы үдеріс барысында пайда болатын қатынастардың толық тізімі келтірілген;
• екіншіден, берілген анықтамада бір деңгей қаржытері арасындағы қатынастар да қаржыаралық қатынастарға жатқызылған.

Мемлекеттік қаржының қызмет етуінің ұйымдастырушылық формасы болып, оның қаржы жүйесі табылады. Бұл елдің бүкіл аумағындағы әлеуметтік әділеттілік принципін сақтау қажеттілігімен, мүмкін болатын икемділікті қамтамасыз ету маңыздылығымен, қаржы қаржыларын пайдалану тиімділігімен шартталған.

 

 

¹ Қазақстан Республикасының Қаржы Кодексі (2011жылғы 24сәуір №548-ІІ, өзгертулермен 7.07.06ж. №176-ІІІ)

 

Қаржыаралық қатынас – мемлекетті басқарудың негізгі мәселелерінің бірі. Саяси тұрақты қоғамды және үнемі өспелі ұлттық экономиканы құру аймақаралық айырмашылықтарды теңестіру мәселелерін шешпейінше мүмкін емес. Қаржыаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:

• жеке әлеуметтік және экономикалық функцияларды орындау үшін жауапкершілікті республикалық және жергілікті деңгейлер арасында бөлу және заңдық тағайындауға негізделген шығыстарды тарату;
• қаржы жүйенің әрбір деңгейіне бекітілген өкілеттіліктерге бара-бар шығындар шамасын негіздеу;
• барлық деңгейдегі қаржытер кірістерінің көздерін заңдық бекіту және анықтауды көздейтін кірістерді тарату.

Қалыптасатын қаржыаралық қатынастардың мәнін, олардың ұйымдастырылу ретін және ерекшеліктерін зерттеу келесідей қорытынды жасауға мүмкіндік береді: қаржыаралық қатынастар қалыптасатын, қаржы жүйелер деңгейлеріне тәуелді, оларды деңгейаралық қатынастарға және бір деңгей қаржытері арасындағы қатынастарға бөлуге болады, ал қаржыаралық қатынастардың пайда болу бағыттарына тәуелді оларды үш негізгі блоктарға бөлуге болады. Олар: қаржы жүйе деңгейлері арасында тұрақты негізде шығыстар және кірістерді толық немесе бөлшектеп шектеу, қаржыаралық реттеу, бірігіп қаржыландыру шаралары бойынша және өзара қатынастарды жедел реттеу, мақсатты қолдау бойынша қаржыаралық қатынастар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I. Қаржыаралық қатынастар – қаржы реттеудің негізгі құраушысы ретінде

Қазақстан Республикасының Қаржы Кодексіне сәйкес қаржыаралық қатынастар бұл – «қаржы үрдісіндегі жоғары тұрған қаржытердің төменгі қаржытермен қарым-қатынасы».

Қаржыаралық қатынастар мыналарға негізделеді:

• мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы қызметтер мен өкілеттіліктерді нақты бөлу;
• қаржы деңгейлері арасындағы кірістер мен шығындарды бірыңғай бөлу;
• қаржыаралық қатынастарды бірыңғай және ашық (прозрачность) әдісі негізінде анықтау.

Қазақстандағы  қаржыаралық   қатынастардың  формалары  мен  әдістерін  қарастырудан  бұрын,  қаржыаралық қатынастар үлгілерінің түрлері  толық  зерттелмегенін  айта  кеткен  жөн. Ағылшынның мамандары Г. Хьюз бен С. Смиттің экономикалық ынтамақтастық және  даму  ұйымы (ЭЫДҰ) елдерінің (аз халқы бар елдерді қоспағанда – Жаңа Зеландия, Ирландия, Люксембург)қаржы жүйелеріне берген бағалары қызықты да қажетті. Олар мына белгілер бойынша бағалайды:

• қаржыаралық қатынастарды реттеудегі ұқсастықтар;
• қаржыаралық қатынастардың ерекшеліктері;
• орталық және субұлттық биліктер рөлдерінің қатынасы.

Нәтижесінде жоғарыда аталған 19 елі төрт топқа бөлінді.

Бірінші топқа 3 федеративті (Австралия, Канада, АҚШ) және екі унитарлы (Ұлыбритания, Жапония) мемлекеттері кірді.

Екінші топқа Солтүстік  Еуропа елдері кірді: Дания, Норвегия, Швеция, Финляндия.

Үшінші топқа Батыс  Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия, Германия, Швейцария.

Төртінші топқа: Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды, Португалия, Испания.

Бірінші топтағы елдер  кең салықтық өкілеттікке негізделетін аймақтық және жергілікті биліктің тәуелсіздігімен (самостоятельность) ерекшеленеді, екіншісі – аймақтық және жергілікті биліктердің әлеуметтік шығындарды қаржыландырудағы жоғары үлесі, үшіншісі - әр түрлі деңгейдегі қаржытердің автономдығы, төртіншісі – аймақтардың орталық қаржыке қаржылық тәуелділігі.

Статистикалық анализ көрсетіп отырғандай (1,2кесте), экономикалық дамыған елдерде жергілікті қаржының өте жоғары қаржылық автономдығы бар және жергілікті қаржыке тәуелсіз немесе аз тәуелділігі бар бірқатар мемлекеттер бар.

Швеция, Люксембург, Исландия және Испания сияқты елдерде жергілікті қаржытердің табыстары барлық соманың 99,2% -  72,8% құрайды. Жапония, Франция, Финляндия, Бельгия және Дания елдерінде жергілікті қаржының қаржылық автономдығы 68 – 56% құрайды. Орташа алғанда, жергілікті қаржының жеке табыстарының үлесіне 59,5% келеді, ал орталық әкімшілік қаржыінен трансферттерге 40,5% келеді.

Алайда, көптеген мемлекеттердегі  жергілікті органдар өзінен жоғары тұрған органдарға тәуелді болып келеді. Олар – Нидерланды, Италия, Ирландия, Португалия. Олардың трансферттері ағымдағы табыстың 62 -80% құрайды. Мұндай орталық әкімшілік жағынан жергілікті қаржытерді қаржыландыру, аймақтардың дамуындағы диспропорцияны жою мақсатында қаржы каналдар арқылы ұлттық табысты қайта бөлу (перераспределение) үшін жасап отыр. Бұл елдерде негізгі салықтардың барлығы орталық органның қаржыіне түседі, ал жергілікті органдарда салық салу ағымдағы табыстың 10% - на жетер-жетпес. 

 

Кесте 1 – 2011 жылғы қаржы жүйе звеноларының табыстары ^*

(пайыз бойынша)

Елдер	Орталық қаржы	Федерация субъектілері мүшелерінің қаржытері	Жергілікті қаржытер	Әлеуметтік сақтандыру қорларының қаржытері
Федералды мемлекеттер
Австралия Австрия Канада АҚШ Германия Швейцария ** Орташа	75,8 46,5 33,2 31,9 29,2 29,2 41,8	44,8*** 21,8 53,6 47,6*** 27,0 30,4 37,5	- 15,3 27,9 - 16,2 21,5 20,2	- 31,9 6,2 30,7 42,0 37,5 29,7
Унитарлы мемлекеттер
Бельгия Ұлыбритания Дания Ирландия Исландия Испания Италия Люксембург Нидерланды Норвегия Португалия Франция Швеция Жапония Орташа	54,7 72,8 68,3 79,6 76,7 44,4 66,4 62,4 50,6 58,5 70,5 41,9 53,0 35,0 59,8	- - - - - - - - - - - - - - -	12,5 27,6 49,7 36,7 24,9 25,9 39,8 14,0 34,3 31,6 8,0 16,6 35,7 44,8 29,7	50,9 18,9 12,8 18,8 16,9 45,6 51,9 36,8 42,8 32,6 27,3 44,5 25,1 43,2 32,3

 

^* Fiscal Federalism in theory and practice. IMF, 1997 – P.669.

^** Тек ағымдағы табыстар

^*** Штаттар мен муниципалитеттер қаржытерінің сомасы.

 

Жергілікті қаржы-салықтық жүйелердің құрылымы әр елдерде әр түрлі. Бұл тарихи дәстүрлермен, жергілікті қаржыларды бақылайтын мемлекеттік бақылаулардың көлемі мен формаларын анықтайтын заңнамалармен,  жергілікті қаржытер мен банк секторы арасында қалыптасқан қарым-қатынас және басқа да ерекшеліктермен түсіндіріледі.

 

Кесте 2 - 2011 жылғы нарықтық экономикалы елдердегі жергілікті билік органдары қаржытерінің ағымдағы табыстарының құрылымы ^*

 

(ағымдағы табыстар бойынша,%-бен)

Елдер	Жеке табыстар						Реттеуші табыстар (орталық  әкімшіліктен трансферттер)
	Мемлекеттік меншіктен  және кәсіпкерліктен табыс	салықтар			Басқа да табыстар	Жеке табыстар барлығы
		тура	жанама	Барлығы
«Салықтық автономиялы» елдер орташадан жоғары (50,2% көп)
Исландия АҚШ** Люксембург Испания Австрия Швейцария Швеция Жапония Норвегия Германия Франция Финляндия Дания	8,6 3,4 1,9 1,9 2,2 4,6 2,4 2,3 1,5 5,0 2,3 3,3 1,6	50,7 79,8 30,4 32,8 30,1 65,6 64,3 26,8 55,2 24,8 24,9 55,3 47,5	39,8 8,8 53,9 43,2 42,5 3,5 0,3 34,6 1,6 31,4 31,0 0,0 4,1	90,5 88,6 84,3 76,0 72,6 69,1 64,6 61,4 57,1 56,2 55,9 55,3 51,6	0,1 0,3 6,9 5,3 11,2 7,9 5,8 0,4 - 6,4 4,1 1,6 2,9	99,2 92,3 93,1 83,2 86,0 81,6 72,8 64,1 58,6 67,6 62,3 60,2 56,1	0,8 7,7 6,9 16,8 14,0 18,4 27,2 35,9 41,4 32,4 37,7 39,8 43,9
«Салықтық автономиялы» елдер орташадан төмен (50,2% аз)
Бельгия Австралия** Ұлыбритания Канада Португалия Греция Италия Ирландия Нидерланды -орташа	16,3 14,5 8,3 2,4 3,0 12,6 1,7 3,4 8,5 4,8	35,4 - - - 23,3 9,3 6,3 - 1,9 36,9	7,4 39,9 37,2 32,6 5,9 5,3 4,4 7,5 4,5 20,0	42,8 39,9 37,2 32,6 29,2 14,6 10,7 7,5 6,4 50,2	- 4,1 8,5 0,7 6,2 1,5 8,3 11,8 5,1 5,0	59,0 58,5 48,0 35,7 38,4 28,7 20,7 22,7 20,0 59,5	41,0 41,5 52,0 64,3 61,6 71,3 79,3 77,3 80,0 40,5