Қаржыаралық қатынастар – қаржы реттеудің негізгі құраушысы ретінде

Кейбір аумақтардың реттеуші салықтарының салық әлеуеті ол қаржытерге бөлулер нормативін шамалы жоғарылату жағдайында орталық қаржытен мүлдем қаржылық көмек сұрамауға мүмкіндік жасайды. Мұндай шешім көптеген аймақтардың дотациялану деңгейін елеулі төмендетуі мүмкін. 1998 жылдың күзінде енгізілген субвенциялар және қаржы алып қоюлар жүйесін енгізу жолымен қаржы бөлулер нормативтері тұрақтандырылады. Бірақ қабылданған шара аяғына дейін жеткізілмеді. Нормативтер ұзақ уақытқа тіркелді, ал субвенциялар және алып қоюлар бойынша бұл жасалмады. Нәтижесінде жергілікті қаржытердің тұрақтылығы өзгермеді. «Республикалық қаржы туралы заңында жыл сайын қабылданатын, 1999 жылы тұрақты нормативтер қабылданып, ол ұзақ мерзім ағымында өзгертілмейтіні шешіліп, «Қаржы жүйесі туралы» Заңмен бекітілді. Жеке тұлғалардан табыс салығы және әлеуметтік салықтар 100% жергілікті қаржытерге бекітілді. Реттеуші салықтар ретінде 50% республикалық, 50% жергілікті қаржыке түсетінін заңды тұлғалардан табыс салығы және 50% республикалық, 50% жергілікті қаржыке түсетінін арақ өнімдері бойынша акциздер пайдаланылды. Ойын бизнесіне акциздер жергілікті қаржыке толығымен түсті, ал акциздердің қалған түрлері бойынша түсімдер республикалық қаржыке түсті.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей қаржы жүйенің барлық деңгейлерінің ұзақ мерзімді баланстануын және дербестігін жоғарғы қаржытерден субсидия, субвенция, трансферттер және қаражат бөлудің басқа формаларын бөлу көмегімен төменгі деңгейдегі қаржытерге қаржылық көмек көрсету негізінде емес, ең бірінші салықтық бөлулер әдістерімен қамтамасыз ету қажет. дегенмен, Қазақстан Республикасында салықтарды және кірістердің басқа түрлерін қаржытер арасында таратудың нақты жүйесі жоқ. 1998-2000 жылдары бұл 50:50 жүйесіне жалған келтірілген. Мұндай тарату сәйкес қаржытердің тағайындалған шығыс өкілеттіліктерінен шығады, сондықтан да экономикалық негізделмеген. Осыған байланысты Германия тәжірибесіне көңіл аударуға болады. Мұнда жерлердің жанбасылық салықтық кірістерін теңестіру процесі, жерлердегі тұрғындар санына байланысты қосылған құнға салық бөлігін жерлер арасында бірыңғай формула бойынша таратудан басталады (жерлердегі бір тұрғынға есебімен). Бұл белгілі деңгейде сол немесе басқа жерлердің ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік береді. Нәтижесінде, әрбір жерде бөлінген қосылған құн сомасы мен сәйкес аумақтарда жиналатын немесе таратуға жатқызылатын салықтың жалпы көлемі арасындағы қатынасты қарастырса, онда алынған пайыздық үлестер барлық жерлер үшін бірдей емес, дифференциалды болады. Ресейде және 1998 жылға дейін Қазақстан Республикасында қандай да бір есептеулерсіз барлық аймақтарда қосылған құнға салық бойынша біркелкі нормативтер бекітілген. Басқа реттеуші салықтарға қатысты жағдай осындай болған. әрине мұндай нормативтер әрбір аумақтың ерекшеліктерін ескере алмайды және артта қалушы аймақтар бойынша жанбасылық салықтық ресурстарды минималды қажетті деңгейге дейін теңестіруге әсер ете алмайды. Сондықтан бірыңғай нормативтерді барлық аймақтар үшін бірдей төменгі деңгейді анықтайтын – минималды міндетті деңгей, яғни базалық ретінде қарастыруға болады.

Реттеуші салықтардан  тұрақты нормативтерді бекіту аймақтар қаржытерін негізді жоспарлаудың проблемаларын шешпеді. 2006 жылдың аяғында « Қаржы жүйесі туралы» Заңға өзгерістер енгізіле бастады. 2007 жылы қаржы жобасына сәйкес үкімет қаржы жүйесіне өзгерістер енгізген: корпоративті табыс салығы толығымен республикалық қаржыке беріліп, ішкі акциздер және қоршаған ортаны қорғаудан табыстар толығымен жергілікті қаржы көзі болды. өзгеріс енгізудің негізгі себебі, әртүрлі өзгерістерге ұшырауға икемді корпоративті табыс салығы облыстық деңгейдегі салықтық түсімдерге кедергі жасайтындықтан, салықты толығымен республикалық деңгейге беру жолымен салықтық түсімдердің тұрақтылығын қамтамасыз етуге болатындығы. Ал акциз сияқты проблемалы салықты әкімшіліктендіруді жергілікті деңгейде жүргізу тиімділігінен акциздерді толығымен жергілікті қаржыке қалдыру қажеттілігі туады.

Жалпы 2007 жылдың енгізілген өзгерістерінің нәтижесі ретінде 6-кестеде жыл қорытындылары мәліметтері негізінде талдау жасалған.

 

Кесте 6 - Мемлекеттік қаржының салықтық түсімдерінің құрылымы

 

 

	жылдар:
	2011				2012
	республикалық қаржы		жергілікті қаржы		республикалық қаржы		жергілікті қаржы
	млн.тг	%	млн.тг	%	млн.тг	%	млн.тг	%
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Салықтық түсімдер	816 458	68,8	369 679	31,2	1 667 823	75,5	541 280	24,5
Корпоративтік табыс салығы	382 814	100	-	-	776 609	100	-	-
Жеке табыс салығы	-	-	98 535	100	-	-	165 033	100

(кесте-6 жалғасы)

 

1	2	3	4	5	6	7	8	9
Әлеуметтік салық	-	-	167 995	100	-	-	236 569	100
Қосымша құн салығы	234 788	96,6	8 167	3,4	489 572	100	-	-
Акциздер	8 421	28,1	21 492	71,8	15 799	33,3	31 633	66,6
Ескерту: мәлімет көзі ҚР Қаржы министрлігінің Статистикалық бюллетенінен алынған. №12, 2011жыл.

 

Кестеде 2011-2012 жылдардағы мемлекеттік қаржының салықтық түсімдерінің құрылымында болған өзгерістер айқын бейнеленген. 2011 жылғы қаржы жүйесіндегі өзгерістерге сәйкес жергілікті қаржының мемлекеттік қаржы құрылымындағы үлесі күрт төмендеген. Әрине, бұл жағымсыз үрдіс, өйткені жергілікті қаржытердің меншікті кірістерінің төмендеуі субвенцияланатын аумақтардың санының жоғарылауына әкеледі, сәйкесінше мемлекеттік қаржы құрылымындағы жергілікті қаржыке түсетін салықтық түсімдер 24,5%-ды ғана құрады. Бұл негізінен корпоративтік табыс салығының толығымен республикалық қаржыке берілуінен болған. Ал жоғарыда айтылып өткендей акциздердің жергілікті қаржыке берілуі бұл айырмашылықтың орнын толтырмады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

IV. Қаржыаралық қатынастарды жетілдіру жолдары

 

Қазіргі қаржы мәселелерді шешу және деңгейаралық қаржы қаржылық ағындарды оңтайландыру үшін қаржы жүйенің барлық деңгейлеріне салықтардан бөлулер немесе салықтарды бекіту жүйесін жетілдіру қажет.

Деңгейаралық  қаржы қаржылық ағымдарды оңтайландыру кезінде қаржы жүйесінің қандай да бір деңгейін жетілдіруге басым күш жұмсау өте қауіпті. Қаржы нормалар және ережелер, тек қандай да бір белгілі билік деңгейінің мүддесін көздемей, жалпы қаржы жүйе алдында тұрған проблемаларды шешу қажеттілігінен шығуы қажет. Қаржыаралық  қатынасты реформалаудың негізгі бағыты – мұнда қаржы жүйе деңгейлері бойынша таратылатын қаржы қаражаттардың тұрақты сандық қатынасын анықтау реті емес, жедел өзгеретін әлеуметтік-экономикалық жағдай-шарттарында, қаржы жүйе деңгейлері арасында қаржы қаражаттарды тарату механизмін және қаржыаралық қатынастарды ұйымдастыру ретін үнемі жетілдірудің серпінді процесінің реті қарастырылады. Бұл тұжырымда деңгейаралық қаржы қаржылық ағындардың оңтайландырылуы, ағымдағы және болашақтағы қаржы саясатты қалыптастыру кезіндегі бағдар болады. бұл бір жағынан, берілген модельдің салыстырмалы тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, елде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайдан тәуелсіз қаржы жүйелер деңгейлер арасында қаржы қаражаттарды тарату механизміне сәйкестендірілген тұжырымдамалық ережелерді өңдеу қажеттілігін, екінші жағынан қызмет ететін механизмді талдау және оның негізгі жетіспеушіліктерін және оларды жою мақсаттарын айқындау қажеттіліктерін болжамдайды.

Қаржыаралық қатынастар реформаларының негізгі мақсаттары ретінде келесілер бөлінеді:

• қаржы жүйенің қаржылық ресурстарын пайдалану және басқару тиімділігін жоғарылату;
• аймақтардың әлуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру үшін жағдай жасау.

Қызмет ететін жетіспеушіліктерді жою және қаржыаралық қатынастарды реформалау мақсатында келесілерді шешу қажет:

• аймақтық қаржы жүйелердің қызмет ету тиімділігін жоғарылату, аймақтық қаржыларды сауықтыру;
• қарсы қаржылық ағындарды төмендету;
• қаржыларды бөлу шарттылығы және оларды аймақтарда пайдалану үшін жауапкершілікті және бақылауды жоғарылату;
• жоғары дотациялық аумақтарға қосымша қаржылық қолдауды қамтамасыз ету;
• мемлекеттік билік субъектілері және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өндірістік және аумақтық салық әлеуетін жоғарылатудағы қаржытердің баланстануын қамтамасыз ету шығындарын оң пайдалануға мүдделікті жоғарылату;
• жергілікті және мемлекеттік қаржытер арасындағы қаржыаралық қатынастарды өзара байланыстыруды қамтамасыз ету.

Аумақтық қаржытер проблемалары келесідей жолдармен шешілуі мүмкін:

• меншікті кірістерді ұлғайту есебінен, яғни елдің салық жүйесіне шамасы бойынша елеулі, жиналуына қарай нақты және ыңғайлы аумақтық салықтар енгізу;
• қаржы жүйе үзбелері арасында жалпы мемлекеттік кірістерді тұрақты нормативтік негізде тарату жолымен;
• әрбір аумақтық қаржының кірістерін және шығыстарын жыл сайын реттеу есебінен.

Қазіргі кезде және жақын  арада аумақтық экономикалық және әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейлерді жедел күрт дифференциалдау кезінде олардың қаржытерін «бір салық – бір қаржы»формуласы негізінде қалыптастыру жағымсыз салдарға әкеледі. Кебір аумақтарда қаржыларды қайта таратылу механизмінің болмауынан экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан артта қалған аумақтар жойылуға мәжбүр болады. сондықтан билік органдары арасында өкілеттілікті емес қаржылық ресурстарды бөлген дұрыс болады.

Кірістерді сенімді  және тұрақты нормативтік негізде  қалыптастыру қажет. Индустриалды немесе аграрлы бағыттағы аумақтардан табыстарды жаңа меңгеріліп жатқан аумақтарға аудару кезінде әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі әр түрлі облыстар топтар арасында салықтық бөлулердің дифференциациясы болуы керек. Бұл республика экономикасының қаржылық экономикалық баланстан болуынан жергілікті орган және мемлекеттік қаржы қатынастарын ғылыми негізді нормативтік базаға ауыстыруға негізделген.

Қазіргі кезде реттеуші салықтар арқылы қаржыаралық қатынастарды реттеудің Қазақстан Республикасындағы қолданылмауы жоғарыда айтылып өткендей жергілікті қаржытерді жоғары қаржытерден басым тәуелді етеді. Салықтық түсімдерді «тарату» тәжірибесі (реттеуші салықтардан жыл сайын тағайындалатын нормативтер бойынша) өзінің мүмкіндіктерін толық пайдаланған жоқ. Оны қаржыті реттеу тәсілі ретінде қолдану қажет, ал реттеуші салықтардан бөлу нормативтері арқылы реттеуді бұрынғының көзі ретінде қарастырып, толығымен бас тартуға әлі ерте.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 

Келешекте қаржыаралық қатынастарды ұйымдастыру туралы арнайы облыстық заңды өңдеу қажеттілігі туады. Аумақтың қаржы ресурстардағы ең төмен қажеттіліктерін анықтайтын қаржы қамтамасыз етудегі нормативтері қаржыаралық қатынастарды қалыптастырудың бастапқы шарттары болуы керек.

Қаржыаралық қатынастарды дамытудың келешектегі бағыттарының бірі - әрбір аумақтың қаржылық әлуетін басым мөлшерде ескертуге, меншікті салық базасын дамытуға, муниципалдық құрылымдарды ынталадыруға мүмкіндік беретін, салықтық бөлу нормативтерін тағайындау кезіндегі сараланған тәсілді пайдалану. Қаржыаралық қатынастар проблемалары мемлекеттік билікті орталықсыздандыру процестерімен, орталық және жергілікті басқару органдары арасында өкілеттіліктерді бөлумен тығыз байланысты.

Тұрақты және ашық қаржыаралық қатынастардың жүйесін құру үшін келесілердей шараларды орындау қажет:

• барлық мемлекеттік басқару деңгейлерінің арасындағы мемлекеттік функцияларын нақты бөлу және соның негізінде тұрақты бірыңғай қаржы классификацияны құру;
• барлық деңгейлердің жеке табыстарын заңнамалық актілермен бекіту және барлық аумақтарға тең қаржыаралық реттеу жүйесін қолдану;
• әрбір қаржыті минималды әлеуметтік стандарттар негізінде қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету.

 

Қазіргі уақытта мемлекеттік  басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді шектеу тұжырымдамасын өңдеу және қаржыаралық қатынастарды жетілдіру үшін жұмыс тобы құрылған. Кейінгі жылдары негізгі өңдеулер республикалық және облыстар қаржытері арасындағы және аз мөлшерде облыстық және төмендегі қаржытер арасындағы қаржыаралық қатынастарды ықшамдауға негізделген.  Бұл әрине, проблеманы шешуге кешендік көзқарасты қамтамасыз етпейді. Республикадағы қаржыаралық қатынастар жүйесі аймақтағы қаржылық жеткілікке ынталандыруы, субвенцияланатын аймақтар санын төмендетуге, қаржытер деңгейлері арасындағы қарсы қаржылық ағындарды қысқартуы, аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын теңестіруді қамтамасыз етуі, тұрғылықты орнынан тәуелсіз барлық азаматтарға қаржы қамтамасыз минимумын кепілдеуі қажет.