Қаржыаралық қатынастар – қаржы реттеудің негізгі құраушысы ретінде

 

^*Fiscal Federalism in theory and practice. IMF, 1997.-P.669.

^**Штаттарды қоса алғанда.

 

Қазіргі уақытта қаржыаралық қатынастардың екі үлгісін бөліп көрсетуге болады:

• орталықсыздандырылған;
• кооперативті.

Орталықсыздандырылған үлгінің келесідей ерекшеліктері бар:

1. Мемлекеттік билік және басқару органдарының ең негізгі үш функцияның ішіндегі – макроэкономикалық тұрақтандыру, ұлттық табысты қайта бөлу және мемлекеттік қызмет көрсету мен тауарлар өндіру – бірінші екеуі көбіне орталық үкіметтің қызмет саласына жатады, ал үшіншісі үш билік деңгейлерінің арасында бөлінеді.
2. Орталық қаржының салықтық кіріс көздері жеке және заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы, акциздік және кеден баж салығы болып табылады. Ал субұлттық қаржытер тауар және қызмет көрсету, мүлік және жер учаскелеріне салынатын салықтармен қанағаттанады.
3. Аймақтық  биліктердің жоғары қаржылық тәуелсіздігі. Бұл орталық үкіметтің аймақтық органдардың қаржыіне бақылау жасамауына алып келуі мүмкін, горизонтальді дисбаланс проблемасына және аймақтық қаржы дифицитіне, олардың қарыздарына жауапкершілігінің болмауына алып  келеді.  Аймақтардың қаржылық  тәуелсіздігін  қамтамасыз  ету  салықтық  базаларды бірігіп (федеральді-аумақтық) қолдану  болып  табылады.

Кейде аймақтар аймақаралық  және мемлекеттің сыртқы саудасын бұзбайтын  кез келген салықтарды енгізе алады. Горизонтальді диспропорция проблемасын тура трансферттерді белгілі бір халық категорияларына бөлу арқылы шешуге болады.

Алайда дүние жүзінде  кеңінен таралған орталықсыздандырылған үлгі емес кооперативті үлгі болып табылады. Бұл үлгіге тән:

• аймақтық және орталық мемлекеттік құрылымдардың тығыз қаржы қарым-қатынасына әкелетін, салыстырмалы түрде аймақтық биліктердің ұлттық табысты қайта бөлуде және макроэкономикалық тұрақтандыруда кеңінен қатысуы.

Аймақтық және жергілікті билік органдарының макроэкономикалық  тұрақтандыру саясатына қатысуы даму қорларын немесе орталықтандырылған қаржы бағдарламаларды жүзеге асырумен анықталады. Мұндай бағдарламаларды ұйымдастыруды тек АҚШ-тан ғана емес(мысалы, шахтерлік аудандардағы шаруашылық өмірді қайта жаңғырту бағдарламалары өте қызықты), Канададан (ұлттық солтүстік аймақтарға арналған бағдарламалар), сонымен қатар Еуропадан (Италияның оңтүстік аудандарын дамыту бағдарламасы) үйренуге болады:

• салықтық табыстарды бөлу жүйесінде (соның ішінде ұлттық) аймақтық биліктердің жоғары рөлі.

Қазіргі уақыттағы дамыған  шет елдерінің салықтық жүйесі салықтардың  көптігімен ерекшеленеді. Негізгі салықтар мемлекеттік қаржыке түседі. Ондай салықтарға халықтың табыс салығы, корпорациялық табыс салығы, қосылған құн салығы, акциздер, кеден баж салықтары жатады.

Қазіргі уақыттағы дамыған  мемлекеттердің салықтық жүйесі тура (табыс және мүлік) және жанама (тауарлар мен қызмет көрсету) салықтардан  тұрады. Тура салықтар Канадада, АҚШ-та, Жапонияда, Данияда кеңінен қолданылады, ал жанама – Францияда, Италияда, Норвегияда қолданылады:

• горизонтальді қаржыті тегістеу саясаты, аймақтық мемлекеттік қаржылар жағдайына орталықтың жауапкершілігі, территорияның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі орталықтың бақылауды күшейтуіне алып келеді және  аймақтық биліктердің тәуелсіздігін шектеуіне себеп болады.

Қаржыаралық қатынастардың кооперативтік үлгісін Еуропаның көптеген мемлекеттері, әсіресе скандинавия елдері қолданады.

Кооперативті үлгі қаржы тегістеудің барлық негізгі құралдарын қолдануға мүмкіндік береді: билік деңгейлері бойынша салықтық табыстарды бөлу, жалпы трансферттер, арнайы трансферттер. Мұндай тегістеудің ықтимал механизмін құру көбіне жергілікті билік органдарының компромисті шешім табуларымен байланысты. Мысал үшін, трансферттерді бөлу қойылып отырған мәселелерге байланысты: бастапқы шарттарды тегістеу (салық потенциалын, табыс деңгейін көтеру) немесе мемлекеттік қызметтерді қолдану деңгейі (қаржылық қажеттіліктерге байланысты шығындарды дотациялау). Бұларды бірдей орындаған жағдайда, басымдылық мәселесін шешіп алу қажет. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II. Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді бөлу

 

Әр аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен, байыпты  бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние. Өйткені, республика былай тұрсын, облыс, аудандардың өзіне тән ерекшелігі, қалыптасқан еңбек ету дәстүрі болады. Сонымен қатар әр деңгейдегі қаржытердің міндеттері де әртүрлі болады. Мысалы, республикалық қаржы бүкіл мемлекеттік шығындар мен бағдарламаларды, соның ішінде қорғаныс, басқару, аппарат, күрделі ғылыми зерттеулер т.б. қаржыландырылады. Ал жергілікті қаржытер ең алдымен аймақтың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуге байланысты бағытталған мақсаттарды қаржыландыру үшін жауапты.

Қазіргі уақытта Қазақстанның қаржы жүйесін реформалауда бірнеше маңызды шешуді қажет ететін мәселелер бар. Олар табыстар мен шығындарды бөлудегі, қаржы деңгейлері арасындағы қаржыаралық трансферттерді бөлудегі тұрақсыздық, басқару деңгейлерінің функцияларын үнемі қарастыру, олардың қаржы ресурстармен қамтамасыз етілмеуі, т.б. Мысалы, Алматы қаласы бойынша жалпы кірістер 127 млрд. теңгені құрайды, Алматы қаласының қаржыінде 55 млрд. теңге қалып отырған күнде қала қаржыінен қосымша қаржы бөлуді қажет ететін ауа атмосферасының ластану мәселесі тұр.

 

Кесте 3 - 2011 жылға арналған республикалық және Алматы қаласы қаржыінің арасындағы салық бойынша кірістер, жинақтар және төлеулерді бөлу

( мың теңге)

Атауы	Болжам	Факт (орындалу)	Үлес салмағы (%)
1	2	3	4
Республикалық қаржы	6 8461 979	71 490 434	56
1	2	3	4
Алматы қаласының қаржыі	51 936 643	55 397 512	44
Барлығы	121 498 656	127 071 995	100
Алматы қаласы бойынша  салық комитетінің көрсеткіштері

 

Қаржы деңгейлері арасындағы, әсіресе облыстық және аудандық (қалалық) қаржы кірістерді тұрақты бөлуді қамтамасыз ету, жергілікті мемлекеттік органдардың салық базасын және аумағын, сонымен қатар оларды жинау процесін басқаруды ықтималдандыру, олардың қызығушылық деңгейін жоғарылатады.

Қазіргі кірістерді бөлу жүйесінің, табыс түрлері бойынша  және бөлу нормативтері бойынша барлық аймақтарға бір республикалық қаржы құрамындағы корпоративті табыс салығының алдыңғы жүйелерге қарағанда бірнеше артықшылықтары бар: барлық аймақтарға кірістер көлемін ұлғайтуға тең стимул жасады, яғни әрбір қаржы белгілі территориядағы қаржыке тіркелетін бірдей теңге алады.

 

Кесте 4 - Қазақстан Республикасындағы әртүрлі қаржы деңгейлері бойынша кірістерді бөлу жүйесі

 

 

Қаржы түрлері	2010 ж.		2010 ж.		2011 ж.
	млн. тг.	%	млн. тг.	%	млн. тг.	%
Республикалық	706 630	70,3	1 723 913	82,1	1 847 225	79
Жергілікті	478 602	47,6	749 661	35,7	1 026 747	43,9
Мемлекеттік	1 004 566	100	2 098 532	100	2 338 034	100
ҚР қаржы министрлігінің көрсеткіштері

 

 

Жоғарыдағы көрсеткіштерден 2010-2011жж. аралығындағы республикалық қаржыте қаржыларды орталықтандыру деңгейі 70,3%-дан 79%-ға көтерілгенін көруге болады. Мұны жағымсыз құбылыс және демократиялық орталықтандыру қағидаларын жүзеге асыруды тежейтін тенденция деп қарастыруға болады.

Қазіргі уақытта облыстық, аудандық (қалалық) және ауылдық деңгейлер арасындағы қызметтерді бөлу өкілеттігі облыстық деңгейге жүктелген. Аудандық, қалалық және ауылдық деңгейлерді тәуелсіз  деп қарастыру қажет, олардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері заңнамалық актілер деңгейінде, соның ішінде ҚР «Жергілікті мемлекеттік басқару» заңы бойынша реттелуі қажет.

Қазір республикада бір  басқару деңгейінен басқа басқару  деңгейіне қаржыландырудың өкілеттіктері  мен қызметтерін  беру проблемасы және қаржыаралық қатынастарды реформалау Концепциясын жасаумен айналысатын арнай комиссия жұмыс істейді. Соның өзінде қиын проблемалардың бірі болып, төменгі қаржытерге қаржыларды беру (передача)  болып табылады. Бұл проблеманы шешудің екі жолы бар:

1) жоғарғы қаржының қаржыларын субвенция түрінде беруге болады;

2) жергілікті қаржытердегі жеке салықтардың үлесін ұлғайтуға болады.

Аймақтардың әлеуметтік – экономикалық даму деңгейлері арасындағы территориялық айырмашылықтар табиғи-климаттық  жағдайына, географиялық орнына және демографиялық  жағдайына байланысты. Аймақтардың  әлеуметтік-экономикалық жағдайын 5 кестедегі көрсеткіштерден көруге болады.

 

 

 

 

 

 

Кесте 5 - 2010 жылғы Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік – экономикалық даму көрсеткіштері

 

Атауы	ҚР халқының аймақтар бойынша үлесі, %	ЖАӨ-де аймақтар үлесі,%	Жан басына шаққандағы ЖАӨ,  мың тг.	Жалпы өнеркәсіп өнімі көлемінде  аймақтар үлесі,%	Жалпы ауыл шар. өнімі өндірісінде  аймақтар үлесі,%	Негізгі капиталға салынған инвестицияны игеруде аймақтар үлесі,%
ҚР   1 топ Астана қаласы Алматы қаласы 2 топ Атырау Маңғыстау 3 топ Шығыс Қаз. Қарағанды Павлодар 4 топ  Ақтөбе  Жамбыл Қостанай Оңтүстік Қаз. 5 топ Батыс Қаз. Солтүстік Қаз. 6 топ Алматы Қызылорда Ақмола	100     3,6   8,2     3,1 2,4   9,4   8,7 4,8   4,5 0,07 5,9 14,6     4 4,3     10,5 4,06 4,9	100     8,5   16,7     12,5 6,2   6,1   8,4 4,9   5,7 2,2 4,3 4,7     6,6 2,3     4,2 3,4 2,6	446,2     1058,2   909,8     1797,2 1131,6   292,5   429,05 451,5   568,5 13685,6 329,5 143,06     742,2 243,9     178,5 381,4 238,7	100     1,1   4,5     20,4 14,6   4,9   9,4 5,8   9,2 1,4 3,4 2,6     9,5 0,7     3,4 6,4 1,3	100     0,6   0,3     1,2 0,3   9,8   4,6 4,7   3,5 5,9 14,2 12,4     3 12,3     13,8 2,2 10,7	100     11,3   13,8     29,4 5,9   3,3   6,3 1,4   7,6 2,3 2,6 0,9     3,7 1,5     4,1 2,5 1,5

 

Кестеге талдау жасайтын болсақ, жоғарыдағы аймақтар проблемалы принциптер бойынша топтастырылған, аймақтар ұқсас проблемалары бар  және экономикалық көрсеткіштері бойынша  топтарға бөліп көрсетілген. Олардың  орналасу реті жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) бойынша аймақтардың орташа көрсеткіштеріне және халықтың өмір сүру деңгейіне байланысты. Кестеде барлық облыстар 6 топқа топтастырылған:

Бірінші топты халықтың жоғары табыс деңгейіне байланысты облыстар құрайды . Бұл топқа Алматы және Астана қалалары жатады, олардың дифференциацияланған өнеркәсібі бар (негізінен бұл машина жасау) және дамыған қаржылық сектор мен жоғары ғылыми-техникалық потенциал.

2010 жылдың 1 қазанында бұл қалалардың үлесі: республика халқы санының 11,8%, ЖАӨ 25,2%, өнеркәсіп өндірісі көлемі 5,6%. Мұндай қалалар үшін әлі де өткір проблемалар қалып отыр: Астана қаласындағы өндіріс орындарындарындағы техника мен технологияның тозуы және т.б; Алматы қаласында газбен қамтамасыз  ету роблемасы бар, сонымен қатар ауа атмосферасының жоғары деңгейде ластануы.

Екінші топты көмірсутегі және минералды ресурстарға бай облыстар құрайды: Атырау, Маңғыстау. 2010 ж. 1 қазанда бұл топ облыстарының республика халқының саны бойынша үлесі 5,5% құрады, ЖАӨ 18,7%, өнеркәсіп өндірісі көлемі 35%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1,5%. Жан басына шаққандағы орташа табыстары басқа облыстарға қарағанда жоғары.

Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы және өнеркәсіп өндірісі негізінен  мұнай өндіруге бағытталған, диверсификацияланбаған өндіріс, ауылдық аудандарда ауыл шаруашылығының дамымауы – төмен табыс, жұмыссыздық деңгейі жоғары, инфрақұрылымның артта қалуы, аудандық орталықтардың алыстығы және т.б.

Үшінші топ – жергілікті шикізатты пайдаланатын, табиғи бай минералды-шикізаттық ресурстар негізінде салынған және дамыған үлкен өндіруші, қайта өндіруші кәсіпорындар бар өндірістік облыстар. Сонымен қатар, бұл облыстарда машина салу, жеңіл тамақ өнеркәсібі дамыған. Олар – Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстары. Жан басына шаққандағы орташ табыстары жоғары болып келеді. 2010ж. 1 қазанындағы үлесі 22,9%, ЖАӨ 19,4%, өнеркәсіп өндірісі 20,1%, ауыл шаруашылығы 19,1% құрады.

Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы, диверсификацияланбаған өндіріс.

Төртінші топ табиғи ресурстарға бай және айтарлықтай ауыл шаруашылық жерлері бар: Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары. Ақтөбе және Қостанай облыстарында жан басына шаққандағы орташа табыс республикалық деңгейден сәл асып тұрады, ал Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстар орташа республикалық деңгейден төмен бола тұра, олардың барлығында экономикалық база бірдей және бірдей бағытталған құрылым. Төртінші топтың республика халқының санының үлесі 2010ж. 1 қазанында 25,07%, ЖАӨ 16,9%, өнеркәсәп өндірісі көлемі 16,6%, ауыл шаруашылығы өнімі көлемі 36% құрады.