Қаржыаралық қатынастар – қаржы реттеудің негізгі құраушысы ретінде

Негізгі проблемалары: өнеркәсіптегі кризистік жағдайларды шешудегі уақытша қиыншылықтар, ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін өндірістердің толық дамымауы. Бұдан басқа, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында газбен, электроэнергиямен және сумен қамтамасыз ету тұрақсыз.

Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан кіретін бесінші топтың машина жасау, соның ішінде қорғаныс бағытында, айтарлықтай ауыл шаруашылық жерлері бойынша артықшылықтары бар. Батыс Қазақстан облысында өнеркәсіп өндірісінде 80% алатын мұнай-газ өндірісі дамыған. Бұл облыстардағы халықтың табысы орташа республикалық деңгейден төмен.

Бесінші топтың 2010ж. 1 қазанындағы республика халқы бойынша үлесі 8,3%,  ЖАӨ 8,9%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 15,3%.

Негізгі проблемалары: машина жасау кәсіпорындарындағы қиын жағдай, әсіресе, қорғаныстық, ауыз суының тапшылығы, мұнай-газ саласының дамуының және әскери полигондар әсерінің зардаптары.

Алтыншы топ – аграрлық облыстар: Ақмола, Алматы, Қызылорда. Халықтың табысы Ақмола және Алматы облыстарында өте төмен, ал Қызылорда облысында орташа республикалық деңгейден жоғары (Құмкөлдегі мұнай өндірісі).

Алтыншы топтың 2010ж. 1қазанындағы республика халқы бойынша үлесі 19,46%, ЖАӨ 10,2%, өнеркәсіп өндірісінің көлемі 11,1%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 26,7%.

Негізгі проблемалары: төмен өмір сүру деңгейі, ауыл шаруашылығындағы жұмыспен қамтылғандардың жоғары деңгейі, әлсіз инфрақұрылым, үлкен территория, аудандардың орталықтан алыс орналасуы, Арал проблемасы, ауыз суының тапшылығы және т.б.

Ұсынылған аймақтардың типологиясы стратегиялық мәселелерді шешуге арналған. Аймақтардағы табыс деңгейі бойынша айырмашылықтар 3,2есеге дейін жетеді. 2010 жылы максималды табыстарды Жамбыл қаласының тұрғындары алды, минималды – Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстары алды. Орташа жалақы бойынша айырмашылықтар да бар. Ең жоғары деңгей Маңғыстау және Атырау облыстарында, ең төмен – Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында. Жалақы Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында орташа республикалық деңгейге жетпейді. Жалақының ең жоғары (Атырау) деңгейі мен ең төмен (Ақмола) деңгейінің арасындағы айырмашылық 2010 жылдың тамызында 4 есеге дейін жетті.

Соңғы жылдардағы қаржы процесінің анализі көрсетіп отырғандай қаржыаралық қатынастардың бірқатар кемшіліктері бар, бұл аудандық, облыстық мемлекеттік басқару деңгейлерінің қызметтері мен міндеттері Қазақстан Республикасының «Жергілікті және мемлекеттік басқару туралы» Заңында нақты емес жалпы түрде айтылған. Соған байланысты республиканың әртүрлі аймақтарындағы жергілікті мемлекеттік басқару құрылымы әр түрлі болғандықтан, жергілікті мемлекеттік аппаратты қаржыландыру  және олардың өз қызметтерін орындау бір-бірінен ерекшеленеді.

III. Салық – қаржыаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде

Салық – белгілі бір мерзімде, белгіленген мөлшерде заң жүзінде белгіленген ставкалар бойынша заңды және жеке тұлғалардан қаржыке төленетін қайтарусыз төлемдері.

Қаржыаралық қатынастарды реформалау барысында жергілікті қаржытердің қаржылық негіздерін нығайту бойынша шаралар жүргізу қажет. Тиісінше, жергілікті деңгейлердің салықтық әлеуетін анықтау арқылы, реттеуші салықтардың нормативтерін әрбір аймақтың салықтық әлеуетін ескере отырып дифференциалды тағайындау қажет. Ел аумағында салық әлеуетін таратудың, қаржы жүйе деңгейлері бойынша кірістерді таратудың аймақтық аспектілеріне аумақтық деңгейде қаржыаралық ағындарды талдауға әсері зор.

Сөзбе-сөз аударғанда «салықтық әлует» - «салықтық мүмкіндік» дегенді білдіреді, яғни салықтық жиындардың мүмкін болатын шартты сомасын көрсетеді. Батыс практикасында қолданылатын «tax capacity» - «салық қабілеттілік» терминінің мәнін де жоғарыдағыдай түсінуге болады. Салықтық әлует – бұл қандай да бір әкімшілік билік шегінде салық салу базасының салықтық түсімдер түрінде кірістер әкелу қабілеттілігі. Жергілікті салықтық әлует факторларына мемлекеттік өкіметтің жергілікті органдарының құзіреті шегінде кез келген жергілікті салық салу базасы жатады. Терминге жалпы түсініктеме беру деңгейінде қаржыаралық қатынастарды жетілдіруде, салықтарды тарату және бекіту тәртібінде салықтық әлуетін нақты бағалаудың маңызды рөл атқаратындығы айқындалады. Егер аймақтардың салықтық мүмкіндіктері нақты айқындалса, онда көмекке қажеттілікті нақты бағалаудағы субъективтілік ықтималдығы төмендейді. Аймақтардың өзінің салықтық әлуетін пайдаланудағы дербестігі жоғарылайды, орталық және аймақ арасындағы қарама-қайшылықтар белгілі деңгейде төмендейді. Салықтық әлует жекелеген салықтар әлуетінің қосындысынан тұрады. Салық әлуетін терңнен зерттейтін болсақ, салық базасы – «салық әлуетінің» факторы болып табылатыны айқындалады. Осы базаны, әлуетті бағалау үшін пайдалануға болмас па екен деген орынды сұрақ туады. Егер бір салықтың түрін алсақ немесе салық базасы бірдей салықтар тобын алсақ, онда салық базасы салықтық әлуетті анықтауға негіз болар еді, ал егер әр түрлі салықтарды алатын босақ, онда олардың салық салу базасы әр түрлі, сәйкесінше, салық салу базасын тікелей пайдалану мүмкін емес. Осыдан салық әлуетін бағалау үшін салық базасын емес, қандай да бір аймақтағы салықтық түсімдерді пайдалану қажеттілігі шығады.

Сонымен, аймақтың салықтық әлуеті салық жүйесінің нақты  аумағы үшін идеалды жағдайда салықтық жиындардың қандай да бір сомасын  анықтайтын, абстрактылы қаржылық категория ретінде және нақты салық жүйесінде үнемі қызмет ететін қаржыаралық қатынастардың қаржылық негіздері есебінің элементі ретінде анықталады. Салықтық мүмкіндіктерді билік деңгейлері арасында бөлу үшін келесідей принциптерді негізге алу қажет:

• мемлекеттік деңгейдің салықтық өкілеттіліктері жалпыұлттық экономиканы реттеу және елдің бүкіл аумағында бірыңғай экономикалық және салықтық кеңістікті қолдау үшін жеткілікті болуы қажет;
• жалпыұлттық экономикамен жиналатын кірістер жалпымемлекеттік салық салуға жатқызылуы қажет;
• салықтық базаның аумақтық орналасу теңсіздігі және шоғырлануы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым қаржы жүйенің жоғары деңгейінде салық салынуы қажет;
• аймақтық бекітілген салықтар капиталдардың жұмыс күшінің, тауарлар және қызметтердің қозғалысына бөгет жасамауы қажет;
• бекітілген салықтар салық ауыртпалығын басқа аймақтарға «экспорттауға» мүмкіндік бермеуі қажет.

Осыған орай, салық  әлуетін қалыптастыру процесін, оны  анықтау әдістемесін қарастырған  жөн. Ол салықтық базалар негізінде жергілікті деңгейлердің кірістік мүмкіндіктерін объективті өлшейтін көрсеткіштерді пайдалануға жүктеледі, ал жергілікті деңгейлердің табыстары өткен жылдардағы іс жүзіндегі түсімдер бойынша емес, салықтық базалардың мөлшеріне тәуелді анықталады. Жергілікті деңгейлердің салықтық әлуеті болып, облыс бойынша салықтардың жиналу коэффициентін пайдалана отырып, оның аумағында нақты жиналуы мүмкін, күтілетін кірістер көлемін бағалау есептеледі.

Қарастырылатын әдістеме бойынша есептеу аддитивті қасиетке негізделеді, яғни аумақтың салықтық әлуеті жекелеген салықтар әлуетінің сомасына тең.

Есеп үшін негіз болып: қызмет ететін заңдылыққа сәйкес салық  ставкалары және салықтық базалар көрсеткіштері, сәйкес аумақтардың әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарының көрсеткіштері, дефлятор-индекстер (тұтынушылық баға индексі), салықтар және алымдардың жиналушылық деңгейінің көрсеткіштері, салықтар және алымдардың толық түспеу көлемінің көрсеткіштері есептеледі.

Салық әлуетін анықтау  реттеуші салықтардан бөлу нормативтерін саралауға негіз болады. Бірыңғай формула бойынша реттеуші салықтардан бөлу нормативтерін бірыңғай, негізді және жалпыға түсінікті саралау әдістемесінің жоқтығы салықтарды тарату бойынша бір субъектілерді орталықпен жеке келісім жасауға итермелейді, ал екіншілеріне республикалық қаржытен өзара қатынастардағы жергілікті деңгей субъектілерінің теңдік принципінің сақталуына күдік туғызуға себеп болады.

Егер өз аумақтарында салықтарды жұмылдыру жолымен ауыстыру мүмкіндіктері пайдаланылмаса, трансферттерді аудару масылдылықты ынталандырады. Қаржыаралық қатынастардың теңестіруші функциясын ескере отырып, ынталандырушы функциясын бағаламауға болмайды.

Қаржыаралық қатынастарды реттеу республика үшін көкейтесті және күрделі проблемаға айналып отыр. Мәселе республикада әр аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуы, аумақтық-климаттық жағынан өз ерекшеліктері бар екендігінде болып отыр. Сондықтан қолданылып жүрген реттеу құралдары мен механизмдері, атап айтқанда жекелеген салықтардан аударым жасаудың тұрақты нормативтерін белгілеу, сондай-ақ қаржыке алып қоюлар аймақтардың жоғарыда айтылған ерекшеліктерін ескермейді және әлеуметтік міндеттерді шешуді қамтамасыз етпейді. Сонымен қатар, қаржы алып қоюлар, қаржыаралық қатынастарды реттеудің экономикалық құралы емес, әкімшіл-әміршіл әдіс. Осының бәрі қаржыаралық қатынастар нышанын және оларды реттеу механизмін жан-жақты зерттеуді талап етеді. Қаржыаралық қатынастарды реформалау стратегиясын анықтауда экономикалық тиімділікті немесе әлеуметтік әділеттілікті таңдау қажет. Қаржы бөлушілік шегінде экономикалық тиімділік, әр түрлі билік деңгейлері арасында қаржы ресурстарды тиімді пайдалану үшін стимул құруды білдіреді, әлеуметтік әділеттілік әлеуметтік кепілдіктің белгілі минимумын бүкіл елдің аумағында қамтамасыз етуді көрсетеді. Экономикалық тиімділікке негізделу қаржы ресурстарды аумақтық қайта таратуды талап етеді, бірақ ол кезде «жансыз» аймақтар пайда болады.

Жергілікті қаржытер кірістерін жоғарылату үшін қаржытердің меншікті кірістерін, оның ішінде реттеуші салықтардан бөлу деңгейін жоғарылату қажет. Сонымен қатар жергілікті деңгейде кейбір салықтар ставкасын жоғарылата алу құқығын беру қажет.

Егер АҚШ-та реттеуші салықтардан бөлу жоқ, тек параллель  салықтар болса, Германияда реттеуші салықтардан  бөлу қолданылады. Қазақстан Республикасы үшін аралас әдісті қолданған жөн. Қаржыаралық қатынастарды жетілдіру мақсатында келесілерді жасау қажет:

• заңды түрде бекіте отырып қаржы жүйе буындары арасында шығындар және кірістерді тиімді шектеу міндетін шешу;
• объективті критерийлерге сәйкес, республикалық деңгейде реттеуші салықтар республикалық деңгейде реттеуші салықтарға өзінің реттеуші функциясын толық орындауға мүмкіндік беру:
• реттеуші салықтардан бөлу рөлін жоғарылату жолымен жергілікті қаржытердің меншікті кірістерініңдеңгейін жоғарылату;
• жергілікті қаржытердің жасанды дотациялы болуын жою.

Қазіргі уақытта қаржыаралық қатынастардың бірнеше негізгі мәслелерін бөлуге болады:

1. Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіндегі үйлесімсіздік: төменгі деңгейге шығындар өкілеттілігін және жауапкершілігін беру сәйкес қаржы-қаржы және экономикалық базамен бекітілмейді.
2. Сәйкес өкілеттілікті қаржыландыруды іске асыруы қажет қаржы пен билік сатысының деңгейі, оны іске асыру жүргізілетін деңгеймен үнемі сәйкес келмейді.
3. Жергілікті қаржытердің меншікті кірістерінің үлесінің төменгі қаржы жүйеге салықтардың уақытылы және толық түсуіндегі, салық әлуетін жоғарылатудағы мүдделілігін төмендетеді.
4. Реттеуші салықтардың аумақтар бойынша біркелкі нормативті әрбір аумақтың ерекшеліктерін ескермейді. Реттеуші салықтар бойынша нормативтер саралауын іске асырудың объективті жолдарын іздеу осы мақсатқа сәкес формуланы өңдеу және пайдалану қажеттілігін туғызады.
5. Реттеуші салықтардан жергілікті қаржытерге бөлу нормативтерінің жыл сайын өзгеруі жергілікті өзін-өзі басқару органдарының муниципалдық құрылымдарының ұзақ мерзімді даму бағдарламасын іске асыру мүмкіндіктері туралы айтпағанда, тіпті қысқа мерзімді перспективаға өзінің қаржы саясатын жоспарлау мүмкіндіктерінен айырады. Осының салдарынан – жергілікті қаржы шығындары құрылымында күрделі салымдар күрт төмендейді.
6. 1997 жылы қосылған құн салығын, ал 2007 жылдан бастап корпоративті табыс салығын 100% республикалық қаржыке беру жергілікті қаржытердің меншікті кірістерінің үлесін төмендетті, қаржы тәуелділік жоғарылады. Кейінгі жылдары мемлекеттік қаржының жиынтық түсімдерінен жергілікті қаржытерге түсімдер үлесі төмендеуде. Егер 1999 жылы бұл үлес 37%-ды құраса, 2006 жылы 34% құрады.

2006 жылы кейбір аймақтарда корпоративті табыс салығы жергілікті қаржы кірістерінің негізгі түрі болды. Егер корпоративті табыс салығын республикалық деңгейге беру салдарына талдау жасасақ, Есептік комитеттің бағалауы бойынша, 2007 жылы жергілікті қаржытер 50 млрд. немесе жергілікті қаржытер кірістерінің 19%-ға жуығын ала алмады. «Қаржы жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы Заңы республикалық және жергілікті қаржытер арасында кірістерді тарату механизмін қарастырған, сонымен қатар салықтардың реттеуші түрлері бойынша нормативтер анықталған 2007 жылға дейін заңды тұлғалардан табыс салығы бойынша барлық аймақтарға біркелкі нормативтер тағайындалған. Соңғы екі жылдың тәжірибесі көрсеткендей, заңды тұлғалардың табыс салығынан бөлудің біркелкі нормативтері аумақтың тек формалды теңдігін қамтамасыз етеді.

Жақын арада қаржыаралық қатынастарды реформалау бойынша негізгі міндет – шығыс міндеттері және қаржылық ресурстарды сәйкестендіру, қоғамдық қаржыларды тиімді басқару үшін республикалық және жергілікті билік органдарына дербестік және жауапкершілік жүктеу. Қазақстан аумақтарының әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлеріндегі айырмашылық үнемі болған, бұл әлемнің кез келген еліне тән қасиет. Мемлекет неғұрлым үлкен болса, экономикалық шарттары неғұрлым әралуан болса, соғұрлым орталық және шекті аймақтардың қаржы мүдделерін теңгеру міндеті көкейтесті. Олардың шаруашылық қызметін кеңейту республикалық және жергілікті қаржытер арасындағы қарым-қатынас мәселелеріне жаңаша қарауды талап етеді. Осыған байланысты республикалық және жергілікті қаржытер арасында қаржы құқықтарды айқын шектеу қажеттілігі туады. Реттеуші салықтардың қаржыаралық реттеудегі функциясын қысқарту жергілікті органдардың дербестігін жояды, республикалық қаржыке толығымен түсетін салықтарды жинаудағы жергілікті қаржытердің мүдделілігі азаяды.

Аймақаралық деңгейде, қаржыаралық реттеудің тиімсіз әдістерін қолдану, аймақтардың өздерінің салықтық түсімдерін жоғарылатуға мүддесіздігімен шартталады. Салықтардың жиналу деңгейінің төмендігі аймақтық қаржытердің трансферттердегі қажеттілігін жоғарылатады және оның тапшылығының өсуіне әкеледі. Аймақтардың өз күштерімен тапшылықты қысқартуға тырысуы меншікті кіріс жетіспеушілігімен сипатталады. Осы жерде қаржы жүйенің тігінен баланстану деңгейі туралы сұрақ туады. Егер әрбір деңгейде тағайындалған шығыс өкілеттіліктер жалпы қаржы ресурстарға жауап берсе, қаржы жүйе тігінен баланстандырылған болып табылады. Тігінен баланстанбаумен күресуге мүмкіндік беретін, әдістер бар. Үлестік негізде қаржы жүйе деңгейлері арасында кірістерді тарату функциясын және трансферттерді таратуды саяси көзқарастан және экономикалық тиімділік тұрғысынан жергілікті өкіметке берген жөн.