Қаржы терминдері

                                                   Мазмұны 

 Кіріспе.........................................................................................................3 

I тарау.Қаржы терминологиясының жүйесі.............................................5

1.1 Қаржы терминологиясының қалыптасуы мен даму тарихы..............5

1.2 Қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі қаржы терминдері..................8 

II тарау. Қаржы терминдерін аударудың ерекшеліктері............................11

2.1 Басқа тілден енген қаржы терминдері...................................................12

2.2 Қаржы терминдерінінің жасалу жолдары........................................... 15

2.3 Қаржы терминдерін аудару тәсілдері.....................................................22 
 

Қорытынды....................................................................................................32

Қосымша........................................................................................................36

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі................................................................44 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе

        Қазақстан Республикасы дамыған елу мемлекеттердің қатарына қосылуы үшін шет елдерімен қаржы, экономика саласындағы қарым-қатынасын қарқынды дамытуда. Соған байланысты шет елдік банкілер мен мемлекетіміздің ішіндегі ақша айналымымен, яғни, банкілерімен жұмыс істей келе,  олардың тек  банкілік жүйесін ғана емес,  сонымен қатар қаржы терминологиясын да түсініп, одан дұрыс аудару қажеттілігі туындайды. Ұлт тілінде қаржы саласы терминологиялық жүйесінің қалыптасуы мен дамуына ерекше көңіл бөліне бастауы осы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.

       Мемлекеттердің жаңа экономикалық, қаржы саласындағы тығыз қарым-қатынастары  нәтижесінде пайда болған терминдер мен неологизмдерді аударудың ерекшеліктерін қарастырып, экономикалық лексиканы бір жүйеге келтіру- дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болмақ.

    Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:

1. қолданыстағы қаржы терминологиясының қалыптасуы мен дамуын зерттеп,  оған баға беру;
2. берілген терминологиялық жүйеге құрылымдық-семантикалық сипаттама беру;
3. қаржы терминдерін аударудың тәсілдерін көрсету;
4. қаржы, экономикалық терминдерінің қолдану аясын суреттеу;

    Бұл жұмыстың нысаны - берілген терминологиялық лексика жүйесіне күрделі сараптама жасап, оның ерекшеліктерін көрсетуде.

    Жұмыстың  теориялық маңызы - бұл жұмыс шет тілдері факультетінде оқитын студенттерді   дұрыс аударма жасау тәсілдерімен, аударманың түрлерімен, қаржы саласындағы терминологияның ерекшеліктерімен, сонымен қатар,  шет елдерінің банк жүйесінің жұмысымен  таныстырады.

       Жұмыстың практикалық маңызы -  бұл жұмыс қазақ тіліне  басқа тілден енген қаржы терминологиясын аудару барысында көлемді тәсілдері қолданылып, дұрыс, мамандырылған аударма жасауға өз көмегін тигізбек.

    Жұмыс жасау барысында шет тілдері  факультетінде оқитын студенттер арасында әлеуметтік-практикалық сауалнама өткізілді. Сауалнама кезінде студенттерге қаржы саласындағы терминологияны қазақ тілінен ағылшын тіліне және керісінше аудару тапсырмасы  берілген еді. Мұндағы мақсат- студенттер аударудың қандай тәсілдерін көбірек қолданатынын анықтау болатын. Нәтижесінде берілген жеті тәсілдің ішінен 40%-ы транскрипция мен транслитерацияның үлесінде, 30 %-ы-суреттемелі-түсіндірмелі аударма және 20 %-ы-калькалау тәсілі болса, қалған 10 %-ы сөзбе-сөз аударманың үлесінде. Осы нәтижелерге сүйене отырып, қаржы саласындағы терминологияны аударуда   біздің де көбінесе қолданған тәсілім- транскрипция мен транслитерация және суреттемелі-түсіндірмелі аударма болды. Бұл жұмыстың практикалық бөлімінде көрсетілген. Яғни, қаржы саласындағы терминологияны аударудағы    ең негізгі тәсіл - транскрипция мен транслитерация екендігін анықтау- жұмыстың жаңалығы болып табылады.

          Зерттеу барысында қолданылған әдістер ретінде құрылымды-семантикалық, контекстуалдық, сөз жасамдық сараптама әдістері қолданылды.

    Жұмыста  қолданылатын терминдер мына әдебиеттерге негізделіп жазылған:

    -қаржы, экономика саласына байланысты анықтамалық сөздік ретінде жасалған  жаңа әдебиеттер;

    -бұқаралық ақпарат қөздері (газет, журнал, радио, теледидар және т.б.)

    Жұмыстың  жекелеген қорытындылары 2008жылы, сәуір  айында Қазақ гуманитарлық-заң университетінде  өткен «Ғылыми студенттік теория конференциясы» атты, материалдар жинағындағы тезис түрінде басылып шықты.

      Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімдерден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

       

Терминдер мәселесі 

                 Өзінің саяси сипаты мен қоғамдық құрылысы жағынан бұрынғы өткендердің бірде-біріне ұқсай қоймайтын қазіргі тәуелсіз Қазақстан қоғамның барлық саласына игі әсер етіп отыр. Жаңа қоғам осыдан 20 жыл бұрын мемлекет құраушы қазақтың тіліне мемлекеттік мәртебе берілуіне де ықпал етіп, тілдің тағдырлы мәселесі - терминология саласының алдына зор міндеттер қойып келеді.  

      Бүгін нарық қоғамдық өмірге  етене еніп алды. Бұрын ести  қоймаған, әуелі кезде құлаққа  жаға да бермеген терминдер  мен сөздерді ести бастадық. Бұл  заңды.  Қазір бұған үйрендік. Сондай-ақ қоғамымыздың жаңа саяси сипатына сәйкес «саяси жүйе», «саяси режим», «саяси билік», «саясат субъектілері», т.т терминдер күнделікті қолданысқа алынды. Бұрынғы кеңестік қыспақтан босаған, ашық қоғам құруды мақсат етіп отырған елімізге жаһандану үдерісі де жаңа ұғымдар алып келіп жатыр. Мұның бәрі - тілдің тірі организм екенін көрсететін факторлар. Байлығы, мазмұндылығы жағынан еш тілден кем де артықта емес қазақ тілінің бүгінгі күні елеулі түрде баи түскені тіл мамандарына ғана емес, қарапайым халыққа да белгілі. 

    Қазақ лингвистикасында термин жасаудың толып жатқан жолдары бар. Соның бірі - халықаралық қолданыстағы терминдерді өз тілімізге ендіру. Алайда осы тұста ескертетін бір қағида бар. Қазақ терминологиясының негізін салған, ғұлама ғалымдарымыз Ахмет Байтұрсынов, Құдайберген Жұбановтардың халықаралық терминдер қазақ тіліне аударылғанда аударма түп мағынасын дәл бермесе, онда терминді сол күйінде алу туралы қатаң ескерткен болатын. Біз бұл өсиеттерді жиі естен шығарамыз. Мәселенің байыбына бармай, аударуға құмарлық басым.

     Түйіндей айтқанда, бүгінгі саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, жалпы қоғамдық өмірдің қарқынды дамуы, мемлекеттік тілдің қалыптасуы тіл кеңістігіне, әсіресе термин саласына күрделі мәселелер әкеліп отыр.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдер.

      

     Көп жағдайларда және теорияда және тәжірибеде лексикалық құрамдағы қазақ (ағылшын  терминдері сияқты)  терминдерінің  болуы мүмкін, бірақ әртүрлі морво  – стнтаксистік құрылымда, оларды құраушы  компоненттердің бірінің грамматикалық өзгерісін талдау, осы жұмыста алған мақсаттарды зерттеуге көмектеседі.  Соынмен орыс құрмалас терминдерінде бірдей кеңінен ұсынылған және  сын есіммен сипатталған келісілген анықтамалар,  және септіктегі зат есіммен сипатталған толықтырулар. Мұндай жағдайларда, варианттардың бірі едәуір тұрақты болып келеді және тілде  термин ретінде бекітіледі, бірақ кейде грамматикалық құрылым онша қатаң болмайды және аударманың көпварианттылығын мүмкін етеді: market factor -  нарықтық фактор – рыночный фактор, және  нарық фокторы болыпта аударылады.

     Алшақтықтардың  бұл түрлерін, біз зат есімнің  байланыстарымен  құрылған  ағылшын  терминдерінің аудармасында байқаймыз.

     Екі зат есімнен немесе зат есіммен  және топтардан  тұратын,  терминдердің ішкі формаларын салыстырғанда,  мына айырмашылықтар байқалады:

     1. Зат есімді анықтайтын септік форманың өзгерісі (атау септіктің ілік септік формасына ауысуы), қазақ тіліне аударылғанда  тартылыс формасын алуы:

           risk figure – показатель риска – тәуекел көрсеткіш;  capital market – рынок капитала – капитал нарығы;  tax rate – ставка налога – салық ставкасы;                       purchase price - цена приобретения–  сатып алу құны.

     2.  Зат есімді анықтайтын септік формасының өзгеруі (ШТ термині құрылымындағы зат есімнің жалпы септігі – АТ термині құрылымында зат есімнің  ) және     қосымшаны енгізу:

     Income tax – налог на прибыль – кіріске салынатын салық;

     Sales tax – налог с продаж – акциялар эмиссиясы;

     market position – положение на рынке – нарықтағы жағдай;

     3. Түрі өзгеруі  ( единс. число және мн. число)  септік формаларының өзгеруімен бірге (сонымен қатар предл. енуімен):

     order inflow – поступление заказов – тапсырыстардың түсуі;

     share issue -  эмиссия акций – акциялар эмиссиясы;

     share turnover – оборот акций –акциялар айналымы;

     share subscription -  подписка на акции – акцияларға жазылу;

     profit and loss account –  отчет о прибылях и убытках – кіріс пен шығындар себебі.

     Екі зат еісмнен тұратын, қосымшамен байланысты   of (N of N) терминдер, орыс тілінде «зат есім + ілік септіктегі зат есім»  және  қазақ тілінде «зат есім   + зат есім» : principles of consolidation – принципы консолидации– консалидация принциптері;   Board of Directors – совет директоров – директорлар кеңесі.

     Терминдер құрамындағы,  екі зат есімді  байланыстырушы,   қазақ тілінде сәйкес  беріледі: dividend per share – дивиденд на акцию  – акцияға дивиденд; және т.б.

     Жанама септіктегі «зат есім + зат есім» морфо–синтаксистік құрылым орыс терминдерінің құрұлуында жеткілікті өнімді;  осы құрылымның көмегімен және  Adj +N құрылымы ағылшын терминдері  мағынасында N + N  құрылымымен беріледі. 

       ИЯ және АТ  баламаті  терминдерінің   көп кездесетін морфо –   синтаксистік құрылымының алшақтықтары  қаралды; басқа түрлері жекеленген  жағдайлармен көрсетілді және  біз қарап отырған тіларалық сәйкестіктерге  тән болып саналмайды.

     Ағылшын, қазақ тілдерінің экономикалық терминдерін  аударуда қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар  қатаң түрде  терминделіп  және нақты ғылыми–техникалық ортаға бекітілген  (мысалы,  muson– қарапайым бөлшек, histosol–ылғал топырақ, nudnik–жазушылық стиль,  ecological  –экологиялық,  mini - bikini ).

     Бұл модельдің сөздері, көбінесе неформалды  жағдайларда кездеседі. Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып  есептелмейді, олардың күрделі сөздерге қатыстылығ және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын кезеңіне шығады. 

     Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын  сансыз көп таптарды сөздер құрайды.

     V+PP

     Осы моделмен құрұлған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас жағдайының шеңберімен шектелген. 

     Metod- әдіс, тәсіл.

     Be –in – достық кездесу;

     a write  - off – қолданыстан шыққан;

     lie –in – қарсылық демонстрациясының жатын түрі;

     a pay out -  төлеу.

     Көптеген  сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру  элементтерін алып тастаудың нәтижесі,  сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе  оны өзгертеді,   мысалы: aholic, сөзтіркесінен алынып тасталған norkoholic кең таралған alckoholic сөзінен), өзінің мағынасын кеңейтіп және бірнәрсені білдіретіндігін көрсетеді: bookaholik, chocoholic, coffeholik, осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және өзгертілді -super-, counter-, anti-, - ism. Айтылғандардан терминологиялық жүйені салыстырмалы түрде  зерттеу,  ағылшын, қазақ тілдерінің экономикалық терминдерін аударуда, семантикалық жазбаның мағынасымен қоса алғанда және  баламасыз терминдерді аударудың әдістерін қарастыру керек. Аудармашылық тәжірибеде, көптеген терминологиялық бірліктерді аудару үшін  транслитерация және транскрипция  қолданылады. Ескере кету керек, бұл тәсіл, бір жағынан терминологиялық жүйені интернационалдайды, екінші жағынан бұл тәсілдің салдары  негізсіз  ауыстырып алу,  терминелогиялық жүйеде толықтай қозғалысқа әкелуі мүмкін. Сонымен  аударма  процедурасында, басқа тілдің   терминологиялық бірліктерін беруде, нақты аудармалық процедура қарастыру қажет. Жаңа сөзтіркестері мен сөзқұрылымның көмегімен 88% жаңа сөздер құрұлады (3000 зерттелген сздердің ішінде).