Қаржы терминдері

          Ағылшын және қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдерді құраушы компоненттердің бірінің грамматикалық өзгерісін талдау жан-жақты мысалдармен көрсетіліп, аударма ісін  зерттеуші ғалымдардың ғылыми жұмыстарынан тәжірибелік әдістер, олардың түрлері қаралып, қолданылды.   
 

2.3. Экономикалық мәтіндерді  аударудағы көпмағыналық  пен көпнұсқалық. 
 
 
 

     Мәтіндерді  аудару тәжірибесіне баламаның қолданылуы өзекті болап табылады, Л.К.Латышевтің тұжырымдамасына сүйене отырып мәтіндердің аударылу ерекшеліктерінің түрлі стилдерін қарастырады.  Мамандарға арналған мәтіндерді аударуда  қиын келелі мәселелер,  өзге терминдік жүйенің көмегімен мәтін мағынасын нақты беру болып табылады.   Біз, аударма  тілнің терминдік жүйесі, қайталанбайтын лексикалық жүйе секілді толық бір бүтін болады. Бұл келесі себептермен байланысты:

• терминдік жүйе, лексикалық жүйенің бөлігі болып табылады, сөйтіп ол, оның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін  сипаттайды.
• терминдік жүйе, білімнің  пәндік-мағыналық аумағын, нақты  пәндік  аумақтағы  бөлігі болып табылады, және  ол да түрлі мәдениеттермен сипатталады. 
• терминдік жүйе барлық уақытта әсерлі,  ол жүйелік  қатынастардағыдай бірліктер арасында үнемі өзгеріп отырады.

 

     Ағылшын құрамдас терминдерін және олардың  қазақ баламаларын  салыстырғанда,  лексикалық мағынада ядролық немесе компоненттерін анықтайтын алшақтықтар  байқалады. 

     Көп таралған тенденция, ағылшын құрамдас терминдерінде кең қалыптағы  семантика  ядролық компоненттерінің қолданылуы болып табылады. Терминдердің құрұлуы  негізі ретінде көп таралған семантика  зат есімдерін ағылшын  тілі көп пайдаланады.    Мысалы: item - компонентінің мағынасын бергенде лексикалық айырмашылық болатыны анық:  non – distributable items (таралмаған мақалалар) – нераспределяемая прибыль деп ауаударылу керек – бөлінбейтін кіріс. 

     Extraordinary items (төтенше мақалалар) – чрезвычайные \внереализационные доходы и расходы - өткізуден тыс кіріс пен шығындар.

       ШТ  және АТ құрамдас терминдерінің ядролық емес компоненттерінің лексикалық мағынадағы алшақтықтары,  және де  ШТ және АТ мағынасындағы  номинациялардың түрлі дәстүлерімен түсіндіріледі:

     book value  ( сөзбе - сөз: кітаптың құны- есеп –қисап кітабы бойынша құны) – балансовая стоймость - тепе-теңдік құн;

     cash in hand (сөзбе - сөз: қолдағы ақшалар) – денежные средства в кассе – кассадағы ақша;

     guilty exposure (сөзбе - сөз: ата-аналар компаниясы) – материнская компанИЯ -  аналық компания;  

     eguity exposure (сөзбе - сөз: капитал құнының өзгеру қапі) – фондовый риск – фондтық тәуекел;

     Аударма сәйкессіздігінің осы түрінің себебі, ШТ және АТ терминдерінің  құрамында әртүрлі тілдер бірліктері дәстүрлерінің қолданылуы болып табылады, келесі мысал  осыны көрсетеді:  егер ағылшын тілінде   short – trem lia bilities  (қысқа мерзімді  міндеттер) және current liabilities (сөзбе - сөз: ағымды міндетер) термин  –  стнонимдер бірлескен болса, олардың әрқайсысы есеп қисап балансын жасағанда  қолданылады, ал орыс тілінде екі терминде қысқа мерзімді міндеттер деп аударылады.  Бұл алшақтаықтар  аз кездесетін мағыналардың түсінігіне ШТ және АТ терминдерімен кедергі болмайды. 

     Бұл бөлімдегі біздің зерттейтініміз – қаржы есебіндегі ағылшын терминдерінің көпмағыналылық және варианттық  сәйкестіктері. Көпмағыналылық,  ШТ тернмині түрлі мағыналы болғанда байқалады, әртүрлі орыс баламатерімен беріледі, және  ШТ терминінің  кездескен бір мағынасын АТға бергенде бірнеше  түрлі терминдер қолданылуы мүмкін.

     Бірнеше баламаны  көпмағыналы терминдер. Терминологияға кіріспеде, терминологияның  көпмағыналылығына біркелкі баға қойылмады. 

     Мұндай  терминдердің көбі  – бір сөзді терминдер account, contingenci, delivtuy, retum, term , және т.б.

     rate – \курс\ 2 ставка –бағам;

     fixed rate – а) фиксированный курс, б) фиксированная\твердая ставка процента – тұрақты (өзгермейтін)  бағам;

     floating rate -  а) плавающий курс,  б) плавающая ставка процента – тұрақсыз (өзгермелі) бағам.

     Кең мағыналы семантика, терминдердің көпмағыналылығының  алдыңғы шарттары болып табылады.  Арнайы мағынаны білдіретін териндік жүйеде пайда болған, жалпылай қолданыстағы сөздер қатарына  енгеннен кейін ,  көпмағыналылық, терминдерге тән  болмайды.

     Бірақ, көбінесе  жеке сөзді терминдер,  басында жалпы қолданыста болған, немесе жалпы қолданыстағы  сөздер негізінде мағынаға ие болған. Терминдердің арнайы  орны, терминдер  жүйесінде  тілдік бірліктің бастапқы жалпы қолданыстағы мағынасымен басқа мәтіндерде де қолданылады:  addition - 1. прибавление;  2. прирост; увеличение (за период) -өсім;  structure - 1. структура;  2. организационная структура – құрылым;   loss -  1.потери;    2.убыток; -  шығын.  Кейбір жағдайларда көпмағыналылықтың себебі,  терминдердің кең мағыналы семантиканың жалпықолданыстағы көпмағыналық сөздерінен шыққан. Мысал ретінде көпмағыналы ағылшын термині   amount   сөзін алайық, қаржылық есеп беру мәтінін аударғанда бірнеше орыс  баламатері сәйкес келеді: 1. сумма;  величина; 2. объем.  Ағылшын тілінің семантикасы өте кең таралған және түрлі контексте онытүсіндіру үшін түрлі орыс терминдері қолданылады:    

 
 

     Аmount терминдер құрылымынан шыққан,  орыс баламаінде де түрлі бірліктенр қолданылады. Сонымен термин,  жалпы қолданыстағы тілдер бірліктері, аудармада кең көлемді семантикадай  жиі қолданылады.

     Бір  нақты мағынадан  пайда болған , басқа бір нақты мағынаның  негізінде, кең тараған көпмағыналы  терминде пайда болған. Метаномикалық  қатынастың, мына келесі түрлерін атап көрсетуге болады:

     1. Жалпы – жеке :  conversion -  конвертациялық ШТ / перевод (единиц); 2. конвертациялық ШТ /обмен валют –конвертациялық  ШТ / айырбас;   structure – 1. структура; 2. организационная структура ө құрылым;  turnover – 1. оборот; 2. товароаборот – тауар айналымы.

     Экономика терминдерін ағылшын, қазақ тілдеріне  аударғанда жалпы мағына негізінде,  бір-бірімен қатысы жоқ,  нақты жекеленген мағыналар пайда болуы мүмкін  : unit – единица продукции; 2. организационная единица; подразделение («бірлік» жалпы семасы)ө- өнім бірлігі.

     Жекеленгген жағдайларда ғана екінші мағынаның пайда болуына терминнің құрылымының эллипсі көмектеседі:

     Group – 1. топ. 2. компания тобы ( Group of companies сөзінен);

     Board- 1. орган управления; совет; департамент; 2. совет директоров -басқару ұйымы; (board of Directors).

     2. Бөлім-бүтін 

     Record- 1. запись, 2. Р 1. документация;- құжат.

     Operation- 1. (хозяиственная) деятельность, вид (хозяиственной) деятельности, 2. хозяиственная операция-шаруашылық операция.

     3. Қимыл, қимыл  процесі-нәтижесі:

     Building – 1. стройтельство, 2. здание –құрылыс.

     Performance- 1. выполнение, 2. результат; показатель деятельности;- нәтиже.

     4. Қимыл, қимыл процесі-орындаушы,  еxchange – 1. обмен (валют), 2. биржа, - айналым.

     management – 1. управление (процесс, функция ), 2. руководство (орган управления), - басқару.

     Термин беріп тұрған мағына,  экономикаға, менеджментке, қаржы саласына  және т.б.  түрлі нақты мамандықтарға жатуы мүмкін. Салааралық полимесияның көрнекі  мысалы ретінде, біздіңше,  басқа мағыналы  болатын provision: 1. резерв- резерв; 2. обеспечение – қамтамасыз ету; 3. положение (договор) – шарт (бөлімі).  Бірінші мағынады термин бухгелтерлік есеп мағынасын білдіреді;  соңғы мағынада ол заң термині ретінде болып тұр.  Бірақ та барлық кіатап көрсеткен  мағыналырымыздың  бәрі қаржы есебінің мәтінінде өзектелінеді.  Терминнің қолдану ерекшелігін  әрбір мағынада бақылауға , контекст мүмкіндік береді.

     Термин  жүйесіндегі  көпмағыналы терминдерге  тән,   мағыналардың анализі, терминдер  құрылымын аударғанда , мағынаның  дәлдәгән  қамтамасыз ету үшін қажет,  терминдердің пайда болуына негіз болатын  белгілі сөздер (ключевые слова)  түрлі мағыналары. Осы жағдайды, t  мына мағылалардағы ассoun термині жақсы суреттейді: 1.(бухгелтерский) счет, 2. отчет – 1. шот, 2. есеп шот;

     Құрамында ассoun элементі бар , термин құрамдарының бөлімі, бірінші мағына негізінде құрылған: ассounts payable – кредиторская задолженность – төленуге тиіс шоттар; ассounts receivable – дебиторская задолженность – қабылдауға тиіс шоттор;  reserve ассount –резервный счет, резервті шот.Басқа құрамдас терминдер екінші мағына негізінде  құрылған: profit and loss ассount -  отчет о прибылях и убытках- кіріс пен шығындар есебі;     statutory ассounts- установленная законодательством отчетность-заңмен бекітілген есеп айырысу.

     АТ терминінің синонимімен негізделген, варианттардың сәйкестігі, белгілі (ключевых) және құрамдас терминдердің мағынасын бергенде  байқалады.  Сонымен, ағылшын терминдері орыс және қазақ тілдеріне аударылғанда екі (үш) сәйкестік береді.

     ШТ терминінің мағынасын АТ терминіні аударғанда, жекелі немесе аблолютті синанимдер болаты, бірнеше терминдер қолданылуы мүмкін.

     Қазіргі кезде  аударма негізі өзіндік  ғылыми жұмыс ретінде, сонымен бірге  аудармалық практика, мәдениет аралық коммуникация теориясына,  анғұрлым кең, ғаламдық  пәнге айналуда. Аударма ісі сөйлеу ісінің ерекше түрі ретінде, мәдениет аралық коммуникацияның жалпай қабылдаудағы  құрал және негізгілерінің бірі болып табылады. Аударма ісінің маңызды шындықтарының бірі,  әрбір нақты мәтінге байланысты баламатік мәселелердің шешімі  болып табылады. Осылай тұжырымдаманың формальды сәйкестігі келесідей  тұжырымдалады: вербалды түсінуге болатынның бәрі беріледі.  Аударылмайтын және қиын аударылатын элемнттер, өзгертіледі, және мәтіннің ешқандай аударуға келмейтін элементтері ғана қалдырылады. Нормативті-мағыналы сәйкестік тұжырымдамасының авторлары, аудармашы екі талапқа сүйене жұмыс істеулері керек :  мәтіннің маңызды элементтерінің мағынасын беру және аудару тілінің нормаларын сақтаулары керек  дегенді айтады. Бұл жағдайда баламатілік,  ақпаратты берудің толықтығы және  аудару тілінің нормаларының  тең қатынасы.  Экономика  терминдерін ағылшын, қазақ тілдеріне толққанды аударма тұжырымдамасының  авторлары, аударма мен мәтінді дәл аударып айтып беру , аударманың тіптен  түрлі типтері деп есепдейді.  Олар,  аударма  кезінде  мәтіннің мазмұн мағынасын нақты беруге тырысу керек,  және ақпаратты беру  процесі мәтін түпнұсқасындағы  жолмен берілуіне жетуге ұмтылулары керек.

     Көрсетілген фактолар, терминдердің  баламасыз немесе ішінара баламалы бірліктері жиі кездеседі деп қаралуына әкеледі.  Лексикалық дәрежеде, баламасіз ұғымы қарастырылып және  көрсетілген,  оның себептері болып: 1. халық өмірінде жоқтығы,

     2. тепе-теңдіктің жоқтығы,

     3. лексико-стилистикалық сипаттамасының  бөлектігі.

     Терминологияда жиі кездесетін, алдыңғы  екі себеп,  тепе-теңдіктің жоқтығының ерекшелігі. Мысал ретінде, қазақ және ағылшын энонмикалық терминологиясын сәйкестендіру әрекеті, терминдердің дыбысы жағынан кейде ұқсас болатын және функционалды-тепе-теңдік  лексикалық мағынаның принципиалды сәйкессіздігін анықтайтын. Мұндай принципиалды алшақтықты, кез келген гуманитарлық ғылымда, қоғамды өмірді зерттейтін, ұлттық-мәдени ерекшеліктермен байланысты табуға болады. Ал, бірақ көбінесе, терминологиялық бірліктердің көбісі  интернационалды лексика және интернационалдық морфем,  осыған байланысты  терминологиялық тепе-теңдік иллюзиясы жиі білініп отырады. Мұндай жағдайлар аударма кезінде  күрделі қателіктер жіберуге әкеледі.

     Мысалы, басқалар  конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді аз көлемде құрайды, және сөзқұрылымының тарихи тәсілдерінің қатарына өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатыын тәсілдер,   сөздерде дыбыстардың кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде  дерлік қолданылмайды.  Осыған байланысты бөліп көрсету керек:

     - аз өнімді аффикстер;

     - «абсолюттік өнімділік» бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру элементі ретінде, осы ортада өзінің қолданылуында минималды шектеулі. 

     Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің  басты  сипаттамаларының  бірі болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің  салмағы басым болады.  Өнімділік жаңа сөзқұрұлуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру моделінің сипатында басым салмаққа ие.  Сөзқұруды өнімділік мағынасы,  моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де сөзқұру тәсілдеріне де таралады,  «өнімділік» сөзінің өзінің семантикасы өте кең көлемде.

     Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген аспектілері  мен оның негізгі сипаты жайлы  бірдей пікір жоқ екндігінің себебі  шығар. 

     Сөpтіркес негізіндегі  «өнімділік» синонимдік термин екенін атап өту маңызды  - «сөзқұрулық белсенділік», ол сөздердің құрылулық қабілеті,  мысалы,  сөзқұру элементі  мен жаңа сөзжасаудың.   Модель, аффикс жаңа сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше  пассивті, бұлардың  көмегімен  жаңа сөздер аз көлемде  құрұлады  немесе тіптен құрұлмайды.