Негізгі құралдар есебі

Жоспар

Кіріспе……………………………………………………………...............2-3

1.      Негізгі құралдардың мәні және жіктемесі........................................4-7

2.      Халықаралық қаржылық есеп стандарттарын қолдану кезіндегі негізгі құралдар есебінің ерекшеліктері.....................................................8-18

3.      Негізгі құралдардың бағалануы, негізгі құралдарды есептеуді ұйымдастыру...................................................................................19-24

4.      Негізгі құралдардың тозу есебі және амортизацияны есептеу әдісі.................................................................................................25-35

Қорытынды.............................................................................................36

Қолданылған әдебиеттер........................................................................37

Кіріспе

Халық шарушылығы есептерінің арасында бухгалтерлік есептің алатын орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Өйткені, бухгалтерлік есеп қоғамдық өндірістің дамуы жолында қажет. Бухгалтерлік есептің мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтан да бухгалтерлік есептің негізгі міндеті – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізеді. 
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады. 
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді. 
Осы негізгі құралдарға: үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе ағаштары, машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа материалдар мен құрал-жабдық, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар. Шаруашылық мүлкі: жұмысшы және өнім беретін мал, көп жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын, басқа да негізгі құралдар жатады. 
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕC-қа сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін              анықтайды. 
              Негізгі құралдың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады: 
Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы – актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілген сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар; 
Бірақ та біз ұмытпауға тиіспіз әр бір затты ұқыпты ұстамаса онда ол бұзылып қалады негізгі құралдарда сол сияқты бұзылуы мүмкін. Бұндай жағдайда біз оның бетін ала аламыз – жөндеу арқылы. Жөндеу есебі кәсіпорынға қажет. Негізгі құралдың істен шыққан жағдайында өндіріс процесі де тоқтауы мүмкін. Ал өндіріс процесінің тоқтауы біздің пайда табуымызға кедергісін жасайды. Ал жөндеу арқылы біз өндіріс процесінде көп жетіктіктерге жетеміз.

1. Негізгі құралдардың мәні және жіктемесі

Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық материалдық активтерді айтады. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады. 
              № 16 ХҚЕС бойынша негізгі құралдар - бұл еңбек құралы ретінде материалдық өндіріс саласында және өндірістік емес саласында ұзақ уақыт бойы (1 жылдан аса) қолда болатын материалдық активтер. 
Оған              мыналар              жатады: 

- жылжымайтын мүліктер (ғимараттар, көпжылдық өсімдіктер және жермен байланысты қозғалысы және олардың мақсатына зиян шектірмеу басқа объектілер); 

-көлік               құралдары; 

- жабдықтар, өлшеу аспабы, өндірістік және шаруашылық құрал- саймандары ірі және өнім беретін малдар арнайы құралдармен басқа да негізгі қорлар (кітапхана қор,мұражай құндылықтары,жануар әлемінің экспорттары автомобиль              жолдары)              және              т.б. 
              Негізгі құралдар көптеген құралдар бойына пайдаланатын қасиетімен нысаның сақтай отырып, жанама түрде тозады. Өзінің құның жолдан жасалған              өнімге              біртіндеп              көшіреді. 

             
              Өндірістік бұл - өндірістік процесіне тікелей қатысатын немесе өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Оның құрамына мыналар жатады: өндіріс үйлер мен ғимараттар, машинамен жабдықтар,өлшеуіш және реттеуші құралы өндірістік және басқа да керек жабдықтар жұмысшы өнім беретін              малдар,көпжылдық              өсімдіктер               енеді. 
              Өндірістік емес - бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар өндіріс процесіне қатыспайды. Ол ұжымның, мәдини, тұрмыстық қажеттігін қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек жарақтар, денсаулық сақтау,спорт) 

              Меншікті – бұл субъектіге тиісті оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. 

Жалданған - жалдау шарты бойынша онда белгіленген мерзімге басқа субъектілердің              алынған              негізгі құралдар.

Түріне қарай негізгі құралдар 13 топқа бөлінеді:

      Жер

      Үйлер - бұл мақсаттық бағыты халықтың еңбек етуіне және материалдық құндылықтардың сақталу жағдайынан тұратын сәулет құралдар; 

      Ғимараттар - еңбек заттарының өзгеруіне байланысты жоқ қандай бір функцияналды атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инжинерлік құрлыс объектілері (платина құбырлы өткізгіштер және т.б.); 

      Беріліс құрылғылар –электронды жылулық және механикалық қуат беруге арналған құрылған (электор тарату желісі) құбырлы өткізгіштер т. б; 

      Машиналар мен жабдықтар - әрбір машина егер оның құрамына кіретін саймандарды, керек-жарақтарды аспаптарды басқа инвентардың бөлігі болмаса инвентарлық объект болып табылатын инвентор дегеніміз - түгендеу. Бұл тобы 5               ішкі               топтан тұрады: 

а ) Күш беретін машиналар мен жабдықмашиналар жылу және электро қуатын өндіретін электрометорлар және т.б. (трокторлар, электр қозғалтқыштар)               және               т.с.с; 
              б) Жұмысшы машиналар мен жабдықтар. Бұл еңбек өнімдерін жасау процессіне механикалық, техникалық және химиялық әсер етуге арналған машиналар апараттар және жабдықтар (насостар, элекрлік маторлар) және т.б; 
              в) Өлшеу және реттеу аспаптары (микроскоп, монометр, амперметр және т.б; 

г) Есептеу техникасы. Процесті жылдамдату мен автоматтандыруға арналған машиналар құрылғылар мен аспаптар (компьютер, конкульятор мен есептеу машиналары); 

д) Өзге де машиналар мен жабдықтар (телефон, станциялары, өрт машиналары т.б

      Көлік құралдары. Адамдар мен жүктердің қозғалуына арналған қозғалыс құралдары (теміржол, автомат, су көлігінің қозғалмалы құрамы) және т.б. 

      Құрал-сайман. Темірді ағашты өндеуге арналған қол еңбегінің механикаланған және механикаланбаған немесе машиналарға бекітілген заттар              (балға,тесетін,тұратын               және               с.с.               құралдар); 

      Өндірістік инвентар және керек жарақтар. Өндіріс операцияларды орындауға немесе жеңілдетуге қызмет ететін басқа мақсаттағы заттар (жұмыс үстелі               және               т.б.);

      Шаруашылық инвентар. Кеңсеге және шаруашылықтарда қажетті заттар (шкафтар,               клемдер              және               т.с.с.); 

      Жұмысшы және өнім беретін малдар ( ірі қара, қошқар және т.с.с.); 

      Көпжылдық өсімдіктер (жүзімдіктер, жеміс жидектер, роза және с.с.); 

      Жерлерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі (жерлерді тастардан тазарту              және               т.б.); 

      Өзге де негізгі құралдар (кітапхана қорлары, спорт жабдықтары, мұражай құндылықтары).

2. Халықаралық қаржылық есеп стандарттарын қолдану кезіндегі негізгі құралдар есебінің ерекшеліктері

Негізгі құралдар есебі бойынша неғұрлым жиі қойылатын сұрақтар – бұлар негізгі құралдарды активтердің топтары бойынша топтапстыру, жою құнын анықтау туралы және негізгі құралдарды әділ құны бойынша бағалауды кімнің жүргізуі тиіс, яғни ХҚЕС – на көшу кезінде осы мәселелердің қалай шешілетінін қарастырайық. Негізгі құралдардың анықтамасы екі стандартта да сай келеді, ал негізгі құралдарды сыныптар бойынша топтастырған кезде 16-ХБЕС-да: ғимараттар, беріліс құрылғылары, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандар топтарының жоқ екенін көріп отырмыз.

16-ХБЕС-ның 9-тармағында: «Осы стандарт тану бірлігін, яғни негізгі құрал объектісін ненің құрайтынын нұсқамайды. Осыған байланысты ұйым тұрған нақты жағдайларға тану критерийлерін қолдану кәсіби тұжырымдауды талап етеді» делінген. Осы топтарды не істеу керек екенін шешу үшін бұл топтардың құнына ненің кіретінін еске түсіріп көрелік.

Ғимараттарға мақсаты еңбек құралдарын өзгертумен байланысты қандай да бір техникалық функцияларды орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасау болып табылатын инженерлік-құрылыс объектілері жатады. Инвентарлық объекті болып оны бір тұтасты құрайтын барлық қондырғыларымен бірге әрбір жеке ғимарат саналады. Мысалы, жылу станцияларына қызмет көрсететін ғимараттар ( түтін құбырлары, жүктемені азайтушы қондырғылар кірме есік эстакадалары), темір жолдар, дамбалар, бөгендер, қоршаулар және т.б.

Беріліс құрылғыларына оның көмегімен электрлік, жылулық немесе механикалық энергия қозғалтқыш-машиналардан жұмысшы машиналарға беру, сондай-ақ сұйық және газ тектес заттарды бір инвентарлық объектіден басқасына беру жүргізілетін құрылғылар жатады, мысалы, электр берілісінің әуелік желілері, құбыр өткізгіштер және т.б. Электр желілері бойынша инвентарлық объектілер, мысалы, электр станциясының бөлу құрылғысынан қабылдайтын ішкі станциялардың бөлу құрылғыларына дейінгі желілері болып табылады. Инвентарлық объектінің құамына мыналар кіреді: әуе желілерінің тіректері мен іргетастары, өткізгіштер, ілінбелі изо-ляторлар, қорғаныстың барлық заттары, клеммалар және басқа бекіткіш материалда, сонда-ақ үлкен өзендерден барлық өту жолдары мен басқа заттар.

Өндірістік құрал-сайманға және керек-жарақтарға жұмыс кезінде өндірістік операцияларды жеңілдететін өндірістік мақсаттағы заттар еңбекті қорғауға ықпал ететін; сұйық және төгілгіш заттарды сақтауға арналған сыйымдылықтар; сауда шкафтары мен стеллаждары; инвентарлық ыдыстар; жұмыс машиналарын жатқызыла алмайтын техникалық заттар.

Негізгі құралдардың осы тобында ескерілетін инвентарлық ыдысқа ыдыс ретінде ұзақ уақыт пайдаланылатын және өндірістік сипатпен үздіксіз байланысты өндіріске қызмет көрсетуші заттар; материалдарды жинау және уақытша сақтау, өнімді кәсіпорын ішінде жылжыту үшін қажетті және сауда ыдысы болып табылмайтын контейнерлер немесе заттар жатады. Өндірістік қажеттілік тобы бойынша инвентарлық объекті дербес мағынасы бар және қандай да бір басқа инвентарлық бөлігі болып табылмайтын заттар ғана бола алады: жиһаз және инженерлік жабдықтың құрылысы салынатын элементтері.Офис жабдығы жаңа топтар болып табылмайды, олар 6-ҚБЕС бойынша «Шаруашылық құрал-саймандар» тобына кірген еді.

16-ХБЕС-да көрсетілген «жиһаз және инженерлік жабдықтың құрылысы сапынатын элементтері; офис жабдығы» топтары 6-ҚБЕС-да қолданылып жүрген «шаруашылық құрал-саймандары» тобынан «шығып қалды», яғни ешқандай жаңасы жоқ, бұрын болған топ бұзылды. Ал жоғарыда көрсетілген үш топты өз анықтамалары бойынша басқа топтардың құрамына жатқызуға болмайды. Бұл топтар салық топтарының құрамында және негізгі құралдар топтарын жіктеушіде аталған демек, олар кәсіпорынның есеп саясатында да болуға тиіс. Арнаулы әдебиетте өндірістің ерекшелігіне қарай жою құны 0.1%-тен 0,5%-ке дейін болады деп жазылады. Кәсіпорынның есеп саясатында жою құнының мөлшерін қалай анықтау керек? Ол үшін кәсіпорында соңғы 2-3 жылда негізгі құрал объектілерінің есептен шығарылуына талдау жасау және есептен шығарылатын объектілердің құнынан нақты орташа процент алынған қосалқы сынықтарды, қалдықтарды және жою шығындарын анықтау қажет.