Негізгі құралдар есебі

Іс жүзінде активтің жою құны көбінесе елеусіз болады. Ондайда бұл фактіні есеп саясатында былайша көрсету қажет: «Активтің жою құнының елеусіз болуына байланысты амортизацияланатын құнды есептеу кезінде ескерілмейді және нөлге теңестіріледі»

Егер кәсіпорын өзінің есеп саясаты ретінде әділ құны бойынша есепке алу әдісін таңдап алса, оларды танығаннан кейін негізгі құралдарды сарапшылар анықтау керек.

16-ХБЕС-ның 32-тармағында былай делінген «Жер учаскелерінің және үйлердің әділ құны, әдетте, бағалау жолымен нарықтық индикаторлардың негізінде анықталады, оны көбінесе кәсіби бағалаушылар жүргізеді. Машиналар мен жабдықтардың әділ құны болып бағалау жолымен анықталатын нарықтық құны саналады» Туындайтын сұрақ- кәсіпорын қайта бағалауды өзі жүргізе ала ма, өйткені 16-ХБЕС-да машиналар мен жабдықтардың құнын бағалауды кімнің жүргізетіні тікелей айтылмаған ғой? Теория жүзінде, бәлкім, мүмкін болар, бірақ іс жүзінде болмайды. Оның себебі мынадай.

Материалдық активтерді бағалау әдістемерін білу қажет. Оны қысқаша былай айтуға болады: материалдық активтерді бағалау кезінде әдетте дәстүрлі үш тәсілі - нарықтық, шығындық және табыстық тәсілдері қолданылады. Нарықтық (салыстырмалы) тәсіл кезінде объекті құнын есептеуге өзінің тұтыныстық қасиеттері бойынша жақын объектілермен жасалған мәмілелердің бағасы негіздеме болады. Егер осындай меншікті сату бойынша статистика жеткілікті болса, онда осы әдісті пайдалану қажет.

Шығындық тәсіл кезінде құн көрсеткіші ретінде объектінің тұтыныстық қасиетін алмастыруға қажетті шығындар көлемі пайдаланылады, яғни объектіні бағалау үшін мақсаты мен сапасы бойынша ұқсас басқасын салу немесе сатып алу құнынан көп болмайтын соманы төлемеу үшін қажет. Шығындық тәсіл бұрынғы қаржылық салымдарға негізделеді және өндірісті дамыту келешектерін айқындамайды. Бизнестің болашағы болмауы және оны дамытуға жұмсалған шығындарды нарықты жете бағаламайтын жағдайы болуы мүмкік. Табыстық тәсіл мөлшері өзгертілмеген болып саналатын табысты капиталдандыруды, сондай-ақ күтіліп отырған болашаққа табыстың ағынының ағымдағы құнын анықтауды көздейді. Бұл тәсіл сатып алынатын бизнестен болашақта пайда табуды күту қағидатына негізделеді. Табыстық тәсіл кезінде ақша қаражаттарының ағынын дисконттау әдісінің қолданылуы да мумкін.

Көріп отырғанымыздай, үш тәсілден басқа олардың қандай жағдайларда пайдаланылатынын білу керек. Сондықтан мүлікті өз бетіңізше бағалауға тырыспай, ол үшін осы саладағы бағалаушы мамандарды тарту керек.

Бухгалтерлік стандарттар тұрғысынан қаржы есептілігінде жарамды және шаруашылық қызметінде пайдаланатын негізгі құралдардың баланстық құнының болмауын дұрыс деп санауға болмайды. Егер бухгалтерлік есеп реформаланғанға дейін мұндай жағайларға жол беріліп келген болса, бухгалтерлік есеп стандарттарын қабылдағаннан кейін нақты алғанда мұндай оқиғалар оларды тіпті қаралмаған.

Қаржы есептілігінің халықаралық стандартында мұндай ауытқулар тікелей қаралмаған. Егер олар іргелі сипатта болса, ХҚЕС бойынша қаржы есептілігіне түзету енгізілуін қажет етеді.

Қолданыстағы негізгі құралдарға амортизацияның толық сомасы есептелген болса, бұл жағдайды қаржы есептілігінің дұрыстығына оның салдарларының әсерін ескерте қарау керек. Амортизация калькуляторға, принтерлерге, телефон апараттарына және тағы толтырылып толық есептелінген жағдай бір басқа да тозу негізгі құралдар объектілеріне толық есептелінген жағдай бір басқа.     Бірінші жағдайда бұл қаржы есептілігі үшін елеусіз екені түсінікті, екінші жағдайда, аталған негізгі құралдар өндіріске тікелей қатысатынын ескерсек, ондай ауытқулар өнімнің өзіндік құнның қалыптастыруына түрде ықпал етуі мүмкін. Нәтиже - өнімнің өзіндік құнын бұрмалауы және, тиісінше, кіріс пен шығыс туралы есеп деректерінің дәлме –дәл болмауы.

Негізгі құралдардың пайдалы қызметінің мерзімін және жою құнын қажет болған жағдайда қайта қарауға болады

 Сонымен, бухгалтерлік пайдалану мерзімі бастапқыда белгіленген пайдалы қызмет мерзімімен асатын негізгі құралдар объектілерінің жағдайына талдау жасай отырып бұл мерзімді ұлғайту жағына қарай қайта қарауға тиіс пайдалы қызмет мерзімінің қайта    қаралуын маманның көмегі мен анықтауға болады негізгі құралдар объектілерін техникалық шолуды, әдетте, жылдық түгендеу жүргізілетін кезеңде жүзеге асырылуға болады.

Негізгі құралдардың пайдалы қызметінің мерзімі және жою құны дербес анықталады. Амортизацияны негізгі құралдардың жою құнын ескере отырып есептеу ағымдағы құн көрсеткіштерін және кәсіпорынның амортизациялық аударымдар түріндегі шығыстарын нақты анықтау үшін жүзеге асырылады. Жою құнын анықтау үшін жүзеге асырылады. Жою құнын анықтау тәртібі, амортизациялық есептеу әдістері есеп саясаты мен анықталуы тиіс.

 Жою құнын 0 ретінде анықтауға болатынын атап көрсету керек, өйткені көптеген жағдайларда ағаш немесе ескі- құсқы, сондай-ақ ескірген және тозған қосалқы бөлшектер, тараптар, жинақтаушы бөлшекте және тағы басқа түріндегі қалдықтарды сатып алушылардың табылуы немесе субъектінің шаруашылық қызметінде оның пайдаланылуы екіталай. Кез келген жағдайда субъектілер жою құнын нақты жағдайларды ескере отырып өзбетінше анықтау құқылы.

Толық тозған негізгі құралдарға түзетулер енгізу үшін орындаулы және сақтық принцептерін ескере отырып, объектінің өзіндік құнын қайта бағалауды ұсынуға болады, бірақ мұндай түзету өз құндары қаржы есептілігі үшін елеусіз объектілер үшін жарамдыдеп санаймыз.

Толық амартизацияланған, бірақ пайдаланудағы объектілер үшін қайта бағалауды былай көрсетуге болады: негізгі құралдар шоттарының Д-ті К-ті 6160 бұдан әрі негізгі құралдар амартизатцияны есептеместен есепте болады. 6160 -«басқа да табыстар» шоты бұрын амартизацияға артық есептелген шығысқа жатқызылатын соманы теңестіру үшін қолданады. Салық салу мақсаттарында бұл табыс ескерілмейді. Қалпына келтіру құны салық есебіндегі тіркелген активтердің шағын топтарының құнына, біздің ойымызша, енгізілуге тиіс емес.

Тіркелген активтердің жаңа ұғымы активтерді сатып алуға немесе жасауға 2006 жылғы 1 қаңардан бастап қатысты болды. Тіркелген активтерді анықтау кезінде артықшылық негізгі құралдар мен материалдық емес актвтерді бухгалтерлік есепте тану өлшемдеріне беріледі. Тіркелген активтерді кіші салық топтарына қосу кезендерін бөліп көрсетейік:

1 Сатып алынған немесе жасалған активтерді негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес тану өлшемдеріне сәйкестігі тексеріледі. Бұл жағдайда актив мекеменің сол объект жөніндегі ой мақсатын ескере анықталуға сәйкес келуі тиіс.

2 Тану анықтамасы мен өлшемдеріне сәйкес келетін актив бухгалтерлік балансқа енгізіледі.

3 Актив бухгалтерлік балансқа енгізілгеннен кейін оның жылдық жиынтық табыс алуына қатысу тексеріледі. Егер негізгі құралдар мен материалдық емес активтер осы қосымша шартқа сәйкес келетін болса, салық кодексінің 106-бабына сәйкес активтер тиісті салық топтарының құн балансына қосылады.

Бухгалтерлік есепте сондай деп танылған, бірақ жылдық жиынтық табыс алынуына қатыстырылуы көзделмеген негізгі құралдар салық топтарына қосылмайды және бір мезгілде шегерімге жатқызуға жатпайды.

Қазіргі кезде мына бір жағдай Салық кодексіне реттелмеген күйінде қалып келеді: актив бухгалтерлік есепте негізгі құралдар объектісі болып табылады, бірақ жылдық жиынтық табыс алынуына қатысқан жоқ. Белгілі уақыт өткенен сон мекеменің ой мақсаты өзгерді сол активті жылдық жиынтық табыс алу үшін пайдалануды көздейді. Бұл жағдайда актив Салық кодексінің 105-бабындағы анықтамаға сәйкес келеді, алайда кодекстің 106-бабында актив   салық тобында қосуға тиісті құн көзделмеген. Менің ойымша салық кодексінің 106-бабына толықтырулар енгізілуі керек, өйткені бұл жағдайда осы негізгі құралдарды салық тобына баланстық құны бойынша қосу мүмкін.

Бухгалтерлік есеп стандарттарында және оларға әдістемелік ұсыныстарға сәйкес кітапхана қоры амортизатцияланбайтын активтерге жатады, ал салық заңнамасында ол амортизацияланатын объект болып табылады. Кітапхана қор амортизациялық аударымдар арқылы кейін шегерімдерге жатқызу амортизатциясының тиісті нормасының қолдануы тіркелген активтерді кіші салық тобына қосу сәтіндегі дұрыс қадамдарға байланысты. Активті белгілі бір кіші топқа қатыстылығы бойынша дұрыс жіктемеу секілді қателіктер нақ осы кезеңде жіберіледі. Мәселен, тоңазытқыш жабдықты тұрмыстық тоназытқыштан ажырата білу, жылдық жиынтық табыс алуына олардың екеуіде қатысады деп санау керек, алайда олар түрлі салық тобына қосылатын болады, сондықтан олар бойынша шекті нормалармен шегерімдер сомалары тиісінше әртүрлі болады. Активті дұрыс жеткізу үшін негізгі құралдарды есепке алу жөніндгі комиссияның құзыреті қортындысына сүйенуге болады, өйткені объектілер келіп түскен сәтте оларға белгілі бір функциялар жүктелген болатын.

Бухгалтерлік есепте –негізгі құралдарды тану анықтамасы мен өлшемдеріне сәйкес келетін активтер бойынша пайдалы қызмет мерзімін және амортизациясын есептеудің экономикалық пайда алудың жоспарланатын схемасына сәйкес келетін әдісін анықтаймыз;

Салық есебінде - Салық кодексінің 105-бабының анықтамасына сәйкес тіркелген активтерді тиісті кіші салық тобына қосу үшін құзыретті коммиссия жіктейді.

Қазіргі кезде ХҚЕС бойынша амортизацияны есептеу проблемалары туындауда. Амортизацияны есептеудің бес түрі болатын, ХҚЕС-не көшуіне байланысты негізгі құралдар амортизациясының есебіның үш түрін ұсынады:

      Негізгі құралдар құны бойынша амортизацияны бірқалыпты есептеу әдісі

      Амортизацияны               орындалған               жұмысының               көлеміне пропорцияналды түрде есептеу әдісі

      Негізгі құралдардың амортизациясын өндірістік тәсіл бойынша есептеу

Қазіргі кезде бұл жағдайды проблема ретінде қарастыруға болады.

Толық амортизация өздеріне қате есептелінген негізгі құралдардың баланстық құнын сәйкестендіру үшін қажет есептерін сондай сәйкессіздік байқалған күнге дейін қайта қарау мен түзету қажет. Түзету объектісінің пайдалы қызметі мерзімінің қайта қаралуын ескертіп енгізіледі, егер өзгерістер елеулі болса, қаржы есептері қайта қаралады

 Көптеген ұйымдарда кәсіпорынның барлық активтерінің жартысынан көбін негізгі құралдар құрайды. Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары – кәсіпорынның қаржылық жай – күйі және қызметінің нәтижелері туралы әділ және шын ақпарат ұсынуды қамтамасыз ететін барынша тәртіпке келтірілген бухгалтерлік стандарттар жүйесін білдіреді.

Мәселен, АҚ «Коксу-Шекер»мекемесінің басшылығы пайдаланушыларға қаржылық есептерде сапалы, айқын және салыстырмалы ақпарат ұсыну мақсатында ХҚЕС – на сай дайындалған алғашқы қаржылық есептілік жасау үшін іс шаралар жоспарын жүргізу туралы шешім қабылдады.«ХҚЕC бойынша алғашқы қаржылық есептілік» термині оның ХҚЕС –на айқын сай келетіні және әрбір қолданылатын стандарттың барлық талаптары қанағаттандыратыны туралы мәлімдеме және оған түсініктеме бар алғашқы қаржылық есептілікті білдіреді.

Осындай мәлімдеме жасау үшін    АҚ «Коксу-Шекер» мекемесінің кең көлемінде алдын ала жұмыс жүргізуі қажет болады. Алдын ала жұмыстың негізгі кезендерінің бірі    кәсіпорынның есеп саясатын ХҚЕС –на сәйкес келтіру және оның ережелерін алғашқы қаржылық есептілікте көрсетілген кезендерге мән бере отырып қолдану болып табылады.

Сонымен мекеме есеп саясатын қалыптастыру:

      әрбір стандартта ұсынылған тәсілдердің бірін таңдауда;

      оларды ұйым қызметінің шарттарына қарай негіздеуде және бухгалтерлік есеп жүргізу және қаржылық есептілік жасау үшін негіз ретінде қабылдауда екендігін айқындады.

АҚ «Коксу-Шекер»мекемесінің мамандары мынандай алдын ала жұмыс жүргізеді:

Негізгі құралдарды есепке алуға қатысты мекеме қолданатын есепке алу принциптеріне талдау және бағалау жүргізілді және олардың ХҚЕС-дағы принциптерге сәйкестігі тесттен өткізілді;

Жүргізілген талдау нәтижелерінің негізінде АҚ «Коксу-Шекер»мекемесінің Есеп саясатын халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының ережелеріне сәйкес белгілі бір оқиғаларға, операцияларға және мәмілелерге қатысты кәсіби пайымдаулар қалыптастырылды;

Қалыптасқан кәсіби пайымдаулар ескеріле отырып, мекемесінің  ХҚЕС – дағы тиісті принциптерге сай келетін есеп саясатының ережелері әзірленеді.

Осыған байланысты іс жүзінде әрбір халықаралық стандарттардың кәсіби пайымдауы пайдалануды болжайды.

Бүгінгі күні Республикада ХҚЕС-ын ресми бекітілген мәттіннің жоқ екендігін ескере отырып, біз Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің бухгалтерлік есеп және аудит мәселелері жөніндегі сараптау кеңесі әзірлеп ұсынылған 16- «Жылжымайтын мүлік, үйлер, жабдықтар» халықаралық бухгалтерлік стандарттарын қолдау жөніндегі әдістемелік ұсынымдарды бағдарға алатын боламыз.

 Жоғарыда аталған ХҚЕС-ын қолдану жөніндегі әдістемелік ұсынымдар бухгалтерлерге іс жүзінде көмек көрсету үшін әзірленген бірден айта кетеміз олар шын мәнінде ХҚЕС- ның дәл өзі болып табылмайды және нормативтік құқықтық актілер болып табылады

Негізгі құралдар АҚ «Коксу-Шекер» мемемесінің барлық активтерінің едәуір бөлігін құрайды, себебі АҚ «Коксу-Шекер» мекемесінде негізгі құралдарды есепке алудың толық және шынайы болуының принциптерін сақтау кәсіпорынның қаржылық жай күйі туралы сенімді ақпарат ұсынуға айтарлықтай ықпалын тигізеді. Негізгі құралдар – бұл:

      мекеме тауарлар өндіру несесе жеткізу және қызмет көрсету үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін пайдаланады.

      бір кезеңнен астам уақыт ішінде пайдалануға болжанатын материалдық активтер.

 Қызметкерлердің жұмыс істеуіне және демалуына ыңғайлы жағдай жасау үшін АҚ «Коксу-Шекер» мекемесін тоңазытқыш, үй, офис жиһаздарын, сатып алады. Мынадай сауал туындайды: осындай обьектілер негізгі құрал ретінде тануға бола ма?

Жоғарыда аталған обьектілерді жіктеу кезінде мекемесінің бухгалтерлік қызмет бөлімінде қиындықтар пайда болуы ақылға қонымды, өйткені оларды пайдаланудан болашақта экономикалық пайда алу ықтималдығының дәрежесін бағалау едәуір қиындық туғызады.