НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ

НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР, ОЛАРДЫ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ЖІКТЕУ

 

     Өндіріс процесі еңбек заттары /шикізат, материалдар, сатып алынатын шала фабрикаттар/ және еңбек құрал-жабдықтары болып бөлінетін өндіріс құрал-жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал-жабдықтарының құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы белгілеріне қарап емес, өндіріс процесінде атқарар рөліне қарап белгіленеді. Мысалы, заводта дайындалған бу қазаны ол үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін субъект сатып алған осы қазан еңбек құралы болып табылады.

     негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес /әлеуметтік/ салада да ұзақ уақыт бойы /бір жылдан астам/ қызмет етеді.

     негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар /ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар/. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды.

     Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект баланысында көрініс табады. негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады.

     Айналым қаражатты бір өндіріс процесінде пайдаланылады және өз құнын тұтастай жаңадан өндірілген өнімге аударады.

     негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.

     өндірістік негізгі құралдар дегеніміз мөлшері мен техникалық деңгейіне кәсіпорынның техникалық жарақтандырылуы тікелей байланысты болатын өндірістік құралдар. Негізгі өндірістік құралдардың пайдаланылуын сипаттайтын жинақтаушы экономикалық көрсеткіш – негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнім болып табылады.

     Өндірістік  емес негізгі құрал-жабдықтар  - тұтынуға арналған құрал-жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық /ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б/ қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған.

     Иеленуге (тиесілігіне) қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған  болып бөлінеді.

     Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субьектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші «Жалға алынған негізгі құралдар» баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші «Жер», 122-ші «Үйлер мен ғимараттар», 123-ші «Көлік құралдары», 125-ші «Басқа да негізгі құралдар» шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.

     Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдарды жұмыс істеп тұрған, істемей тұрған /тоқтатылып қойған/ және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп тұрғанға пайдаланудағы құрал-жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар - бұл тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланылмайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал-жабдықтарға жұмыс істеп тұрғанды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылган қордағы объектілер жатады.

     Заттық  құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге болатындар /үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар/ жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға /ғимараттардан басқа/ күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындарды /жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б./ жатады.

     Негізгі құралдарды иеленушілері бойынша бөлгенде, олардың қай экономика салаларына және қызмет түрлеріне, және осы ққралдардың қатысуымен өндірілген өнімдер немесе жасалған қызметтер экономнканың қай саласына және қызметтің қай-түріне жатса, негізгі құралдар соған жатуы керек деген ережеге сүйенеді. Мысалы «Өнеркәсіп» саласына экономиканың барлық саласында өнеркәсіп өнімдерін шығару процесімен тікелей байланысты негізгі құралдар жатады.

     Әр  субьектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын қызметтеріне қарай мынандай түрлерге /топтарға/ бөлінеді: жер; үйлер; ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машнналар және құрал-жабдық /соның ішінде автоматты машиналар және құрал-жабдық/ күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға /ғимараттарсыз/ шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі қорлар.

     Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамыма енетіндер:

     жер-субьект меншік құқығымен сатып алған жердің көлемі мен құны.

     Жерді меншіктену құқығы жер учаскелеріне құқық актісімен расталуы керек. Жерді меншіктену құқығы актісі берілген әр жер учаскесі мүліктік объект болады;

     үйлер-халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған сәулет-құрылыс обьектілері. Әр бір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;

     ғимараттар-еңбек заттарын өзгертуте қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері. Барлық жағдайлары бар әр жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады.

     өткізгіш  тетіктер – электр, жылу немесе механикалық  энергияны өткізу қондырғылары. Электр желілері бойынша, мысалы, электр станқиясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клемдерінен бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объект бола алады;

     машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқадай машиналар мен жабдықтар; әр машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімдегіш құралдарды, соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объект болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады:

     күш беретін машиналар және жабдықтар  – жылу және электр энергиясын өндіретін, генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары.

     жұмыс машиналары мен жабдықтар – еңбек өнімдерін жасау процесінде еңбек затына механикалық, жылулық және химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдық.

     өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар  және лабораториялық жабдықтар  - өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен аппаратура;

     есептеу техникасы – процестерді жылдамдату және автоматтандыруға арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар;

     басқадай  машиналар мен жабдықтар –  машиналар, аппараттар және басқа құрал-жабдық;

     көлік құралдары – адламдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары. әр объект соған тиісті бейімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады.

     Құрал-сайман – қол еңбегінің механикаландырылған  немесе механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өндіру үшін машиналарға бекітілген заттар /кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек құралдары/. Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады.

     өндірістік мүлік және соған тиісті заттар — өндірістік операқияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік мәні бар заттар. Басқа мүліктік обьектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар зат- мүліктік объект болады.

     шаруашылық мүлік — кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары /орындықтар, шкафтар, кілемдер/. Дербес мәні бар объект-мүліктік объект болып табылады.

     жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал — ат, өгіз, түйе және баска жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал — мүйізді ірі қара мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар, маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар. Әрбір ересек малдар мүліктік объект болып табылады;

     көп жылдық өсімдіктер - қолдан егілген, жас мөлшеріне тәуелсіз көп жылдық өсмдіктер /жеміс және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер/. Жас өсімдіктер дамуы толысқан /жеміс-жидек бере бастаған/ өсімдіктерден бөлек есепке алынады;

     жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар /ғимараттарсыз/ — ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін жерді үстірт жақсарту шараларына жұмсалатын мүліктік емес сипаттағы шығындар /жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын тастардан тазарту/; ;

     басқа да негізгі құралдар — кітапхана қорлары, спорт мүлкі, жалға алынған негізгі құралдарға жұмсалған күрделі салымдар.

     Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды бағалаудың қабылданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын айқындап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны, ағымды, баланстық құны, сатып-өткізу құны, жойылу құны, тозу және қалдық құны болады.

     Бастапқы  /тарихи/ құн — негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген салық сомаларынан, сондай-ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез келген негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан тұрады.

     негізгі құралдардың бастапқы құны былайша қалыптасады:

     Қайта бағаланған негізгі құралдар бойынша - олардың қайта бағалау кезінде белгіленген тәртіппен бекітіліп, есепте көрсетілген қайта қалпына келтіру құны;

     Мердігерлік және шарушылық тәсілмен жасалған негізгі құралдар бойынша – алуға, жеткізуге, құрастыруға және орнатуға кететін және объектілердің мүліктік құнына енгізілуге тиіс басқа шығындар;

     Құрастыруды қажет етпейтін басқа машиналар  бойынша - сатып-алуға байланысты басқа да шығындар;

     тегін алынған объектілер бойынша-тапсыру құжаттарында көрсетілген құн /құрастыруды қажет ететін жабдықтар үшін-жеткізу және құруға кететін шығындар қоса есептеледі/;

     пайдалануда болған, ақы төлеп сатып алынған объектілер бойынша сатып-алуға, жеткізуге байланысты шығындар және алынатын объектілердің тозу сомасын қоса есептегенде сатып-алуға кеткен шығындар /құрастыруды қажет ететін жабдықтар үшін алушының орнатуға кеткен шығындары қоса есептеледі/;

     негізгі табынға қосылған жас малдар бойынша малдарды өсірудің нақты өзіндік құны;

     негізгі табынды құру үшін алынған ересек малдар бойынша-жеткізуге кеткен шығындарды қоса есептегенде сатып-алуға шыққан шығындар және сатып-алуға байланысты басқа да шыққан шығындар;

     жас өсімдіктер бойынша - өсімдіктерді еккен сәттен пайдалануға бергенге дейінгі егу, күтіп-баптау, көбейту, тазартуға кеткен /алынған өнімнің пайдалану немесе сату құнын алып тастағаннан кейінгі/ нақты шығындар;

     толық төленген және ұзақ мерзімге жалға  алынған негізгі құралдар бойынша – олардың ұзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;

     жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша – жүргізілген жұмыс бойынша шыққан нақты шығындар.

     Негізгі құралдардың бастапқы құны объект қайта  жабдықталғанда /күрделі қаржы тәртібімен жүзеге асырылған кеңейту, салып бітіру, жабдықтап бітіру, жаңалау, қайта құру/, сондай-ақ объектіні жартылай жойғанда және белгіленген тәртіппен негізгі құралдарды қайта бағалаған кезде ғана өзгереді.