Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістері

топтауға   болады:       

• жобаның инвестициялық ниетінің қалыптасуы-0,2-1%;
• инвестициялық зерттеулер 0.25-1.5%
• жобаның техникалық-экономикалық негіздемесі;
• шағын жобалар үшін-1,0-3,0%;
• ірі жобалар үшін-0,2-1,0%.

Жобалық циклдың алғашқы кезеңінде  экономикалық міндеттерге нарықтық талаптарға  байланысты  жобаның  соңғы мақсаты белгіленеді. Бұл  мақсат жеке инвестор  мен Үкіметтің  өндірістің қамтамасыз ету, халықтың қажеттілігін  қанағаттандыру, табиғат ресуртарын  тиімді пайдалану,  жұмыссыздықты  жою үшін пайда болған  ойларынан  бастау алады. Алға қойылған мақсатты жүзеге асыруға  бағытталған  жобалардың бірнеше түрі  болғандықтан, оның ең ұтымды  нұсқасын  таңдаудағы бір-бірден шарт-жобаның  болашақтағы  тиімділігі. Алғашқы кезеңдерде  жобаларды  таңдау сандық  талдауларға   байланысты  емес,  сапалық  таңдауларға,  логикалық

сызбаларды таңдау, т.б. факторларды  есепке алу  арқылы жүргізілуі  керек.  Ол үшін  алдын-ала  мынандай мәсәлелер  талданады:

• нарық сұранысына  байланысты өндіріс көлемі;
• қажетті қаржы  көлемі;
• материалдық және еңбек ресурстарының  жеткіліктілігі;
• саяси- ұйымдық  және басқарудағы кедергілердің мүмкін  болуы ,т.б.   

Инвестициялау алдындағы  кезеңде,  ең алдымен,  жобаны талдайды, есептейді, сайып келгенде оның  тиімділігін  бағалайды. Осы мақсатта  жобалық  шешімдерді негіздеу және  дайындау үшін  әдістемелік  тәсілдер  жиынтығы, яғни,  инвестициялық  жобаларды  талдауды  қолданады.Жобалық  талдаудың  мақсаты – іске асырылатын жобаның  нәтижелерін анықтау.  Жобаның  нәтижелігі жобадан түсетін  табыстар  мен жобаға жұмсалатын ресурстардың  арасындағы айырмамен  сипатталады.

Қойылған мақсатқа  жету үшін  жобалық  талдаудың алдына келесі міндеттер  белгіленеді:

1.Іске асырылатын  жобалардың  іс жүзінде кедергі болар шектеулерді   және шаралардың  өзгерістерін  есепке ала отырып  қол жеткізетін  нәтижеге баға беру.

2.Жоба бойынша жұмсалатын қажетті  ресурстардың  көлемін анықтау   және олардың әр түрлі шаралар   бойынша салыстыру.

3.Жобаның және оны  іске  асырылу  жолдарының  бірнеше   болуына  қарай ең тиімді  жобаны  қабылдауға  немесе ең  тиімді нұсқаны  таңдауға шешім   шығару.

4.Жобаны іске асырудан  түсетін  табыстарды  бағалау  және оны   инвесторлар  арасында бөлу.

Жобалық  талдаудың  міндеттеріне инвестициялық  жобаның іске асырылуын  бағалау,  жобаның   нәтижелігін   бағалау,  жобаның  тиімділігін                                                                                                                        

бағалау  және оптимизациялау  жатады.

Кез  келген    инвестициялық   жобаны   талдау   барысында   жобаның түріне,   сондай-ақ  оның  мазмұнына  және   сипатына  байланысты   әр түрлі

саладағы  мамандардың қатысуы  талап етіледі. Ондай мамандарға  қаржы-экономистер, инженер-технологтар, архитекторлар, жұмысшылар, инженер-эколоктар  және т.б. жатады.

Инвестициялық  жобаны  талдау қаралатын  жобаның артықшылықтары мен кемшіліктерін  жан-жақты бағалауға  негізделеді. Осыған  сәйкес  жобалық  талдау да бірнеше  түрлерге  бөлінеді:

• жобаны  экономикалық  талдау,
• жобаны  техникалық талдау;
• жобаны  коммерциялық  талдау;
• жобаны ұйымдастырушылық  талдау;
• жобаны  әлеуметтік  талдау;
• жобаны  экологиялық  талдау;
• жобаны қаржылық талдау.   

Ал,  жобаның соңғы бағасы бірнеше  жылдар  аралығында белгіленеді. Бұл  техникалық шешімнің дұрыстығын, жергілікті әлеуметтік, экономикалық және саяси  жағдайлардың ескерілуін, шығынның дәл  есептелуін, яғни, жобаның тиімділік  көрсеткіштерінің  тура екендігін  дәлелдеуге  мүмкіндік  береді.

Қаржыландыру  үшін инвестициялық  жобалардың тиімділігіне  баға беру  жөніндегі  әдістемелік  ұсыныстар  халықаралық  тәжірибеде  кеңінен  қолданалатын  қағидалар  мен  әдістерге  негізделген.

Коммерциялық тиімділікті есептеуге  капиталдан түсетін пайда деңгейіне  деген әр инвестордың жеке көзқарасы  негізінде дисконт нормасын ешқандай қосымша дәлелдемелерге суйенбей-ақ қабылдауға  болады.Алайда, дисконт  нормасының мөлшерін анықтаудың тәртібі  қаржылындыру үшін  инвестициялық  жобаларды объективті түрде таңдауға мүмкіндік береді.  Инвестициялық  жобалның тиімділерін талдай отырып таңдап алу инвестицияның қайтарамдылығын  қамтамасыз етудің факторы б.т.

1.3 Қазақстан Республикасындағы  инвестициялық жобаларға тартылған  инвестициялардың құрылымы

Қазақстанда инвестиция нақты және қаржылық түріндегі қысқа, орта және ұзақ мерзімді капитал салымы ретінде  кең таралған, мұнда нақты инвестициялар  материалды және материалды емес активтерге салынатын капиталды құраса, қаржылық инвестициялар қаржылық активтерге салынатын инвестицияларды құрайтынын анықтап, инвестициялық нарық құрылымын  талдауға болады.

Нақты инвестициялау обьектілерінің нарығы инвестиция қызметінің болашағы бар және тиімді бағыты болып табылады. Нақты инвестициялау обьектілері  нарығының маңызды факторлары: жылжымайтын  мүлік нарығы (ғимараттар,құрылыстар, жер телімдері, аяқталмаған құрылыс, көпжылдық егістер, тұрғын үйлер), тікелей  капитал салымдарының нарығы (жаңа құрылыс, қайта өңдеу, техникалық қайта  салу), нақты инвестициялаудың басқа  да лбьектілерінің нарығы (көркем құндылықтар, бағалы металдар мен өнімдер, басқа  да материалдық құндылықтар, т.б.)

Жылжымайтын мүлік нарығының обьектісі  қайта құрылған және жаңаланған негізгі  және айналым қорлары болып табылады, олар ылжымалы мұліктің обьектілерін қамтиды: жұмыс және жүк машиналары мен қондырғылар; өлшеу және бақылау  құралдары; есептік техника мен  көлік құралдары; құралдар мен материалдар  және т.с.с. инвестиция тауарларының түрі көп болғандықтан, инвестиция тауарлары  нарығының бірнеше түрін атап өтуге болады. Бірақ, мұндай бөлу шартты, өйткені неғұрлым жалпыланған немесе бөлшектенген бірыңғай жіктелу белгілері жоқ.

Жабдықтар мен машиналарды сатып алуға шығатын шығындар ұзақ мерзімді инвестицияларға жатады, себебі олардың өлшемі қатысымды, ал есесінің қайтарылу мерзімі ұзақ. негізгі қорға қатысты машиналар мен жабдықтар бір уақытта ұзақ мерзімді инвестицияның обьектісі болып, кәсіпкерлік қызметтің болашақ обьектісінің сапалы инвестицияларының қатарына кіреді.

Күрделі құрылыста, яғни ғимараттар мен  құрылыстарды салу кезінде, пайдаланылатын тауарлар топтары үшінші нарық түрін  құрайды. Ол – құрылыс материалдар  нарығы. Инвестиция тауарлары түрлерінің өтімділік деңгейі бір қалыпты  болмағандықтан, инвесторлар үшін тартымдылық  деңгейі де әр түрлі болады. Берілген көрсеткіш жоғары инфляция мен экономика  жағдайының тәуелсіздігін жағдайында ерекше мағынаға ие.

Сонымен қатар, өндірістік қор көп  жағдайда өндірістің қазіргі деңгейіне  жауап бермейді, тек оның тиімділігін  төмендететін факторы болып табылады. Инвестициялық тауарлар нарығында  конъюктуралық құраушы факторлар  болып ұсынысқа деген сұраныс  табылады, соңғылардың қатынасы негізінде  тапшылық немесе артықшылық деңгейі, яғни инвестициялық тауарлар нарығының  қанымдылығы анықталады.

Машина құрылысы кешені кәсіпорынында  қызмет ету мерзімі 10 жылдан асатын құрал-жабдықтар паркінің тең жартысын құрайды. Ескірген құрал-жабдықтарының  жалпы көлемінің 55%-н түбегейлі  жаңалау керек, ал 25%-ы қазіргі техникалық деңгейге сәйкес келмегендіктен, дереу ауыстыруды қажет етеді. Кәсіпорынның жаңа өнеркәсіптік құрал-жабдықтарды қажет етуі пайданы өсіру тілегімен емес, банкроттықтың алдын алу мен тиімді өндіріс үдерісін құрумен түсіндіріледі.

Инвестициялық қызметте маңызды түрін  құрайтын машиналар мен құрал-жабдықтар  нарығын екі құраушы бөліктің (құрастыратын және құрастырмайтын нарықтар) жиынтығы ретінде бейнелеуге болады. Құрастыратын құрал-жабдықтарға стнаоктар, конвейерлер, өңдеуші жолдар және т.б.,яғни ненің көмегімен өнімді тікелей  өндіруге болатын заттардың барлығы  жатады. Екінші топқа көлік түрлері  мен инженерлік және инфрақұрылымдық  коммуникацияларға қосуды талап  ктпейтін құрал-жабдықтардың түрлері  жатады.

Сәйкес келген жөндеу жұмыстарын қажет  етпейтін құрал-жабдықтар ұрама  құрал-жабдықтарға қарағанда неғұрлым өтімді тауар болып саналады, сол  себептен, инфляциялық жағдайда жөндеуді қажет етпейтін құралдарға инвестициялауды  өсіру арқылы іске асыруға болады. Жөнделетін құрал-жабдықтарға шығатын  шығындарды кәсіпорындар 90-шы жылдарды бірінші жартысында 8-9 есе төмендеткен. Құрал-жабдықтардың атаулы түріне жасалатын  инвестициялардың қысқаруы жөндеу жұмыстары  сатып алынған жабдықтың жалпы  құнын өсіретініне байланысты. Алайды, экономиканың тұрақты экономикалық өсу траекториясына жылдам өтуі үшін кәсіпорынның ескірген өндірістік паркін жаңалау керек, себебі осымша техникаға  қарағанда, технологиялық құрал-жабдықтарды  ауыстыру – аса маңызды.

Сонымен қатар, нарық конъюктуарысын зерттеу қажеттілігі әлеуетті инвесторлардың инвестициялық тауарлардың түрлеріне  тауарлар бағасы бойынша жақсы бағалар  алуынан туындаған, сбебі баға деңгейі  төлеу қабілеттігінің сұранысына үлкен  ықпалын тигізеді.

Істегі өнідірістердің басым көпшілігіне  инвестиция құю нәтижесінде соңғылары тиімсіз болып қалады. Айта кететін жағдай, барлық тауар нарықтары бойынша, соның ішінде металл өнімдерінің нарығы, химия өнімдерінің нарығы, машина және құрал-жабдықтардың нарығы, құрылыс материалдарының нарығы және т.б., аймақтар бойынша барлық фирмалық тауарлардың көтерме бағаларының тарқауы кең ауқымды, олардың аймақаралық айырмашылығы айтарлықтай болуы мүмкін. Атаулы айырмашылықтар жедел және тұрақты байланыс құралдарының жоқ болуымен шартталып отыр, сонымен қатар елдегі тұтыну мен өндірудің монополиялық сипатының сақталып келе жатқаны да септігін тигізеді.

90-шы жылдардың асында биржалық  сауданың қарқынды өтуі байқалып  келе жатқанда, тауар биржалары  баға реттеушілері ретінде көтерме  саудадағы өзгерістерге белгілі  деңгейде ықпалын тигізіп, баға  ақпаратының жалғыз көзі қызметін  атқарған. 90-шы жылдардың аяғында  қаржы дағдарысы, доллар бағамының күрт жылжуы, баға жасалуының бұзылуы инвестициялық тауарлар мен биржалық сауда жасау тәжірибесін кеңейтуді қажет етті. Инвестициялық белсенділікті көтеру мақсатында инвестициялық тауарлар нарығын жедел құру мен дамыту қажеттілігі туындайды, сбебі онсыз елдің қарқынды және тез дамуы мүмкін емес.

Жылжымайтын мүлік нарығы өндіріс  құралдар нарығының екніші құрамдас бөлігін құрайды, ал жылжымайтын  мүліктің өзі нақты инвестициялар  мен ұзақ мерзімді инвестициялау  обьектісі ретінде қызмет атқарады. Алайда, жылжымайтын мүлік ерекше қызметтерге ие тауар болып саналады, ол туралы жоғарыда айтылға болатын. Жылжымайтын мүлік нарығын зерттеу  көп жағдайда қолданбалы сипатта  болады, негізінде ол жылжымайтын  мүлік құнымен байланысты, ал соңғысы  әлеуетті инвесторлар үшін капиталдың әрбір обьектіге салу шешімін  қабылдау кезінде өте маңызды  болып келеді. Нарық конъюктурасының талдауы мен жылжымайтын мүлік пайдалану түрлері әр әлеуетті инвесторға тиімді және орынды әдістерді қабылдау мен инвестициялаудың тиімді бағытын анықтау жолымен пайдасы бар инвестициялық жобаларды іске асыруға жағдай жасайды. Жылжымайтын мүлік нарығына инвесторлар үшін жағымды да, жағымсыз да қасиеттер тән.

Мыcaлы, қатысымды жағынан, тартымдылығы нашар фактоp peтiндe капитал салымына қажеттi қаражатының айтapлықтай болуын танимыз, ал жылжымайтын мүлiктi бөлшектеп сатып алу мүмкiн емес. Сонымен бiрге, жылжымайтын мүлiкке салынатын инвестициялар шығындарды көп қажет ететiндiгiне байланысты, оның қайтaрылымдық мерзiмi ұзак және де басқа инвестициялық салым құралдарына қарағанда, салымнан түceтiн табыс аз, себебi жылжымайтын мүлiк нарығындағы үрдiстер өте баяу жүредi.

Алайда, Қазақстанда табыстылық факторы жетерлiктeй деңгейде тартымды болып келедi, себебi атаулы нарық бүгiнri күнде неriзгi салушы болып саналып, жылжымайтын мүлiк нарығының объектiлерiне деген сұраныс пен бағaлары толығымен қалыптасып болған жоқ және де жедел өсу тенденцияларын иеленген.

Осыған қарамастан, жылжымайтын  мүлiк нарығының инвесторлар үшiн тартымды жақтары да баршылық. Мысалы, жиналымдардың жылжымайтын

мүлiкке салынуы сенiмдi, себебi жылжымайтын мулiк бaғaсы үнeмi тұрақты болады және де өсу тенденциясына бейiмдiрек. Тiптi жылжымайтын мүлiкке салынғaн салымдардың табыстылығы аз болса да, бұл әдiс инвестор, жиналымдарының сақталуын қамтамасыз етедi. Құқық меншiгiнiң жылжымайтын мүлiктi кепiлдiкке салып, несие мен карыз алyға заңды негiз болуын жылжымайтын мүлiкке салым салудың тaғы бiр артықшылығы ретiнде қарастырамыз. Жылжымайтын мүлiк объектiлерiнiң өтiмдiлiк деңгейi жоғaры емес, себебi ол шығындардың қомақты көлемiмен, сату және сатып алу мерзiмiнiң ұзақтығымен, сонымен қатар, әлiде аяқталмағaн жылжымайтын мүлiктi тipкey үрдiсiмен шектеледi. Дегенмен де, ол тұpaқты өлшем болып қалып отыр, жер мен баспанағa лайық өсу тенденциясына ие. Атаулы объектiлерге сұраныс үнeмi өсiп отырады, өйткенi бұл - адамның өмip cүpyiнe қажeттi орын және мүлiктiк игiлiгi.

Жылжымайтын мүлiк нapығы капиталды инвестициялаудың  приоритеттi бағыттарының бiрi болып саналады, әcipece iскерлiк белсендiлiк төмендеп, өндipic саябырлап, инфляция деңгейi көтерiлген кезде, инвестициялық тауарлар мен құнды қағaздаpғa салынғaн салымдардың табыстылық және сенiмдiлiк деңгейi төмен болғaн кезде. Инфляцияның қарқыныдылығы кезiнде табыстылық және сенiмдiлiк деңгейi тepicкe кeтyi де

мүмкiн, сол себептен, жиналымдарды сақтау мақсатында капитал салуғa орынды объектiлердiң бiрi болып жылжымайтын мүлiк табылады, әcipece, жер мен баспана, олар тiптi белсендiлiктiң төмендеуi жағдайында да өзiнiң құнын, пайдалану құндылығы мен бағалылығын және де иесiнiң табысын өcipy мүмкiндiгiн жоғалтпайды.

Жылжымайтын мүлiкке капитал салымының ceнiмдiлiгi, табыстылығы және болашағының айқындылығы. Ресейде жылжымайтын мүлiк нарығының дамуына септiгiн тигiзiп келе жатыр, оның сыйымдылығы да үнемi өсiп келедi. Бiздiң елiмiздегi дамығaн жылжымайтын мүлiк нарығының қажеттiлiгi инвестициялық белсендiлiктi көтеру үшiн отандық және шетелдiк инвестицияларды тарту қажеттiлiгiмен анықталады. Онсыз экономикалық дағдарыстан шығy мүмкiн емес, дағдарыстан шығyдың материалдық негiзi капиталды жаңалау болып танылады, ал соғaн қажeттi қаражатты пайдаланбайтын жылжымайтын мүлiктi iскe асыру арқылы түcipyгe болады. Жылжымайтын мүлiк нарығының дамуы айтарлықтай деңгейде мемлекеттiң заңнамалық және құқықтық базасына тәуелдi болып келедi. Заңнамалық саясат нарықтың өзiне де, оның қалыптасу жағдайларына да ықпалын тигiзедi. Сонымен бiрге, ол жылжымайтын мүлiк нарығының және жалпы экономиканың да маңызды реттеу құралы болып табылады.