Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістері

Мемлекеттегі ең маңызды мәселелердің бірі экономикалық өсудің экспорттық-шикізаттық үлгіден инновациялық үлгіге көшудің  қажеттілігі, ал бұл жағдайды өзгерту  адекваттық шараларды жедел түрде  қабылдауды талап етеді. Мәселені шешу инновацияға бағдарланған экономикалық жүйелерді қалыптастыру шеңберінде ғана мүмкін. Сол үшін «Самұрық-Қазына» АҚ қызметінің негізгі екпіні экономиканың әр түрлі салаларына инновацияларды енгізуге бағытталған.

«Самұрық-Қазына» АҚ компаниялар  тобын қойылған мақсаттарға жету үшін белсенді жұмысты басталды.

«Самұрық-Қазына» АҚ инновациялық қызметке негізделген Қор компанияларының  инновациялық дамудың басты басымдықтары белгіленді:

• Қорды үнемдеу
• Экологияға бейімдік
• Қауіпсіздік
• Қазақстандық тауарлардың көптігі

Бұл құндылықтар Қордың тұтынушылар, жабдықтаушылар мен серіктестермен қатынасының негізі болып табылады.

Ағымдағы жылда «Самұрық-Қазына»  АҚ еншілес компанилардың ғана ғылыми зерттеу бойынша қаржыландыру көлемі 8 млрд. теңгені құрады, ал бұл еліміздің  ғылымға бөлінетін қаражаттың төрттен  бір бөлігін құрайды.

Келесі жылдан «Самұрық-Қазына»  АҚ бір топ компаниялардың инновациялық қызметтерін бақылау жүйесі жөнделеді. Инновациялық дамудың бақылау жүйесі Қор мен оның еншілес компанияларына бірыңғай болады, және олардың инновациялық дамытуды бақылау барлық кезеңдерде жүзеге асады: жоспарлау, қаржыландыру, орындау және бақылау.

Соның ішінде компаниялардың инновациялық қызметтерін бақылау мақсатында оларды Даму жоспарына қосу үшін келесі KPI инновациялық қызметтер белгіленді:

• Жаңа өнімдер мен технологияларды жасау және енгізуге бағытталған инвестициялардың үлесі;
• Патент/бастапқы патент саны;
• Ғылыми-Техникалық Кеңестен кейін енгізілген жобалар/рационалдық ұсыныстар саны;
• Ғылыми-Техникалық Кеңестің қарауына жіберілген жобалар/рационалдық ұсыныстар саны;
• Ғылыми-Техникалық Кеңеспен мақұлданған жобалар саны.

Осы бағдарлама шеңберінде Қор компанияларының  инновациялық ПӘК тізіміне біз ұйымдардан алынған патенттер саны мен ресми  тіркелген халықаралық ғылыми жорналдарда  жарияланған қызметкерлердің мақалалары енеді. Демек, Қор өз компаниялары шығаратын  өнім сапасына және қызметкерлердің  дүниежүзілік стандарттарға сай  дәрежелеуіне зор назар аударуда.

«Самұрық-Қазына» АҚ басшылығымен келесі жылдан бастап таза табыстан 10% инновацияға бөлінеді.

«Самұрық-Қазына» АҚ бақылауында  қазір ірі компаниялардың 19 жобасы бар.

«Самұрық-Қазына» АҚ 3 жобасы құны 28 млрд. теңгені құрайтын «Алатау» Инновациялық технологиялар паркі» Арнайы экономикалық аймақты дамытудың флагманы болып  келеді:

• «Қазақстан-Британдық Техникалық Университеті» саябақта мұнай, газ және IT мамандар бойынша 2 мың студенттерді оқытатын Информациялық технологиялар мен мұнай-газ инжиниринг институттарын орналастыруды көздейді.
• «Қазақстандық мұнай және газ институты»  мұнай-газ индустриясында зерттеу оралығы болатын Ғылыми-Зерттеу орталықтың құрылысын жоспарлауда.
• «Қазақтелеком» АҚ VAS-қызметтерін дамыту және көрсетуде «Инновациялық технологиялар паркін» құруды жоспарлауда.

 

 

2.3 Инвестициялық жобаны бағалау критерийлерін талдау

 

Инвестициялық талдаудың маңызды  құрамдас бөлігі іс әрекеттің тиімділігін  бағалау болып табылады. Оның қажеттілігі  экономиканың ресурстарды шектеу туралы негізгі қағидасымен байланысты: «Адамның талаптары шексіз, ал оларды қанағаттандыратын ресурстар шектеулі».

Қазіргі кезде инвестициялардың тиімділігін  бағалау әдістерін екі топқа  бөлуге болады:

• қарапайым немесе статистикалық;
• дисконттау әдістері.

Инвестициялардың тиімділігін  бағалаудың қарапайым әдістеріне инвестициялардың сатылу мерзімін есептеуді және табыстың нормасын қарапайым есептеп шығаруды жатқызуға болады.

Инвестицияның өтелімділік мерзімі  дегеніміз таза түсімнің бастапқы салымдардың  орнын толтыруын күтетін кезең (мұнда таза түсім шығындарды шегеріп  тастағандағы ақшалай түсімдерді білдіреді). Осылайша, кәсіпорынның оперативтік  қызметінен түскен түсімдері инвестицияларға  жұмсалған шығындарды жабатын уақыт  кезеңі есептеледі. Бұл әдіспен есептеу  өте оңай, сондықтан оны инвестициялау  тәуекелін бағалаудың және тиімділігін  есептеудің қарапайым әдісі ретінде  қолданады. Егер ақша түсімі бірқалыпты болмаса, онда әрбір жоспарлау интервалы  үшін бастапқы шығндардың жалпы көлеміне амортизациялық шығарымдар мен таза табыс қалдық теріс болғанша шегеріліп  отырады.

Бұл әдістің басымдылығы – есептеу  қарапайым, сондықтан ол кейде инвестицияның  тәуекелін бағалаудың қарапайым  әдісі ретінде қолданылады. Сонымен  қатар бұл әдісті тұрақты сұранысы жоқ өнімдерді шығару жобасын  бағалау үшін де пайдалануға болады және ол ақша айналымы аз шағын фирмалардың  инвестицияларын бағалауға, сонымен  бірге ресурстардың тапшылығы жағдайында жобаларды едәуір тез бағалауға  жарамды.

Бірақ инвестицияның өтелімділік  мерзімін таңдау көрсеткіші бірқатар кемшіліктерге ие:

• өтелімділіктің нормативті мерзімін таңдау субьективті болуы мүмкін;
• әдіс жобаның өтелімділік мерзімінен тыс уақыттағы табыстылығын есепке алмайды, сондықтан өтелімділік кезеңі бірдей, бірақ өмір сүру мерзмі әр түрлі жобалардың варианттарын салыстыру үшін қолданыла алмайды;
• әдіс кумулятивті табыстар сомасы бірдей, бірақ жылдар бойынша бөлінуі әр түрлі жобалар арасында айырмашылық жасамайды. Осы критерий тұрғысынан алсақ, 50 млн, 70 млн, 30 млн теңге жылдық табысы бар бірінші жоба мен 30 млн, 50 млн және 70 млн жылдық табысы бар екінші жоба тең. Ал, дұрысына келсек, бірінші жоба тиімдірек, себебі алғашқы екі жылда табыстың үлкен сомасымен қамтамасыз етіледі; бұл қосымша құралдар айналымға жіберілуі мүмкін, ол өз кезегінде жаңа табыстар алып келеді. Бұл әдіс жаңа өнім шығаруға бағытталған жобаларды бағалау үшін жарамсыз.
• бұл әдіс бойынша есептеу дәлдігі көп жағдайда жобаның өмір сүру мерзімін жоспарлау интервалына бөлу жиілігімен анықталады;
• көрсеткіштің «статистикалығы», басқаша айтқанда, ақшаның уақытша құнын есепке алудың мүмкін еместігі.

Мысал.

Кәсіпорын сауда орталығының құрылысына 250 млн тг инвестициялайды. Сауда  орталығын пайдаланудан түсетін  жыл сайынғы жоспарланған түсім  сәйкесінше, 50,100,150 және 200 млн тг құрайды.

Дисконттауды есепке ала отырып, өтелімділік мерзімін есептеу кезінде  жыл сайынғы кірістерді мәндері  бастапқы деңгейге сәйкестендіріледі. Біздің мысалда пайыздық мөлшерлеме 12% тең.

Кесте 7 - Өтелімділік мерзімінің есебі

 

Көрсеткіш	Бастапқы шарттар	1-ші жыл	2-ші жыл	3-ші жыл	4-ші жыл
Түсімдер (табыстар) млн тг	-	50	100	150	200
12% млн тг дисконттауды алғандағы  түсімдер	-	44,642	79,719	106,767	127,103
Төлемдер (шығындар) млн тг	250	-	-	-	-
Һтелімділік мерзімі (статистикалық), жылдар	-	-		2,67-	-
Дисконттауды есепке алғандағы өтелімділік  мерзімі сатылу мерзім, жылдар	-	-	-		3,15-

 

Көріп отырғанымыздай, айырмашылығы үлкен.

Сонымен, ақшаның уақытша құнын  көрсетпейтін нысанда есептелетін  өтелімділік мерзімі көрсеткішінің  тиімділік шарасы негізіндегі негізгі  кемшілігі – ол инвестициялардың жұмыс істеуінің барлық кезеңінің  есепке алмайды, демек оған өзінің шегінен  тыс жатқан күш әсер етпейді. Яғни бұл көрсеткіш таңдай критерийі  ретінде қызмет етпей, шешім қабылдаудағы шектеу ретінде қолданылуы керек.

Табыстың қарапайым нормасы.

Бұл әдіс бойынша есептелетін шама рентабельділік коэффициентіне (ROI) ұқсас  және бір жоспарлау интервалы  аралығында инвестициялық шығындардың  қандай бөлігі табыс түрінде қайтарымдылығынан көрсетеді.

Табыс нормасының есептік шамасын  табыстылықтың минималды және орташа деңгейімен салыстыру негізінде  инвестор берілген инвестициялық жобаны әрі қарай талдаудың мақсаттылығы туралы қорытынды жасайды.

Табыстың қарапайым нормасы  әдісінің артықшылықтары:

• есептеудің қарапайымдылығы:
• жобаның табыстылығын бағалау.

Әдістің кемшіліктері:

• келешекте түсетін түсімдердің құндылығы алынбайды;
• салыстыру ставкасы ретінде алын ған таза табыстың көлеміне барынша тәуелді;
• табыстың есептік нормасы кезең бойы орташа болады.

Дисконтталған критерийлер.

Ақшаның уақытша құнын есептеу  техникасына негізделген критерийлерді  дисконттау критерийі деп атайды. Еске түсірер болсақ, критерийлерді  есептеуде пайыздық қойлымдар түсінігі қолданылады, оның көлеміне инфляция, тәуекел және ақшаны пайдалнудың альтернативті мүмкіншілігі әсер етеді және оны мынадай теңдікпен көрсетуге болады:

r = IR + MRR ·  RI  ,

мұндағы IR- инфляция қақыны;

               MRR – минималды нақты табыс  нормасы;

               RI  - нақты капитал салымына  түсетін табысты алу тұрақсыздығымен  және нарықтық жағдаймен байланысты  инвестициялық тәуекелдің дәрежесін  есепке алатын коэффициент.

Нақты инвестициялық есепті жүргізу  кезінде пайыз қойлымы экзогендік шама болып табылады, яғни сырттан  беріледі және, мысалы, несиелік пайызға (капиталдың альтернативті құралына) тең болып алынады. Басқа сөзбен айтқанда , жобалық талдаудың міндеттемесіне пайыздық қойылымның есептік мәселелері кірмейді. Бірақ оның азаю динамикасын  болжау үшін пайыздық қойылым құрылымы мен көлемін анықтайтын факторларды  ұсыну керек.

Нарықтық экономикадағы фирмалардың  қаржылық тәжірибесінде жеке капиталы үшін пайыздық қойылым (немесе дисконт  нормасы) салымдар бойынша депозиттік пайызға байланысты анықталады. Барлық капитал қарыздық болған жағдайда, пайыздық қойылым қарызды өтеу үшін және пайыздық төлемдер шартымен анықталатын  пайыздық қойылым болып табылады. Оның жақын мәні ретінде ұзақ мерзімді банкілік несиелер бойынша орташаланған пайыздық қойылымдар пайдаланылуы мүмкін.

Жалпы жағдайда (капитал аралас болғанда) пайыздық қойылым салық жүйесін, капитал құрылымын және т.б. есепке ала отырып, саналған орташа капитал  құны – WACC ретінде табылуы мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, капиталдың n түрі болса, оның әрқайсысының дивиденттік  дәне пайыздық төлемдер көлемі негізінде  анықталатын құны Е_і тең, ал жалпы капиталдағы үлес А_і (і = 1,2......., n) болса, онда пайыздық қойылым шамамен мынаған тең:

q = E_iA_i

Батыстық фирмалар пайыз қойылымын  есептеу үшін көбіне келесі формуланы  қолданады:

WACC = W_dR_d + W_pR_p + W_sR_s

мұнда W – инвестицияның жалпы сомасындағы әр құралдың салмағы;

R_d – тартылған несиелер бойынша пайыздық қойылым;

R_p – жеңілдік берілген акциялар бойынша төленетін пайыздар;

R_s – өзіндік капитал табыстылығы.

Инвестициялық жобалау тәжірибесінде  қазіргі кезде жобаның тиімділігін  бағалаудың төмендігі дисконтталған  критерийлері қолданылады:

1. ағымдағы таза құндылық;
2. табыстылық индексі;
3. пайданың шығындарға қатынасы;
4. жоба табыстылығының ішкі нормасы;
5. өтелімділік мерзімі.

Қосымша белгілер енгізейік:

B_t – t жылындағы жобаның пайдасы;

C_t – t жылындағы жобаның шығындары;

t=1,….,n – жобаның қызмет ету  жылдары.

Аталған критерийлерді есептейік.

Ағымдағы таза құндылық.

NPV = _{+ ^{+ ……+}}  

Шешім қабылдайтын тұлғалар NPV мәні оң болатын жобаларды таңдауы керек. NPV мәнінің теріс болуы ақша құралдарын пайдаланудың тиімсіздігіне тәуелді болады: табыс керекті нормадан төмен.

Жоғарыда келтірілген NPV есептеудің формуласынан белгілі болғандай, ағымдағы таза құндылықтың NPV абсалютті мәні екі түрлі параметрлерге тәуелді. Біріншісі, инвестициялық процеске обьективті сипаттама береді, ол өндірістік процесте анықталады. Екіншісіне пайыздық қойылым параметрін жатқызуға болады.

Салыным прцестің басында жасалған, ал қайтарым теңдей болған жағдайдағы NPV-дің r қойылымына тәуелділігін талдайық. Пайыз қойылымы кейбір r^* мәндеріне жеткенде, инвестиция әсері нөлге тең болады. r^* қойылымына кіші кез келген қойылым NPV-дің оң мәндеріне сәйкес.

Пайыз қойылымы жоғары болған жағдайда алыстатылған төлемдер NPV-ға аз ықпал  етеді. Сондықтан қайтарым кезеңінің  ұзақтығымен ерекшеленетін варианттар соңғы экономикалық әсері бойынша  тең бағалы болуы мүмкін. Басқа  шарттары да тең болған жағдайда, ұзақ мерзімді табыс түсімі бар жоба тиімдірек.

Жобаның таза ағымдық құндылығының көлемін анықтайтын негізгі факторлардың бірі, сөзсіз, инвестицияның, өндірістің немесе сатуды «физикалық» көлемдерінде көрінетін қызмет ауқымы болып табылады. Бұдан осы сипатына орай айырықшалантын жобаларды салыстыруға арналған бұл әдісті қолдануға шектеудің  қойылуы шығады. NPV үлкен мәні капитал  салымының едәуір тиімді вариантына әрдайым сәйкес келе бермейді.