Филос кешен

№8 Лекция сабағының тақырыбы: 19ғ. аяғы 20 ғ. басындағы ресейлік мәдениет контексіндегі орыс философиясы.

 

1. Сабақ жоспары: 

1. Күрескер демократтардың  материализмі.

2. Орыстың идеалистік  философиясы.

 

2. Сабақ мақсаты:

Орыс философиясының мәні мен мазмұнымен және ойшылдарының дүниетанымымен таныстыру.

3. Лекция мәтіні:

1.     Орыс философиясы ХІ ғасырдың бастапқы кезеңнің ХVІІ ғасырда қалыптасты. Өзінің пайда болған кезінен ол әлемдік философиямен байланыстылығымен сипатталады. Ол Киев Русінде пайда болып және 988 жылы Русьтің шоқынуынан басталған христиандыру ықпалымен байланысты болды. Өзінің пайда болуында, бір жағынан славяндық пұтқа табынушылық дүниетанымның бірқатар белгілерін мен бейнелерін қабылдаса, екінші жағынан христиандықты қабылдау нәтижесінде Византиямен байланыс орнатып, сол арқылы Антик философиясының көптеген идеяларын бойына сіңірді. Осылайша орыс философиясы философиялық ой дамуынынң негізгі  бағытына сай дами отырып, христиандырылған күйінде болса да, антиктік, византиялық ертеболгар дүниетанымы идеяларын бойына сіңірді. Оның үстіне Кирилл мен Мефодий қалыптастырған өзінің жеке жазба тілін бастан қолданды. Жалпы алғанда, философиялық және тарихи ой христиандық принципіне негізделеді.

          Христиан діні үш ірі бағытқа  бөлінеді:

1. Католиктік.
2. Православиялық.
3. Протестанттық.

   Осы үшеуінің  ішінен славянофильдер тек православия  ғана еркіндік пен қажеттілікті  үйлесімді түрде үйлестіреді  деді.

    Еркіндік пен  қажеттілікті үйлесімділігі мәселесін  шешу үшін славянофильдер өздерінің  философиялық көзқарастарындағы маңызыды принцип – соборшылыдық ұғымын енгізді. Соборшылдық – еркін қауымдастық. Бұл ұғымды даярлаған А.С. Хомяков болды.

   А.С.Хомяков философиясы  индивидуализммен қатар казармалық  коллек-тивизмге қарсы бағытталған  және орыстың православиелік  шіркеуінде бас еркіндік пен сүйіспеншілік принциптерін бекітуге бағытталған және соборшылыдық адам өмір қамының барлық салаларынан көрінеді: шіркеуде, отбасында, қоғамда. Ол еркіндік адамзаттық бастау мен адамның құдайға тән құдіреттік бастауынынң өзара әрекетінің нәтижесі болып табылады.

   Селолық қауымның  басты артықшылығы ол - өз мүшелерін  тәрбиелейтін рухани адамгершілік  принциптерден көрінеді: ортақ мүддені  сақтауға дайын болу, патриотизм  славянофильдердің пікірінше қауым  мүшелері бойында бұл қасиеттердің пайда болуы ертедегі діни дәстүрлерді бейсаналы инстинкті түрде сақтау жолымен жүзеге асады.

    Славянофильдер  орыс халқының көнбістігін, православиені,  қауымдық құрылысты орыс тарихының  ерекшелігі деп есептеді. 

    Православие   славянофильдер үшін ақиқат дін болып табылатындықтан тек оны ұстайтын халықтар, ең алдымен, орыстар, олардың көзқарасынша, прогреске үміт арта алады, ал қалған халықтар православие өркениетін қандай дәрежеде қабылдаса, оған содай дәрежеде үміт артады.

     Екінші  бағыт – батысшылдар болды. Батысшылдар – ХІХ ғасырдың 40- жылдарындағы феодалдық-крепостниктік  қатынастарды жойып, Россияны «батыстық» жолымен, яғни буржуазиялық жолмен дамытуды жақтаған орыстың қоғамдық ой-ағымының өкілдері. 40-жылдарыдың ортасында батысшылдар қатарында Герцен, Грановский, Огарев, В.Боткин, Кавелин, Н.Кетчер, Е.Корш және т.б. болды. Үйірмемен Белинский тығыз байланыс жасап тұрды. Сондай-ақ Тургенев, П.Анненков, И.Панаев және басқаларда батысшылдар құрамына кірді. Көзқарастарындағы белгілі бір бірліктің болуы, яғни самодержвиелік –крепостниктік құрылысты айыптау, «ресми халықшылдық» идеологиясына қарсы күрес, ағарту идеяларын дамыту, Россияны Европаландыруға ұмтылу, және олардың объективті – буржу-азиялық мазмұнын мойындау олардың арасында алауыздық болмады деген сөз емес.

   Бастапқыда батысшылдар  арсындағы эстетикалық, философиялық, әлеуметтік – саяси мәселелер  бойынша айтыс үйірме шеңберінен  шыға алмады. Алайда 40 жылдардың  аяғында екі тенденция айқындала  түсті. Герцен, Огарев, Белинский  - материалистер, революцияшыл-демократ және социалистер ретінде әрекет етті. Кавелин,Боткин, Корш  идеализмді қорғап, саяси мәселеде буржуазиялық- помещиктік либерализм идеяларын дәріптеді.

     Адам, және  оны мазалаған өмірдің мәні  ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ  ғасырдың басындағы орыс философиясының басты тақырыбы болды. Осы кезең дамыған кезеңі Ғ.Есім орыстың ұлттық философиясын зерттеу Қазақстандық ұлттық философияны зерттеуге себепкер болды дейді.

    Сонымен қатар  екінші бір деректерде орыс  философиясы үшке бөлініп қарастырылады: 1. Православие дініне негізделген славянофильдер бағы-ты. Олар дін арқылы өмірді өзгертуге болады, діни өзгеріс халықтың, қоғамның өміріне керемет өзгеріс әкеледі деп түсіндіреді.

2. Марксизм бағыты. Олар  жұмысшы табының иделогиялық  қызметшісіне философияны айналдырды.

3. Батысшылдар бағытының  немесе экзистенциалистер бағытының  негізгі зерттеу объектісі адам  және оның өмірінің мәні болды.  Жалпы адам өмірінің мәні мәселесімен  айналысқандар – орыс философтар  деуге болады. Бұл сұрақ әсіресе, қоғам дағдарысқа ұшыраған кезеңде өткірлене түседі. Негізінен бұл мәселемен Л.Н.Толстой айналысқан. Ол өзін қор-шаған адамдардың өмір сүру салтын, өмірдегі мақсаттарын және ақыл ой-деңгейін бақылай отырып, оларды өмірінің мәні туралы ойлану қабілетіне қарай төрт топқа бөледі:

1. Ештеңе білмеу жолы - өмірдің зұлымдыққа толы және  мәнсіз екенін білмей де, түсінбей  де өмір сүретіндер. Олардың қатарына, өте топас, өте жас адамдар  және әйелдердің көпшілігі жатады, - дейді Л.Толстой.

2. Эпикур жолы - өмірдің  үмітсіздігін, өтпелілігін түсініп, бар нәрсенің пайдасын, қызығын көріп қалуға тырысу.

3. Күш және энергия  жолы - өмірдің мәні жоқ деп  өзін-өзі өлтірушілер жатады. Оны  тек үлкен жігерлі, мол қуат  иелері ғана істей алады. 

4. Әлсіздік жолы - өмірдің  мәні жоқ екенін біле тұра, өмір ағынына еріп өмір сүре беру.

   «Менің ойымша, өмірдің мәні – сенім. Сенім  өмірге күш береді. Сенімі күшті  адамның өмірі де мықты болады. Адам бірінші өзіне сенуі керек  – дейді Л.Толстой.

   Орыс философиясы  - бұл әлемдік мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады. 

 

 

 

№9 Лекция сабағының  тақырыбы: Қазақ мәдениетіндегі философия феномені.

 

1. Сабақ жоспары: 

1. Қазақ философиясы  қалыптасуының әлеуметтік-мәдени  алғы шарттары.

2. Қазақ ағартушылық  философиясы және оның ерекшеліктері.

3. 19 ғ. қазақ философиясы.

 

2. Сабақ мақсаты:

Отандық философияның ерекшелігі мен дүниетанымдық өзгешелігін  түсіндіріп, студенттердің бойында  патриоттық қасиеттерін арттыру.

 

3. Лекция мәтіні:

1.      Ежелгі заманнан бері өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалар негізінде қалыптасқан іргелі халықтардың бірі қазақтар ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді. Ал жазба әдебиет пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами отырып, әрқилы ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті. Осы рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық ойлау әлементтерінен бастап, қазіргі замандағы толысқан философиялық теориясын түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алды. Оның негізгі бағыттары ретінде тұрпайы диалек-тикалық ойларды, дүниеге шынайы түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін, моральдық мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы және т.б. мәселелері болды.      

  Қазақтың үғымында: көк аспан - бейне қазақгардың  киіз үйі сияқты, барлық өмірге  пана болған көк күмбез, аспан  әлеміндегі жұлдыздар - осы көк  күмбезге жағылған шырақтар, олардың  ойынша: аспандағы жұлдыз-дардың  адам өмірімен тығыз байланысы бар. Әрбір адамның өмірін жаратып, тағдырын белгілейтін бір жұлдызы болады. Ол жұлдыз жоға-рыласа, бұл адамның бағы өрлейді, бұл жұлдыз төмендесе, бұл адамның бағы қайтады. Жұлдызы оңынан туса, қырсық шалады, ол жұлдыз жерге түссе, бұл адамның жаны көкке ұшады дейді. Олардың ұғымынша: адамдардың жұлдыздары әр алуан: кейбіреуі топырақ, кейбіреуі су, кейбіреуі от, кейбіреуі жел сияқты болып келеді, бұл сол адамның мінездемесі, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды белгілейді. Жұл-дызы су сипатты адам, жұлдызы от сипатты адаммен жараспайды. Қазақтар өмірі өш боп өткен адамдарды "бұлардың бір-біріне жүлдызы қарсы " деседі. Әрине, бүл ислам дініне кіруден бұрынғы үғымдар еді. Ислам дініне кірген соң, ұғымдардың көбі ислам философиясына бағынып кетті, оның сарқыншақтары аңыз-ертегілерде там-тұмдап сақталып келеді.

Қазақтың көне дәстүрі  бойынша, жер - адамзат, жан-жануар, ағаш-шөптің анасы. Аспан - жарық, жылу беріп, жаңбыр жаудырып есіркеуші атасы есептелген. Сондықган, ерте кездегі қазақтар көк тәңірге, жер анаға табынған. Бұл нанымдар әлі күнге дейін бірге жасасып келеді.

    Қазақ тарихында,  философиялық ой-пікір саласында  жарыққа шыққан кемеңгер ойшыл  қайраткерлері философияның маңызды  мәселелері жөнінде өз көзқарастарын  ортаға салды. Қазақ халқының философиялық ой -пікірін өрістетуде елеулі үлес қосты. Бұлар ғылым-мәдениет әлеміне аты әйгілі Қорқыт(Дада Қорқыт), Асанқайғы, Шоқан, Ыбырай, Абай, т.б еді.

Қорқыт (Дада Қорқыт)- 8-ғасырда Сырдария бойын мекендеген, қыпшақ-оғыз тайпаларынан шыққан атақты жырау, дарынды күйші және философ болған. Бұл Қорқыт жайындағы он екі дастаннан құралған жинақ "Қорқыт ата кітабы" ("Китап дадам Қорқыт") деп аталады. Бұл кітаптың екі көшірмесі бар, оның бірі Ватикан (Рим) кітапханасында, енді бірі Дрезден қаласының кітапханасында сақтаулы. Қазақ арасында Қорқыт туралы жыр,  дастан және аңыз-ертегілер бар.

    "Қорқыт  ата кітабында" және "Қорқыт  жырларында" Қорқыт айтқан афоризмдік  қорытындылар да бар. Мысалы: " Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз  қыз жасауға жарымас", "Ақын тілді, ат тұлықты келеді", «Ескі темір біз болмс, ескі мақта бөз болмаз», "Қорқаққа қылыш жұмсаудың қажеті жоқ", "Есекті жүгендегінімен жылқы болмас" т.б.

    Қазақ әдебиетіндегі  Қорқыт-дана, ақылгөй ата болуымен  бірге дарынды жырау, майталман күйші, қазақтың музыка аспаптары - қобыз бен домбыраны алғаш жасаушы, өз заманының кемеңгер ойшылы болған. Қорқыт өз ел-жұртының аянышты ауыр халін көріп, одан елді кұтқаруды, мәңгі-бақи өлмейтін бақытты өмірді аңсайды, төңіректік төрт бұрышын кезеді. Бірақ көктемде жапырағы жайқалып шешек атқан шөптердің күз келісімен сарғайып салғанын, бір заманда аспанмен тілдескен асқар таулардың мыжырайып шөгіп бара жатқанын, мәуелі ормандардың жапырағы төгіліп, қайғы мен қамығып бас шайқағанын көреді; адамзат, жан-жануардың мұң-зарын естиді. Ол қайда барса да, көр қазып жатқан-дарға жолығады, ол ең ақырында: дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ, "сынбас темір жоқ, өлмес өмір жоқ" деген қорытындыға келеді де, өлмейтін өмірді халықгың ән-күйінен іздейді.

Асанқайғы- 15- ғасырда өмір сүрген атақты қазақ ақыны, философ. Ол алғашында Алтын Орданың астанасы Сарай қаласында, кейін Қазан қаласындағы Ұлы Мұхаммед ханның қасында беделдіде ықпалды билерінің бірі болған. 1445 жылы Мұхаммед хан өліп, Алтын Орда ыдыраған кезде қазақ даласына қайта оралып, Қазақ хандығын құрған Жәнібек ханның (1456-1473) жырауы және ақылшысы болған. Асан үнемі халық қамын, елінің болашағын ойлап, қайғырып жүргеңдіктен, жұрт оған "қайғы" деген лақап қосып "Асанқайғы" деп атап кеткен.

    Асанқайғы  жайын көп зертеген Ш.Уәлиханов оны "көшпелі ноғай, қазақ ұлысының философы" деп атайды. Асанқайғы өз заманында көптеген нақыл сөздер, афористік, философиялық толғаулар шығарған. Бірақ оның бәрі біздің заманымызға жеткен жоқ, оның бізге жеткен толғауларында Қазақ хандығы құрылған кездегі тарихи оқиғалар бейнеленген, ол уақытша табысқа масаттанып, халықгың болашағын жете ойламаған Жәнібек ханды бепе-бет сынайды, халықтың қайғы- мұңын толғайды.

     Қазақ ақын-жырауларының  дүниетанымы, философиялық даналық  ойлары төл философиямыздың қалыптасуына рухани негіз бола алады. Әсіресе, қазақ поэзиясындағы философиялық бағыттың негізін салу-шылардың бірі Шалкиіз жырау Тіленшіұлының (1465-1560) шығарма-шылығы, философиялық ой кешу, жыр толғау әдістері ерекше. Ел аузынан жазылып алынған тарихи әңгімелерге қарағанда, Шалкиіз Батыс Қазақстанда, Ноғайлының ұлы биі Мұсаның қызынан туыпты. Әкесі Тіленші – қазақ арасындағы көп шожарлардың бірі болса керек. Шалкиізі шығармаларының өзіндік ерекшелігі – ондағы философиялық толғаныстардың молдығы. Белгілі ғалым, әрі жазушы Мұхтар Мағауи: «Шалкиіз – новатор еді,- дейді. Ол қазақ поэзиясындағы философиялық бағыттың негізін салды. Бұл тұрғыдан алғанда Шалкиізді қазақтың барлық жырауының атасы деуге болады. Қиыннан қиыстыру, нақтылық, ықшамдылық, сонымен қатар тереңдік – Шалкиіз поэзиясынынң ерекшелігі. Бұл жағынан алғанда қазақ жырауларының ешқайсысы да онымен белдесе алмайды.

    Шалкиізден  кейінгі алып жыраулардың бірі  – Ақтамберді жырау Сарыұлы (1675-1768ж.ж.). Ақтамберді шығармалары нақыл сөздерге, афоризмдік толғауларға толы. Ақтамберді бүкіл ел мүддесін, ру, ата намысы емес, иісі қазақтың намысын қуады, елді ерлікке, бірлікке шақырады. Ол – еліміздің ұлттық қасиеттерін, қонақжайлылығын, үлкенді құрметтеу, кішіні сыйлау, әсіресе, отбасының сыйлығын, берекесін дәріптеп өткен.

    Ақтамберді  жырау тоқсан үш жасында дүние  салыпты. Туған жердің топырағын  жастанар алдында айтқан толғауында  жырау өзінің өмірлік мақсаты  орындалғандығына ризашылығын білдіре  келіп «батырларша оққа ұшпай,  төсекте жатып тек өлгендігіне өкінеді».

2-3.        Қазақ ағартушылығының негізін салушы Шоқан Уәлиханов (1835-1866). Демократиялық ұлттық мәдениеттің көрнекті өкілі. Энциклопедист-ғалым, саяхатшы, публицист, қоғам қайраткері Шоқан Уәлиханов өз бойында Еуропа білімділікпен Шығыс халықтарының мәдениеті жайлы терең түсінікті үйлестірді. Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1865) ХІХ ғасырдың ортасында, патшалық Ресейдің Орта Азия мен Қазақстанды отарына айналдырып, бостандық пен рухани дамуымызды тұншықтырған дәуірде дүниеге келді. Ол география, тарих, этнография, лингвистика, салт-дәстүр, этнос, тайпалар мен халықтардың тарихы, туыстығы, тамыр-ластығы жөнінде, сондай-ақ қоғамның әлеуметтік құрылымы туралы көптеген ғылыми еңбектер жазды.