Филос кешен

 

1. Сабақ жоспары: 

1. Қайта өрлеу дәуірінің  негізгі сипаттары

2. Қайта өрлеу дәуіріндегі  ғылым. Н.Коперник, Д.Бруно, Г.Галилей

 

2. Сабақ мақсаты:

Философия тарихында 15-16 ғасырларды қамтитын қайта өрлеу дәуірінің ғалымдарының ғылыми жаңалықтары мен осы дәуір философиясының ерекшелігімен таныстыру.

 

3. Лекция мәтіні:

  1.   Философия тарихында ХV-ХVІ ғасырлар қайта өрлеу дәуірі деп аталады. Осы кезеңде Батыс Европа елдерінде өнеркәсіп, сауда-саттық, теңізде жүзу ісі жедел қарқынмен дами бастады. Ғылым салаларының ішінде, әсіресе механика, математика, жаратылыстануға көп көңіл бөлінді. Қөлөнер кәсібінен машина жасау өндірісіне өту басталды. Капиталистік өндірістік қатынастардың одан ары дамуы ХV ғасырдың аяғы мен ХVІ ғасырдың басында ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуына себеп болды.

    Шіркеу тарапынан  болған қудалау мен қысымға  қарамастан қайта өрлеу дәуірінің  аса ірі ойшылдары Н.Коперник, Дж. Бруно, Г.Галилей және т.б. ортағасырларда қалыптасқан жаңсақ пікірлерге қарсы шықты.

   Қайта өрлеу  дәуірі философиялық ой тұрғысында  дүниенің жаңа көріністерін көрсетті. Осы философиялық негізде пантеистік  ілім қалыптасты. Пантеизм  (грек  тілінен пан – бәрі, тое – құдай) – құдай табиғаттан тыс бола алмайды, ол табиғатпен бара-бар бейқам бастама дейтін философиялық ілім. Пантеизм құдайды табиғатпен тұтастай қарайды, табиғаттан тыс бастаманы теріске шығарады. Бұл терминді Голанд 1705 жылы енгізген. Бұрын пантеизм табиғатқа материалистік көзқарас көрініс тапқан болса, қазір ол дүниенің құдай арқылы өмір сүруі туралы діни идеалистік теорияға айналды және ғылымды дінмен жақындастыру әрекеті болып табылады.

2.         Қайта өрлеу дәуірі ойшылдарының аса ірі өкілдерінің бірі Н.Коперник (1473-1543ж.ж.) болды. Ғылым тарихында Коперник ілімі шын мәніндегі революциялық іс болды, сол арқылы табиғат зерттеу істері өзінің дінінен тәуелсіз екенін паш етті. Жерді Күнді айналуы және Жердің бір тәулік ішінде өз кіндігін айналып шығуы туралы Коперник теориясы Птолемейдік гелиоцентрлік жүйесінен және «құдайдың қалаулысы» ретіндегі «Жер» туралы оған негізделген діни түсініктерден қол үзуді білдіреді.    Сол кезеңдегі пантеистік, натурфилософиялық бағыттың негізін Н.Кузанский (1401-1465ж.ж.) салды. Ол 1401 жылы шаруа отбасында Германияның Куза деген қалашығында туылған. Негізгі философиялық еңбектері: «Ғылыми білімсіздік туралы», «Құдай туралы», «Ақыл», «Болмыс туралы». 

  Ол философияның  негізгі мәселесін идеалистік  тұрғыдан шешті. Дүниені де, адамды да құдай жаратты дейді ол. Кузанскийдің пікірі бойынша, әлем қарама-қарсы заттардан тұрады және олар математикадағы теңдеудің екі жағындағы мүшелердің бір-біріне өте алатыны сияқты, бір-біріне ауысып отырады. Ауысқан қарама-қарсылықтардың теңесуі тек құдайға ғана тән. Жалпы алғанда, материалдық денелер құдай жаратқаннан кейін өз заңды-лықтары бойынша дамып, өзгеріп отыратын болғандықтан, оларды танып білуге болады.

   Қайта өрлеу  дәуірінің көрнекті өкілдерінің  бірі Дж.Бруно (1548-1606ж.ж.) философиялық танымның мақсаты құдайды емес табиғатты танып білу деп есептеді. Сонымен қатар, ол табиғаттың шексіздігін, әлемдегі басқа дүниелердің бар екендігі жайлы идеялар айтты.

   Таным теориясында  Дж. Бруно адамды табиғаттың ажырамас  бөлігі ретінде қарастыра отырып, ол сыртқы дүниені, табиғатты бейнелейді деп есептеді. Дж.Бруно сезім мен ақыл-ойды бір-біріне қарсы қояды. Ақыл-ойды нағыз білімнің көзі дейді.

   Классикалық механиканың  негізі болған эксперименттік-теориялық  жаратылыстанудың қалыптасуына көп әсер еткен Г.Галилейдің (1564-1642ж.ж.) ғылыми-философиялық қызметі Европада философиялық ойдың ілгерілеуіне септігін тигізді. Галилей ашқан астрономиялық жаңалықтар атап айтқанда, Н.Коперниктің гелио-центрлік теориясының ақиқат-тылығын дәлелдеді. Г.Галилей таным теориясында екі тәсілді: анализ (талдау) және синтезді (біріктіру) пайдалану қажет деп есептеді.

   Қайта өрлеу  дәуірінде түрлі қияли теориялар  мен ілімдер пайда болды. Солардың  бірі - утопиялық социализм теориясы. Оның негізін салушы ағылшын қоғам қайраткері, гуманист Томас Морр(1478-1535) және Томаза Компанелло( 1568-1639). Ол өздерінің «Утопия» және «Күн қала» деген еңбегінде болашақ бақытты қоғамдық құрылыс жайлы баяндап береді. Олар қоғамда жеке пен қанау жоқ, адамдар ынтымақты қауым болып өмір сүреді. Еңбек ету барлық қауым мүшелерінің міндеті, әркім өз еркімен қызмет етеді, білім алады, дене мен ой еңбегі дұрыс ұйымдастырылады, т.с.с.

 

 

№7 Лекция сабағының  тақырыбы: Жаңа уақыт мәдениетіндегі батыс европалық философия. 20 ғ. мәдениетіндегі батысевропалық философия.

 

1. Сабақ жоспары: 

1. Жаңа дәуір философиясындағы  рационалистік және эмпиристік  бағыт талаптары.

2. Ф.Бэкон, Р.Декарт, Б.Спиноза,  Д.Локк, Т.Гоббс философиясы.

3. Неміс философиясының  пайда болуының алғы шарттары.

4. И.Кант философиясындағы таным, этика, априорлық ұғымы және антиномиялары.

5. Гегельдің диалектикалық  әдісі, абсолютті және категориялары.

6. Фейербахтың антропологиялық  материализмі.

7. 18 ғ. Француз материализмі.

2. Сабақ мақсаты:

Жаңа дәуір кезеңіндегі  ағылшын философтарының, неміс классикалық философиясының және француз ойшылдарының методологиялық мәселелерімен таныстыру.

 

3. Лекция мәтіні:

1. XVII - XIII ғасырларда Батыс Европа елдерінде өндірістік тәсіл мен құралдар жедел қарқынмен дами бастады. Өндірістік тәсіл мен құралдардың жедел қарқынмен дамуына байланысты, қалыптаса бастаған қоғамның жаңа талап, сұраныстарын қамтамасыз етуге ескі схоластикалық ілім мен діни көзқарастар кедергі болды. Жаңа дәуір философиясы белгілі бір әлеуметтік - экономикалық, саяси -қоғамдық көзқарастардың жемісі болатын. Өйткені, Батыс Европада капиталистік қүрылыстың пайда болуы орта ғасырлық діни идеологияға қарсы күресті үдете түсті.

     Жаңа философияның  қалыптасуымен қатар жаңа заманға  жаңа ғылыми жаңалықтар, жаңаша  дүниетанымдық көзқарастар керек еді. Осы себептен ғылымның пайдалы деп танылған жаңа салалары тез дами бастады. Гидростатика, механика, геометрия тағы басқа ғылымдар саласында қол жеткен табиғаттану, философия ғылымдарына үлкен әсер етіп, философияда механистік қөзқарасты және метафизикалық ойлау тәсілі қалыптастырды. Тіпті қоғамдық өмірді де, адам табиғатын механика тұрғысынан қарастыру әдетке айналды.

     Жаңа дәуір  өндіргіш күштердің ерекше күштермен  дамуына кеңінен жол ашты. Өндіргіш  күшке айнала бастаған ғылым  мен техниканың өркендеуі бірте-бірте жаңа философиялық және ғылыми танымды қажет етті. Сондықтан да жаңа дәуір ойшылдары таным процесіне, табиғатты тануға ерекше назар аударып, ғылыми танымның негізін қальптастыруға кірісті. Ең алдымен танымның жалпы әдісі, сонымен бірге жекеленген ғылымдардың саласындагы әдістер пайда бола бастады.

    Осы кездегі  ғалымдар мен философтар табиғатты  ғылым мен фило-софияның негізгі  нысаны етіп алды. Бірақ, олар  табиғатты белсенді, «тірі» бірлік  деп қарай отырып, оның ішкі  дамуының қайнар көзін аша алмады. Амалсыздан қайтадан орта ғасырлық құдай туралы ілім жандандырылды. Бірақ бірде табиғат, бірде зерде, бірде абсолют, ақыр аяғында ақша, дүние, капитал болып шыға келеді. 

   

2. Фрэнсис Бэкон (1564-1626). Философияда механикалық, метафизикалық әдістің қалыптасуына зор үлес қосқан ойшыл-ағылшын философиясының көрнекті өкілі, ғылыми зерттеудің индуктивтік тәсілінің негізін құраушы – Фрэнсис Бэкон еді. Негізгі еңбектері: «Ғылымдар табысы», «Жаңа органон», «Жаңа Атлантида» т.б. 

   Ф.Бэкон эмпиризмнің  туындауына негіз болған ағылшын  философ болды. Ол атақты зайырлы  тектен шыққан, өте дарынды ғалым  және саяси ағартушы болды. 

     Ф.Бэконның  философиясы жаратылыстану ғылымдарына  сүйенді, схоластикаға, идеалистік  көзқарастарға қарсы болды. «Білім – күш», «Күш – білімде» деген қағидаларды насихаттады. Бэкон білімде, ғылымда әлеуметтік өзгерістерді дамытушы үлкен құралды көрді. Бұдан қортындылай, ол өзінің «Жаңа Атлантида» еңбегінде «Соломон үйін» - «данышпандар үйін» қоғамдық өмірінің орталығы ретінде қойды. Осыған орай Ф.Бэкон халықтың барлығын ғылыммен өзінің рухани қажеттіліктері үшін емес, ғалымдардың ой пікірлесу үшін емес, басқа ғалымдарды қаратуға атақ алу үшін емес, және басқа төмен дәрежедегі ойлар үшін емес, тек өмір одан пайда мен жетістік алу үшін айналысу керек деп шақырды. 

    Ф.Бэкон эмпириктер  мен рационалистердің сыңар жақтылығын  сынады. Ғалым құмырсқаға да өрмекшіге  де ұқсамауы керек, ол өсімдіктер  гүлінен нектар жинап, оның  балға айналдыратын ара іспеттес  болуы қажет деді. Ол теория мен практиканың бірлігін жақтады. Оның бұл ұсыныстары кезінде схоластикадан арылып, нақты ғылымдардың дамуына оң ықКедергілер түріндегі мұндай идолдар қатарында:

1. тектік елестер- табиғатты  тануда адамның өзіне сәйкес  туатын қате пікірлер;

2. үңгір елестері –  бүкіл адамзатқа қатысы  жоқ,  жеке адамдардың тәрбиесінен,  талғамдары мен әдістерінен туатын  өзіндік қателіктері; 

3. нарық ( базар) елестері  – басқалардың айтқандарына сын  көзбен қарамай, сене салудан  туатын қателіктер;

4. театр елестері – біреулердің беделіне көз жұмып сене салудан туатын қателіктер. Жаңа заман ғылымының принципі – ешқандай беделге арқа сүйемей, тәжірбиеге сүйену.  

          Рене Декарт. (1596-1650). Рене Декарт 31 наурыз 1596 жылы Франция елінде дүниеге келді..

  Егер ағылшын философтары  білімді тек сезімдік түйсіну  арқылы алуға болады деп есептесе, француз ғалымы және философы  Рене Декарт ақыл - ойды таным  процесінде бірінші орынға қойып,  тәжірибенің рөлін сол ақыл - ойдың  мәліметтерімен тексеретін қарапайым  практикаға дейін түсіреді. Негізгі еңбектері: «Тәсіл туралы ойлар», «Бірінші философия туралы метафизикалық ойлар», «Философия бастамасы» т.б.

   Р.Декарттың философиясы  математика, космогония және физикаға  байланысты болды. Математикада  Декарт аналитикалық геометрия негізін қалаушылардың бірі болды. Ал механикада қозғалыс пен тынышытықтың салыстырмалығын атап көрсетті, әсер мен кері әсердің жалпы заңын тұжырымдады, сондай-ақ серпілмейтін екі заттың өзара соқтығысында қозғалыстың толық санының сақталу заңын анықтады. Ол космогонияда ғылым үшін жаңа идея – Күн системасының табиғи дамуын жетілдірді; әлем құрылымына және аспан денелерінің пайда болуына жағдай тудыратын космостық материя қозғалысының негізі формасын оның ұсақ бөлшектерінің құйындық қозғалысы деп білді. Декарт дамуды тек механикалық заңдылық деп түсінді, бұл болжам табиғатты диалектикалық тұрғыдан түсінуге ықпал жасады. Космология, космогония жөнінде, физика және физиологияда Декарт материалист, ал психологияда,  таным теориясында ол идеалист болды. 

           Томас  Гоббс. (1588-1679).       Ол философия пәнін ерекше қарастырады. Яғни философия оның ойынша барлық ғылымдардың арасындағы байланысты зерттеуі тиіс. Бэконның ізімен Гоббста білім күште деп қайталап оны философия бастаған ғылымдардың көмегімен жетуге болады. Оның пікірі бойынша – философиялық теория адамдардың қажеттілігінен практикалық қызығу-шылықтарына қызмет ете отырып, олардың өмір күресіндегі қажеттілігін дамыту болып табылады. Бірақ Гоббстің Бэконнан айырмашылығы ол абстрактілік материалистік философияны қалыптастырады. Гоббстің философиялық жүйесін үш бөліктен тұрады.

1.  Дене жайлы ілім – дүниенің  әртүрлілігі, заттар оның байланысы.

2. Адам жайлы ілім.

3. Азаматтық ілім.

   1-ші бөлімінде материяның  шынайылығы жайлы ойды дамытып, оның көптеген бөліктерге бөлінетінін және бір-бірінен көлемі мен формасы жағынан айырмашылық, өзгешелік болатынын айтады.

қоғам, адам туралы ойлары кейінгі  дәуірге ерекше әсер етті.  

Джон Локк  (1632-1704 ж.ж.)   Ағылшын материалистерінің ірі өкілі Гоббстың идеяларын жалғастырушы Джон Локк Пуритандық адвокат семьясында 1632 жылы дүниеге келді. Оксфорд университетінде бакалавр, одан кейін магистр дәрежесін алады. Отыз алты жасында патшалық қоғамның мүшесі, бір жылдан кейін кеңес мүшесі болады. Осы уақыттарда Локк медицина, жаратылыстану, экономика, саясат, педагогика мәселелерімен шұғылданады. Джон Локктың шығармалары: «Адам ақыл ойы жайлы тәжірибелер», «Діни еріктік туралы», «Мемлекетті басқару туралы» 2 трактат, «Тәрбие туралы еңбек».

    Оның философиясының шығармашылығы Англияда революциядан кейінгі қалпына келу заманында шығады.

    Галилей, Гоббс  бастаған схоластикаға қарсы  күрес ең бірінші таным теориясы  жайлы сұрақты шығарды. Осы  мәселе 1660 жылы жазған «Адам арқылы  туралы тәжірибе» еңбегінде қарастырылады. Локктың трактаты Декарттың «туа біткен идеяларын» сынаудан басталады.

   Локктың айтуынша, адам ақылында ешқандай туа  пайда болған идеялар адамгершілік  болған емес. Барлық идеялардың  қайнар көзі тек тәжірибелер.  Осы жерде Локк  тәжірибені  екіге бөлді:

1. Сыртқы.
2. Ішкі.

     Бірінші  ол түйсікке, сезімге әсер ететін  заттар, яғни материалдық дүние.  Екінші ол рефлексия, оған адамның  қайғылы қуанышы, жұбанышы т.б.  эмоциялар кіреді. Сезімдік идеялар  біздердің барлық идеялардың  қоры. Рефлексиялық идеялар бізде пайда болып, біздердің жанымыздың  әрекетімен ақылдың сыртқы жағдайын қарастырады. Сезімдік идеялар арқылы біздер қарастыратын заттардың сапасын қабылдаймыз. Бұл сапалық идеяларды Локк екі топқа бөледі. Бірінші сапалық идеялар олар заттардың өзіндік сапасы, олар денеден бөлінбейді және әр қашан сақталатын тұрақты идеялар. Алғашқы сапалық идеялар өзінің сапалық көшірмесі.

    Ал екінші  сапалық идеяларға денелердің  түсі, дауысы, дәмі жайлы идеялар.

Бенидикт Спиноза. ( 1632-1677). Спиноза Бенедикт нидерланд, көрнекті философ-материалист болды. Ол Амстердамда дәулетті еврейлер отбасында 24 қараша 1632 жылы дүниеге келген. Ал 21 ақпан 1677 жылы қайтыс болған.