Бизнесті бағалау әдістері мен тәсілдері

Экономика-географиялық көзқарас жағынан жалпы және салыстырмалы мәліметтер үш иерархиялық деңгей бойынша дайындалды:

1- кесте

Кәсіпорын мүлігінің құнына әсер ететін факторлар

Факторлар	Сипаттамалар
Физикалық, қоршаған орта, орналасқан жері	- орналасқанжерібойынша:климат,ресурстар,топография, қара топырақ,топырақ,іскерлік орталыққақатысты,еңбек жүргізу орындарына, тұрғынтерриториясына, автожолдарға, темір жолдарға, жаға-жайға,жасылмассивтерге,коммуналды мекемелерге(қоқыстыңорындарына және тағы басқа), жолдардың жағдайларына және тағы басқа; - телімні сипатына қарай: көлемі, түрі, алаңы, топография,подъездер, көріктендіру, аймақтау бойынша пайдалану түрі,сервитуттар, жалпы түрі, жағымдылықғы және тағы басқа; -ғимараттармен құрылыстар: саны,типі, жылы,салынымны сапалығы,стиль,жоспары, құрылғылар жәнетағы басқа;
Экономикалық	-әлемдік экономиканың жалпы жағдайы; елдегі,аймақтағы,жергілікті деңгейдегі экономикалық ахуал, кәсіпорынның қаржылық жағдайы; -сұраныс: жұмыспен қамтылу  деңгейі, еңбекақы мен табыстардың  көлемі,төлем қабілеттік, қаржыландыру  көздерінің бар болуы, пайыздық  қойылым, жалға беру төлемнің  қойылымы;сатуды қалыптастыру кезіндегі  шығындар. -ұсыныс: атуға шығарылған  жерлердің бар ауданы,сатылуға  шығарылған объектілер саны(мүліктік  комплекстер),ҚМЖ-на кеткен шығындар,қаржыландыруды  қамтамассыз етуге кеткен шығындар,салықтар.
Әлеуметтік	-жердіпайдалануварианттылығы, кәсіпорындағы (кіші,үлкен, арзан,қымбат)жылжымайтын мүлік объектілерін жерді сатып алудағы негізгі қажеттілік. -қоршаған орта,көрші  объектілермен және оның иесімен  қарым-қатынастары және сонымен  қатар меншіктік сезімге негізгі  қажеттілік. -отбасы көлемі мен  халықтар санының өзгеру тенденциясы,жасаруы  немесе  қартаюы. -білімділік деңгейі  мен қылмыстық деңгейінің өзгеру  тенденциясы. -өмір сүру стилі,өмір  деңгейі.
Әкімшілік (саяси), құқықтық	-салықтық,қаржылық саясат. -әр түрлі түрдегі  жеңілдіктерді беру. Жерді пайдалану мен  жалға беру төлемінің қойылымын бақылау, аймақтау, тыйым салу,шектеу. -шектеулі құрылыс нормалары  мен ережелері. -муниципалдың қызмет  көрсетуі: жолдар,көріктендіру, инженерлік құрал-жабдыұтар, қоғамдық көлік құралы,мектептер,денсаулықты қорғау мен қауіпсіздік, өрт сөндіру қызметі.

 

аймақтық, қалалық және жақын қоршаған орта бойынша. Құнды бағалауға әсер ететін, факторлардыңқұрамында сандық және сапалықсипаттамалары бар мәліметтер болып табылады: бағалау құныныңмөлшерінің есебін және бағалау объектілерінің орналасу жерін талдауға және бағалауға арналған экономикалық негіз береді.

2– кесте

Сұраныс пен ұсыныс бойынша  мәліметтер

Жалпы	Нақты	Салыстырмалы
Экономикалық	Жер телімі бойынша	Шығындар бойынша
Әлеуметтік	Тікелей қоршаған Ортасы бойынша	Сатулар бойынша
Қоршағанорта бойынша		Табыстары мен шығындары бойынша
Әкімшілік (саяси)	Құрылыс бойынша

 

 

1.3 Бизнестегі құнды қағаздар

 

 

Кәсіпорын құнына бақылаулы  және бақылаусыз қатысу әсер етеді.Бақылау  деңгейі бағаланатын кәсіпорын  құнына әсер етеді. Бақылау әсері  бағаланатын кәсіпорынның құнына байланысты құқықтық іс әрекет жасауға тәуелді  болады. Мысалы:

1 Директорлар кеңесінің мүшелерін таңдау және кәсіпорын жұмысының бағытына өзгерту енгізу;

2 Келешектегі даму саясатын бекіту және кәсіпорын жұмысының бағытына өзгерту енгізу;

3 Басқару мүшелеріне сыйақылар мен артықшылықтарды анықтау;

4 Кәсіпорын активтерін сатып алу, сату немесе жоюы;

5 Шарттарды жасау үшін серіктестерді таңдау;

6 Басқа кәсіпорындарды жұтып алу мен қосылу туралы шешімқабылдау;

7 Кәсіпорынды жою, сату, қайта құру;

8 Кәсіпорынның өзіндік акцияларын сату немесе сатып алу;

9 Ашық саудаға жаңа акция шығарылымын тіркеу;

10Шаруашылық қызмет  қорытындысы туралы есептілікті бекіту;

11 Дивидендтерді анықтау және төлеу;

12 Ішкі тәртіп ережелері мен жарғылық құжаттарға өзгерту енгізу.

Аталған құқықтардың әрбіреуі өз алдына құнға ие. Сондықтан,бағалаушының алдында кәсіпорынның бақылаулы пакет акцияларының құнын анықтау мәселесі тұрғанда, ол осы құқықтардың құны менжиынтығын анықтауы қажет.Бақылаулы пакет акция иесінің құқықтары бірқатар шарттарменшектелуі мүмкін. Мысалы, директорлар кеңесінің мүшелерін таңдаукезіндегі сайлау шарттары немесе құрылтайшылық құжаттардақалыптастырылып, белгіленген шектеулер немесе акционерлер арасында акцияларды нақты бөлу туралы алдын ала шарттар. Аталғанжағдайға келесі жағдай мысал бола алады.Егер бір акционер 49 пайызға ие болып, ал екіншісі 51 пайыз акциясы бар болса, онда біріншісі өте сирек жағдайларда кәсіпорынқызметін басқару мүмкіндігіне ие болады. Ал егер екі акционердіңәр қайсысында 49 пайыздан болып, ал үшіншісінде 2 пайыз болса,онда алғашқы екі акционер үшіншісінің шешіміне тәуелді болады.Мұндай жағдайда үшінші акционер өзінің акция пакетіне неғұрлымқымбат игілік немесе құқық ала алады.

Алдыңғы екі үлкен пакет  акциялардың санына қарағанда, осышағын пакет акциясы неғұрлым қымбаттырақ тұратын болады. Сондықтан, кәсіпорын құнын бағалар алдында, жарғылық капиталдағыакциялардың бөліну құрылымын ықыласпен қарастырып және акциялар құнына сәйкес түзетулер енгізу қажет.

Сонымен қатар кәсіпорын  акцияларының құнына, акциялардыңдаусының  бары немесе жоғы әсер етеді. Дауысы бар  акция негізіндедауысы жоқ акцияға  қарағанда қымбаттырақ тұрады. Бағаланатынкәсіпорынның  бақылаулы пакет акциясы негізінде, бақылаулы емеспакет акциясына  қарағанда қымбат тұрады.

Кәсіпорын құнына өзінің активтерініңөтімділігінің көп әсер етеді.Мысалы,өтімді кәсіпорын акциясының құны (яғни, сол кәсіпорынның құны),көбінесе, өтімсіз акцияларға қарағанда жоғары. Бұл жағдаймен байланысты ереже: ашық акционерлік қоғамның акциялары, жабық акционерлік қоғамның акцияларынан қымбат тұрады. Олардың айырымы үлкен мөлшерге дейін, кейде 35-50 пайызға дейін жетеді. Бұлкөптеген себептермен байланысты, соныңішіндеакциялардыкөпшілікке шығарып орналастыруға кеткен көп шығындармен байланысты[10].

Жабық акционерлік қоғамның акциялар құнының төмен болуы,меншік құқықтарына шектеу қоюымен байланысты. Бұл жағдай жабық қоғамдарда жиі орын алады.Мұндай келісімді шектеулергекәсіпорын акционерлерінің акцияларды міндетті сату-сатып алу туралы келісімдері, бірінші бас тарту құқығы, акцияларды еркін сату туралы келісуге талап, бірігу туралы келісімдер, дауыс беретін трастаржәне тағы басқа жатады.

Кәсіпорын құнын бағалауда, сарапшы-бағалаушы, қатысуда бақылаулы сипатымен шартталған   жеңілдіктер менкәсіпорынныңөтімсіздігімен байланысты жеңілдіктер араларын ажырата білуі қажет.Бағаланатын қатысу құны мен бүкіл кәсіпорын құны арасындағы қатынас пен «бақылаулы қатысу»терминін қалыптастырады. Сарапшы-бағалаушы үшін негізгі мәселе – ол акциялардың бақылаулы пакетін иемденуін қамтамасыз ететін (немесе қамтамасыз етпейтін), бағаланатын кәсіпорынды бақылау деңгейін анықтау.

«Кәсіпорын өтімділігі» термині иемденушінің шешімі бойыншаактивтердің тез сатылу мүмкіндігімен байланысты. Сонымен біргежасалатын жеңілдік мөлшерін анықтау маңызды болып табылады.

Акциялардың бақылаусыз пакетімен байланысты жеңілдік, кәсіпорында басқарудың болмауын көрсетеді де, ол бағаланатын акция пакетінепропорционалды кәсіпорын үлесінен алынып тасталынады. Соныменбірге жеңілдік жасалатын кәсіпорын үлесі, өзіне барлық басқаруқұқықтарын қосады.

Бағаланатын пакеттің өтімсіздігіне жеңілдік оның тез сатылу қиыншылығын көрсетеді. Алынып тасталынатын жеңілдікке негіз болып,жоғары өтімділік деңгейіне ие болатын кәсіпорын құны болып табылады. Мысалы, жабық акционерлік қоғам акцияларының бақылаусызпакеті, акциялары қор нарығында сатылатын ашық акционерлік қоғамакцияларының бақылаусыз пакетінің бағасына қарап бағаланса, ондаашық қоғамдағы акциялармен салыстырғанда жабық қоғамдағы акция құнының өтімсіздігіне байланысты жеңілдік жасалады.

Егер жабық қоғам  акциясының бақылаусыз пакеті пайдасын капитализациялау әдісімен, активтердің түзетілген баланстық құнымен және

басқа әдістермен бағаланса  және егер капитализация коэффициентіашық қоғамның бақылаулы пакеттеріне  сәйкес қолданады да, ондайжеңілдіктер бақылаусыз пакетке де, сонымен бірге акциялардың салыстырмалы өтімсіздігіне де жасалады. Және керісінше, егер бақылаусыз пакетке кіретін, ашық қоғамның күнделікті сатылатын акциябағасына қарай жабық қоғамның бақылаулы пакеті бағаланатын болса, онда бағаланатын акциялардың есептелетін құнына басқару үшінсыйақы қосылады. Акцияның өтімсіздігі мен басқару үшін сыйақыжеңілдік бірдей мөлшерде болса, акциялардың құнына қолданылатын жеңілдікте сыйақы да, тұрақты болып қала береді.Айта кететін жайт, өтімсіздікке жеңілдік жабық кәсіпорынның бақылаулы және бақылаусыз акция пакетін бағалауда жүргізіледі.

Сонымен, кәсіпорынның жеке акция пакеттерінің жайсомасы,көбінесе, сол кәсіпорынның жалпы құнына тең емес, не сол кәсіпорынның жалпы құнынан кем болуы керек. Бұл жағдай кәсіпорынныңәр түрлі қосылуы мен жұтылуына ынта болады. Кәсіпорынның құнына басқа да сапалық факторлар әсер етеді: ашық немесе жабық қоғам,басқару қызметкерлерінің маманданғандығы, өндірістің әртүрлілігі(диверсификация), өндірістің вертикалды интеграциясының болмауы;ғылыми базаның бар болуы, құрал-жабдықтардың прогрессивтілігіжәне тағы басқа.

Акционерлік қоғамның өздеріңіз  білетіндей ашық және жабык акционерлік  қоғам түрлері бар.

Ашық акционерлік қоғамдар акциялары көбінде қор нарығындаайналыста жүргендіктен, сарапшы-бағалаушы сондай кәсіпорындыбағалау үшін қажетті ақпаратты  табуға мүмкіндігі бар.

Бағалау көзқарасы бойынша  жабық кәсіпорындарға: жабық акционерлік қоғамдар мен басқа ұйымды-құқықтық түрдегі кәсіпорындар, әсіресе орта және шағын кәсіпорындар, олардың қызметі туралыақпаратты ашық басылымда табуға қиындық туғыздырады. Сондықтан ашық және жабық кәсіпорындардың арасындағы ерекшеліктердіесепке ала отырып, ашық қор нарығында алынған ақпаратқа қарап,жабық кәсіпорынның бағалануы іске асырылады. Біріншіден, ашыққақарағанда жабық кәсіпорынға инвестициялар көбінесе ұзақ мерзімге

салынады. Екіншіден, ашық қоғамдарда әртараптандырылған инвестициялар қоржынын, жабық кәсіпорындарға қарағанда оңай қалыптастыруға болады. Соған сәйкес, ашық қоғамдардағы инвестициялармен байланысты тәуекелділік, жабық кәсіпорындардағы салымныңтәуекелділігінен төмен болуы керек[4].

Өндірістің  әртараптылығы.Өндірістің көбірек әртараптылығы бар ашық кәсіпорындармен салыстырғанда жабық кәсіпорындарда шығарылатын жиынтық өнімінің аз мөлшерде болуы, олардың тәуекелдерін көбейтеді. Мысалы, шикізаттың жетіспеуімен немесе өндірісті кәсіби амандарды өзгертумүмкіндігін шектеумен байланысты. Сондықтан осы кәсіпорындарға

шектелген тұтынушылар  бөлігі анықталып, сарапшы-бағалаушы осындай кәсіпорын құнына түзету енгізуі қажет.

Өндірістің  вертикалды интеграциясының болмауы.Өндірістің вертикалды интеграциясының болмауы кәсіпорынның тұрақты қызмет жасауына елеулі түрде әсер етеді. Мысалы, егеркәсіпорын құрал-жабдықты немесе машинаны жинақтау үшін қажет қандай да бір элемент өндіретін болса, онда жинақтаумен айналысатын тұтынушы сол элементтің өндірісін ұйымдастыру туралышешім қабылдаса, онда бірінші кәсіпорын барлық табыстарынанайырылу қаупі туады. Аталған жағдай кәсіпорын құнына әсер етедіжәне оны бағалау кезінде ескерілуі қажет.

Сонымен бірге кәсіпорын  құнына ғылыми базаның бар болуы,активтердің көлемі мен сапасы, соның ішінде машина және құралжабдықтардың тозғандығы мен прогрессивтілігі әсер етеді және оныбағалағанда ескеріледі[22].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Кәсіпорын бизнесін құнын бағалау  қағидалары

 

2.1 Табыстық тәсіл

 

 

Табыстық тәсілдегі  маңызды түсініктің бірі болып, табыстың капитализациясы болып табылады. Ол объект құнының потенциалдытабыс әкелу мүмкіндігі негізінде бағаланатын, әдістер мен тәсілдержиынтықтарын көрсетеді. Табыстық тәсілді қолдана отырып бағалаушы жылжымайтын мүлікті иемденуден болашақта алатын табыстыңағымдағы құнын өлшейді. Иемдену мерзімі кезіндегі табыстар ағымымен мүлікті қайта сатудан түсетін табыстар капитализация коэффициенті көмегімен ағымдағы құнға капиталдандырылады.

Капитализация коэффициентінің  екі түрі бар: капитализация ставкасы және пайда нормасы.

Капитализация ставкасы мүліктің жыл сайынғы әкелетін табысымен  сол мүлік құнының арасындағы өзара байланысты көрсетеді.Таза табыс  көрсеткіштері мен мүлік құнына байланысты, капитализация ставкасының келесідей түрлерін ажыратады:

1 Жалпы капитализация  ставкасы. Таза операциялық табыстыңжалпы  объект құнына қатынасымен есептеледі;

2 Меншік қаражаттары  үшін капитализация ставкасы. Ақшақаражат  ағымдарының  (салық салынғанға  дейінгі), сатып алынғанмүлікке салынған  меншік қаражаттарына қатысты  қатынасы ретіндеанықталады;

3 Қарыз қаражаттары  үшін капитализация ставкасы. Несиебойынша  жыл сайынға төлемнің несие  сомасы қатынасымен анықталады.

Мүлікті иемдену кезіндегі  барлық артықшылықтарын ескеретін(яғни, ақша қаражатының ағымы) мүліктік табыстылық көрсеткіштері ретінде пайда нормасы анықталады. Тәжірибедегі пайда нормасының құндылығы болып, келесі мүмкіндіктер қарастырылады: