Бизнесті бағалау әдістері мен тәсілдері

МАЗМҰНЫ

 

 

Кіріспе	9
1 Кәсіпорын бизнесін бағалауда қолданылатын түсініктер мен ұғымдар	11
1.1Бизнесті бағалаудың концепциясы және негізгі терминдер	11
1.2 Бизнес қызметіне экономикалық  талдау	19
1.3 Бизнестегі құнды қағаздар	25
2 Бизнесті бағалау тәсілдері	29
2.1 Табыстық тәсіл	29
2.2 Шығындық  тәсіл	40
2.3 Салыстырмалы  тәсіл	55
3 ЖШС «Reveal LTD» кәсіпорын бизнес құнын бағалау	61
3.1ЖШС «Reveal LTD» кәсіпорынының технико-экономикалық сипаттамасы	61
3.2 Салыстырмалы тәсілді пайдалана отырып кәсіпорын құнын шығару	63
3.3 Бағалау нысанының құнын шығындық тәсілмен бағалау	65
3.4 Кәсіпорын құнын кірістік тәсілмен есептеу	77
3.5 ЖШС «Reveal LTD» кәсіпорын бизнесінің нарықтық құнын анықтау	82
Қорытынды	83
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі	84
А қосымша	86

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Нарықтық қатынастардың  дамуына байланысты бизнесті бағалау  қарқыны өсіп жатыр. Қазақстан Республикасының бағалау туралы заңына сәйкес жекешелендіру кезінде, сенімді басқаруға немесе жалға беруге байланысты, сату кезінде, ипотекалық несиелеу кезінде бизнесті бағалау міндетті болып табылады.

Кәсіпорынның бәсекелестері жағынан  білу үшін және бизнестің табыстылығын анықтау үшін, кәсіпорын қызметіне  әсер ету жағынан жоғары факторларын, яғни қоршаған орта факторларын анықтау  қажет.

Қазақстан Республикасында бизнесті бағалау қажеттілігі. Бизнесті бағалаудың қажеттілігі инвестициялау, несиелендіру, сақтандыру, салық салу қорын есептеу кезінде артады.

Қазақстандағы нарықтық экономиканың дамуы меншіктің туындау мен  меншік түрлерінің көбеюіне әкелді. Меншік иесіне тиісті үй, пәтер, басқада меншік түрлерімен өз қалауынша әрекет етуіне мүмкіндік туды. Меншік түрлері арқылы өзіне жаңа тұрғын үй немесе офиске арналған ғимараттар тауып, өз қорларын бизнеске қолдана алды. Өзінің меншік құқығын иеленуді ойлайтын әрбәр  тұлға алдында көптеген мәселелер  мен сұрақтар туындайды. Солардың ішіндегі ең негізгісі меншіктің құны туралы сұрақ..

Бұл мәселелер кәсіпорындарда, фирмаларда, акционерлік қоғамдарда, қаржылық институттарда  туындайды. Кәсіпорындарды акционерлеу, ипотекалық несиелердің, қаржылық нарықтар мен сақтандыру жүйелердің дамуыжаңа  қызмет көрсету қажеттілігін- объектінің құнының бағасы мен меншіктік  құқықты қалыптастырады.

Дипломдықжұмысымның мақсаты-бизнесті бағалаудағы шығындық,салыстырмалы және табыстық тәсілдер арқылы Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерімен бағалаудың халықаралық стандарттарын негізге ала отырып  объект құнын анықтау.

Дипломдық жумысымның міндеті осы бизнесті бағалаудығы   қолданылатын бағалаудың үш түрлі тәсілін анықтап,көрсету.Осыдан бизнесті бағалаудағы тәсілдерінің  жүзеге асу жолдарын талдай отырыпкәсіпорын құнын бағалаудың қажеттілігін айқындадым.

Дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде кәсіпорын бизнесін бағалауда қолданылатын түсініктер мен ұғымдар жайлы, бизнесті бағалаудағы концепциялар мен терминдерді, бизнес қызметіне экономикалық талдау жасау және бизнес нарығындағы құнды қағаздар жайлы жазылған.

Бизнесті  бағалау өтімділігі төмен акциялары  бар жабық кәсіпорындардың немесе ашық акционерлік қоғамдардың меншікті (жарғылықты) капиталының нарықтық құнын бағалауға мүмкіндік береді. «Акционерлік қоғамдар туралы» заңға  сәйкес бірнеше жағдайларда акционерлік  капиталдың нарықтық құнын бағалау  тәуелсіз бағалаушылармен жүргізілуі тиіс. Мысалға, бұл әрекет, акцияларды өтеп алу кезінде тағы басқа жағдайларда алдын ала қарастырылуы керек.

Екінші  бөлімде кәсіпорын бизнесін бағалаудың тәсілдері мен әдіс темелері, яғни салыстармалы, шығындық және кірістік тәсілдер анықталыр, оларға кең ауқымды сипаттама берілген.

Әдістемелік тараудың басты ерекшелігі, оның алдындағы бөлімге қарағандағы күрделілік мәні мен көтерілген мәселелерінің көптігіболып табылады. Яғни мұнда барлық бағалаушыларға ортақ, олардың қызметінің басты көрінісі – бағалау әдістері мен тәсілдері қарастырылады. Олардың жалпы бағалаудағы есептемелік сипаты, әдістемелік нұсқаулары, баты теңдеулері тағы басқа осы бөлімде көрсетілген.

Келесі  маңыздылығы жағынан еш кем емес, барлық дипломдық жұмысымыздың қорытындысы немесе нәтижелерінің жайыны іспеттес тарауымыз – есептеулер бөлімі. Мұнда атынан белгілі болып отырғандай қорытынды есептеулер, салыстырулар және ең бастысы – талдау жұмыстары көрсетілген.

Жұмысымның  үшінші бөлімінде  ТОО «Reveal LTD» кәсіпорын бизнес құнын бағалаужұмыстары қарастырылған. Оны толық ашу үшін біріншіден кәсіпорынының технико-экономикалық сипаттамасына тоқталдым.Одан кейін кәсіпорын құнын жоғарыда айтырып өтілген,яғни екінші бөлімдеқарастырылған тәсілдер арқылы (шығындық, кірістік және салыстырмалы) бағалау жүргізіліп,ТОО «Reveal LTD» кәсіпорын бизнесінің нарықтық құнын анықтадым.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Кәсіпорын бизнесін бағалауда  қолданылатын негізгі түсініктер  мен ұғымдар

 

1.1 Бизнесті бағалаудың концепциясы  және негізгі терминдер

 

 

Нормативтік база шегіндегі  бағалау технологиясының нарықтарында кәсіпорын бизнесін бағалау 3 тәсіл бойынша жүргізіледі: нарықтық, табыстық және шығындық.

Бизнес– бұл заңды, жеке тұлғалардың нақты қызметі.Мұнда заңды тұлға – кәсіпорын, азаматтық құқықтардың объектісіболып табылады да, кәсіпкерлік қызмет үшін қолданылатын мүліктіккешен ретінде қарастырылады.

Мүліктіккешен жер телімдері, ғимараттар мен құрылыстарды,машина мен құрал-жабдықтарды, шикізат пен өнімдерді, материалдық емес активтерді және мүліктік міндеттемелерді құрайды [17].

Бизнестібағалаудыңбіріншіконцепциясымүліктік кешенніңқұрамдастарын бағалаумен байланысты.Кәсіпорын бизнесін бағалау мүліктіккешеннің құрамдастарынбағалауына әкеледі: нарықтық, табыстық және шығындық тәсілдердіқолданып,негізгі қаражаттардың  мүліктік құқықтар  құныныңесебінсіз бағалауға болады.Мұнда, бір-бірінен жекеше бағаланатын  (орындық, компьютер,ғимарат, станок, бассейн, жер телімі және тағы басқа, мүліктік кешенніңқұрамдастарын бағалау жөнінде айтылып отыр. Мүліктік кешеннің құрамдастарын бөлек бағалау, мүліктік кешен жиынтығы түрінде болаалатын қосымша құнды анықтаумен байланысты және олардың кейінгіаккумуляциясын болжамайды.Бизнесті бағалаудың екінші концепциясы, кәсіпорын бизнесін бағалағандағы пайда болатын қосымша құнның анықталуымен тікелей байланысты.Кәсіпорын бизнесін жүйе ретінде қарастырсақ, құрамына тауар нарығының секторын бақылауға рұқсат ететін, оның мүліктік кешенімен құқық жүйесі немесе қоржыны кірсе, мүліктік кешеннің жиынтығында қосымша құнның пайда болуы мүмкін.Құқық жүйесі немесе қоржыны, кәсіпорынға бизнес жүйе ретіндетауар нарықтарында тиімді бәсекелесуге рұқсат етеді.Құқықтар жүйесі немесе қоржыны өзіне мыналарды қосуы қажет:

- кәсіпкерлік қызметті  іске асыратын, кәсіпорынға республикалықжәне атқарушы жергілікті билік органдары беретін лицензиялардан,сертификаттардан және тағы басқаларданпайда болатын нарықтажұмыс істеу құқығы;

- кәсіпорынға табыс әкелетін жал құқығы, субжал, кепіл және т.б;

- бизнес бойынша әріптестердің келісім-шарт жүйелерінен пайдаболатын құқықтар (материалдар мен шикізатты жеткізу келісім-шарттары, тауарлықөнімдерді сатып өткізу келісім-шарттары және тағы басқа;

- кәсіпорын акцияларының бақылау пакеттерінен пайда болатынқұқықтар;

- материалдық емес активтерді қалыптастыратын артықшылығы барқұқықтар.

Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, кәсіпорынның бизнесінбағалаудың объектілері мыналар болуы керек:

- кәсіпорынның мүліктік кешені;

-кәсіпорынға (фирмаға) нарықтың секторын бақылауға рұқсат ететінқұқықтар жүйесі немесе қоржыны;

- кәсіпорынның (фирманың) тауар нарықтарында бәсекелесуге қабілетілігі.

Сөйтіп, кәсіпорын (фирма) бизнесін бағалау екі концепцияны қолдану арқылы жүзеге асырылады.

Біріншіконцепция, сатып алу-сату мәміле кезіндегі кәсіпорын(фирма) бизнесінің бағалауын болжайды. Бұл жағдайда бизнестіңқұныекі құрамдас бөліктерден қалыптасады: мүліктік кешенніңқұнынанжәне материалдық емес активтердіңқұнын сипаттайтын құнға қосымша бағалануынан.

Екіншіконцепция, бағалау кезінде тауар нарығындағы бағаланатын сектор-дың бағалау сыйымдылығын болжайды.Қазақстан Республикасы заңнамасының талдауы мен нарықта неғұрлым салмақты болып табылатын табыс формуласында көрсеткендей, артықшылығы бар құқықтардың көлемін бағалану, патенттік монополиялардың шекараларын анықтауға мүмкіндік береді. Тауар нарығының үлкен секторлар монополияларымен байланысын патенттікмонополизмдердің мүмкіндіктерін құқық иеленушілер құқықтары мен байланыстырады, атап айт-қанда:

- иелігіндегі интеллектуалдық меншік объектілерін өз талабынасай қолдану;

- оларды пайдалануға, басқа тұлғаларға рұқсат етпеу;

- белгілі шарт негізінде,  интеллектуалдық меншікті бағалауға жекеобъектілерін пайдалануға рұқсат ету[22].

Аталған ғылыми дәлелденген артықшылықтарды, құқық иеленушіөнім нарығында жоғары технологиялық өнімдерінің көлемін ұлғайтуға мүмкіндігі бар нарықтардың үлкен секторларын қатаң бақылауүшін қолданылады.Айырықша құқықтарының ірі портфелі шоғырланған технологияларды меңгерген жоғары технологиялық компаниялар мен корпорациялар ғылыми дәлелденген өнім құқық иеленуші нарықтарын басқаруға, миллиардтаған табыстар алуға белгілі мүмкін-діктер алады.

Айырықша құқықтар портфелінің көмегімен тауар нарығының ірісекторларын басқару бойынша компаниялардың мүмкіндіктерін бағалау, олардың айырықша құқықтар мен бизнесін бағалауына қосылады.

Бизнесті бағалау мақсаты – кәсіпорынның нарықтыққұнынесепайырысуымен негіздеу.

Кәсіпорындарды бағалау белгілі бір нақты міндеттің орындалуынабағынады. Бағалаушы, жасалып жатқан бағалаудың міндетін білгеннен кейін ғана керекті әдістемені дұрыс таңдай алады.

Кәсіпорынныңқұнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардан туындайды:

1)кәсіпорынды сату;

2)кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату (жер телімі, ғимараттар, құрылыстар);

3)ұйымды қайта құру немесе кәсіпорынды тарату (қосылу, бөліну,сіңісу және тағы басқа, және кәсіпорынның банкротқа ұшырағандағы төреліксот және меншік иелерінің шешімі бойынша жүргізіледі;

4)бағалы қағаздар нарықтарында кәсіпорын акцияларын сатып алу және сату  (акционерлік меншіктегі кәсіпорындарды немесе оныңбөлігін сатып алу);

5)жауапкершілігі шектеулі қоғамда немесе серістестіктің жарғылыққорының үлесін сатып алу және сату (үлес ақша бірлігімен бағаланады);

6)кәсіпорынды жалға беру. Құнды бағалау жал төлемін белгілеуүшін маңызды;

7)кәсіпорынды жетілдіру мақсатында инвестициялық жобаныңорындалуы мен оның негізделуі кезінде кәсіпорын құнын білу қажет;

8)несие алу үшін кәсіпорын  мүлігін кепілге беру;

9)кәсіпорын мүлігін сақтандыру;

10) мүлікке салық салу үшін, оның салық базасын анықтау;

11) негізгі қорларды қайта бағалау.

Сонымен,мүліктіккешенқұнынбағаланунегізділігі мендәлелділігі көбінесе бағалауды қолдану аумағының дұрыс анықталуына тәуелді, яғни сатып алу және сату, несие алу, сақтандыру,салық салу, тағы басқа [6].

Бизнесті бағалау  кезіндегі құнның түрлері.Кез келген мүліктіңқұнын,бір-бірімен тығыз байланысты екітәсілмен анықтауға болады:

біріншіден, осы мүлікті  басқа бір мүліктіңкейбір санына (ақша эквиваленті мағынасында) алмастыруы. Екіншіден, мүлік иесі болашақта алатын табыстардың ағымды құнын анықтауы.

Құн, шығындар және баға түсініктемелері бойынша айырмашылықтарды білу қажет. Құн –алушының  (инвестор)бағаланатынменшікті алуға жұмсайтын төлемнің мөлшері. Шығындар – бағаланатын ұқсасменшік объектісін құру үшін қажет болатын шығын мөлшері. Бұл шығындар сатып алушы төлеуге дайын сомадан айырмашылығы болмауы мүмкін. Баға бірдей объектілер мен басқа сатыпалушылардың активтілігін және сатып алушылардыңқажеттіліктерінқоса алғанда, бұл шығындар бағалау күнімен салыстырғанда өз құнынан жоғары немесе төмен болуы мүмкін. Тек қана жетілген нарықжағдайында, құн және баға бір-бірімен тең болады.Мүлікке қатыстықұн, өзімен нақты шарттардың нәтижесі болатын бағаны ұсынады.

Баға - өткен мәмілелердегі ұқсас объектілерді сатып алуға қаншажұмсалғанын көрсететін факт. Бағалаушы талдау жасағаннан кейінғана, мүлік құнының ағымдағы төленген немесе алынған бағасыбола алатындығы туралы айта алады.