Басқару ғылымының мәні мен әдістері

1.Басқару  ғылымының мәні мен әдістері. Басқару ісі қарым-қатынастың көптеген жағын(саяси, әлеуметтік, экономикалық, этикалық және т.б) қамтиды. Егер өндірістік процестер мен қатынастардың мазмұны өндірісте материалдық  игіліктерді тікелей өндірудің еңбегін ұйымдастыруды бейнелейтін байланыстарды құрайтын болса, онда басқарушылық процестер мен қатынастардың мазмұны- бұл өндірісті басқару ісіне қатысушылардың ортақ еңбегін көрсететін байланыс.Басқару бойынша қызмет нәтижесіне шешім жатады.Қорытындысында адамдардардың бір бөлігі материалдық игіліктерді өндіру бойынша  тікелей еңбекпен айналысатындар болса, басқа біреулері – басқару ісімен шұғылданады. Өндірісте осы екі топтағы адамдардың арасында өндірісті басқару қатынасы ретінде сипатталуы мүмкін белгілі бір қарым-қатынас орнайды. Бұл қарым-қатынастар яғни, қоғамдық байланыстар мен олардың өзара ықпалдасуының жиынтығы басқару субьектілері мен объектілері арасында, сондай-ақ  басқару субъектісінің ішінде пайда болады. Барлық экономикалық жүйе екі қосалқы жүйенің – басқарушы мен  басқарылушының бірлігі ретінде қарастырылады. Оның алғашқысы басқару аппаратының қызметкерлерін, басқару органдарын –мемлекетті, үкіметті, министрліктерді және т.б қамтитын басқару субъектілерін білдіреді. Ал екіншісі жалпы түрдегі халық шаруашылығындағы салаларды, аймақтарды, кәсіпорынды және т.б білдіреді. Басқару –бұл өндірісті басқару, меңгеру және ұйымдастыру, өндірістің тиімділігін көтеру және пайданы арттыру мақсатында  әзірленіп қолданылатын басқару принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және нысандарының жиынтығы. Басқару әдістері- бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедураларының жүйесі. Ғылыми басқаруда төмендегідей әдістер қолданылады:

• Ойын теориясы әдісі- бұл тәсіл қайбір істің бәсекелеске әсер етуін бағалау үшін қолданылады;
• Имитациялық модельдендіру әдісі- бұл кезде арнайы құрылымдар пайдаланылады.Олар нақты өмірді имитация жасайды, яғни өз ұйымының экономикалық жағдайын модельдейді, бәсекелесінің іс-әрекетінің экономикалық жағдайын қарастырады.
• Бұтақты ағаш тәрізді щешімдір әдісі- бұл әдісте мәселені схема түрінде және баламаларды көзбен шолып қарауды ұсынады.
• Болжау әдісі- баламаны және оның ықпалдығын айқындау үшін қолданылатын әдіс. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2) Басқару  тәсілдері және олардың сипаттамалары.  Кәсіпорын қызметі мақсатының бағыт-бағдарын білу міндетті түрде қажет болып саналады. Сонымен қоса осы бағыт-бағдардың сипаты алуан түрлі болуы мүмкін, осыған байланысты басқару процесі үш тәсілде жүреді.

• Бірінші тәсіл- мақсатты  басқару. Барлық өндірістік және басқадай басқару міндеттерін барлық деңгейде шешкен кезде мақсатты басқару шешуші роль атқарады. Басқарудың мақсаттылығы - кәсіпорынның жалпы мақсаттық, дербес бөлімшелерін ұйымдастыру үшін жіктеу. Мақсатты басқару аса ірі бір жолғы шараларды мәселен кәсіпорынды қайтадан конструкциялау және қайтадан жарақтандыру, жаңа өнімді шығаруға көшу, жалгерлікті немесе кооперацияны енгізу т.б шараларды орындау үшін қолданылады.
• Екінші тәсілі - бағдарламалық басқару. Мұнда нақты тапсырманы мұқият ойластыру, бөлімшелердің жүйелі әрекетін және бұл әрекеттердің бір бірімен байланысын анықтау көзделеді. Осындай тапсырма жиынтығы басқару бағдарламасы болып табылады.
• Үшінші тәсілі - жағдайға қарай басқару. Бұл мақсатты айқындалған әрі сирек өзгеретін, тұрақтанған, толық меңгерілген өндірісте қолданылады. Мұндағы басты міндет- туындаған қолайсыз жағдайдан, өндіріс процесіндегі іркілістен шығудың ең қолайлы жолдарын іздестіру. Ол үшін пайда болған ауытқуларды тез, әрі аз шығынмен жоюға мүмкіндік беретіндей шешім қабылдайды.

 

 

 

 

 

 

3) Жүйелік тәсілдің негіздері. Жүйе түсінігі, түрлері және қасиеттері. Жүйелік - табиғат құбылысының жалпылама қасиеті болып саналады. Қоғам әрқашанда ұйымдасқан түрде болады да, белгілі бір жүйе ретінде жұмыс істейді. Табиғи байланысқан осы жүйенің өзі тұтастай жиынтық түрінді өзінің алғы шарты болады, әрі оның мақсатты дамуы қоғамның барлық элеметтерін өзіне бағындыруға немесе содан оның жетіспейтін органдарын құруға бағытталған.

Жүйе дегеніміз- тұтасай құрылымды құрайтын, жаңа қасиетке ие болатын өзара әрекеттесетін элеметтердің жиынтығы. Жүйенің жалпы қасиеті иерархиялығы (төменнен жоғарыға бағыну тәртібі), яғни жүйе неғүрлым күрделі құрылымға енгенде оның элементіне айналуы және керісінше жүйе элементі дербестік ала отырып, өзі де жүйеге айналады.

Жүйенің негізгі екі түрі болады: жабық және ашық жүйе. Жабық жүйенің белгіленген нақты шекарасы болады, оның іс-әрекеті қоршаған орта жүйесіне біршама тәуелсіз. Ашық  жүйенің ерекшелігі сыртқы ортамен тығыз байланыстылығында. Энергия, мәліметтер, материалдар-бұл жүйе шекарасы арқылы сыртқы ортадан енетін объектілер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4) Ғылыми басқару мектебі және оның негізін қалаушылардың басқару теориясына қосқан үлесі. (1856- 1920).

Ең алғаш Ф.Тэйлордың  есімімен байлан-лып аталды.Оның негізгі  еңбектері: «Кәсіпорынды басқару», «Ғылыми  басқару принцип-рі».Ол еңбек өнімділгін арттыру қожайынға да жұмысшыға  да мол пайда алып келеді деп ұйғарған. Оны «менеджмент ғылым-ң атасы» деп санады.Ол тұжырым-ң нег.ережелерін бөліп көрсетті: ғылыми критери-ің негізінде жұмысшы-ды іріктеп,оларды іріктеп,оларды жаттык-у,әкімшілік пен жұмысшы-ың арасындағы ынтымақтастық.

а)Міндетті орындаудың таңдаулы әдістерін анықтауда ғылыми таңдауды пайдалану; б)мақсатқа қол жеткізу үшін ең қолайлы қызметкерлерді таңдау, оларды баулып отыруды қамтамасыз ету; в)қызметкерлерді өз міндеттерін тиімді орындауға қажетті ресурстармен қамтамасыз ету. г)еңбек өнімділігін арттыруда материалдық ынталандыруды ұдайы және дұрыс қолдану. Бетлехем стильде ғылыми менеджментті 4 стильде дамытады: 1)нормалау; 2)уақыт және міндетті зерттеу; 3)ұдайы сұрыптау және баулу; 4)ақшалай ынталандыру.

Тейлор концепцияларының негізгі қағидалары:

1)Бұрыннан қалыптасқан  ескі дәстүрлі жұмыс тәсілінің  орнына ғылыми іргетасты құру  оның әрбір элементін ғылыми  тұрғыда зерртеу; 

2)Қызметтерді ғылыми критерий  бойынша таңдау, оларды жаттықтыру;

3)Еңбекті ұйымдастырудың  ғылыми ұйымдастырылған жүйесін  тәжірибегеенгізу ісінде әкімшілік  пен жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық. 

4)Еңбекті біркелкі бөлісу  және әкімшілік пен жұмысшылар  арасындағы ынтымақтастық.

 

 

5. Басқарудың классикалық (әкімшілік) мектебі және оның басқару теориясына қосқан үлесі (1920-1950). Келесі өкілі А.Файоль пікірі бойынша әкімшілік өзіне мына функцияларды құрайды: өндірістік, коммерциялык, қаржылық, несиелік, есептік бухлік,әкімшілік.

а)Басқару қағидаларын  дамыту; б)Басқару функциясын бейнелеу; в)Ұйымды басқарудағы жүйеленген әдіс. Файоль әкімшілік басқару көрнекті өкілі. Файоль өзінің негізгі «жалпы және өнеркәсіптік әкімшілік» (1916) атты еңбегінде капиталистің әкімшілік қызметіне жалпы көзқарасын қарастырып, осының негізінде әкімшіліктің етудің кейбір қатаң міндетті принциптерін тұжырымдайды. Файоль пікірінше әкімшілік ету жан жақты қызмет ауқымын қамтитын басқарудың бір бөлігі және техникалық, коммерциялық, ақша қаражаттарын іздестіру, қорғаныстың, бухгалтерінің әкімшілік салаларын қамтиды. Файоль әкімшілік басқарудың бірқатар принциптерін ойластырып мұның өзі оның пікірінше кез келген ұйымға қолдануға жарайды. Оның менеджменттерге арналған 14 қағидаларына басқарушының қызмет міндеттерін қалай орындауы тиіс екендігін көрсетеді: 1)жұмысты бөлісу, 2)билік, 3)тәртіп, 4)дара басшылық, 5)бағыт билігі, 6)жеке мүддені жалпы мүддегебағындыру, 7)ақы төлеу, 8)орталықтандыру, 9)ерархиялық тізбек, 10)Реттілік, 11)Әділеттілік, 12)Қызметшілердің тұрақтылығы және қызмет лауазымына бөлу мерзімі, 13)ынта ықылас, 14)ерекше рух. Әкімшілік функцияныталдай отырып Файоль оның 5 элементін бөліп көрсетті: жоспарлау, ұйымдастыру, басшылық ету, үйлестіру, бақылау.

 

 

 

 

6) Басқарудың адамдық қатынастар мектебі және оның басқару теориясына қосқан үлесі. (1930-1950)

а)еңбек өнімділігі мен  еңбекке қанағаттанушылықты арттыруда  тұлға арақатынастарын қолдану; б)ұйым қызметін адамдық қатынастар мен мінез-құлық әрекетіне бейімдеп қалыптастыру Поркер мен Мэйо адамгершілік қатынастарының мектебін жаңа бағытта дамуының негізгі салушылар. Көрнекті өкілдері: Арджерис, Ферцберг, Макрегор, Блейн. Бұл бағыттардың қағидасы ресми емес шағын топтардың рөлін орындау, бақылау практикасында, топтағы психиологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерді, тауып пайдалануға мүмкіндігін беретіндей тәсілдерді қабылдау болып саналады. Бұл мектептің өкілдері басқару жүйесіндегі жұмысшылардың еңбегін жетілдіру тәсілдерін іздестіруге көңіл бөледі. Тікелей басшылық ететіндердің неғұрлым тиімді әрекет етуі жұмыскерлермен кеңесуі, қарым қатынас жасауға барынша толық мүмкіндік беруі. Адамдармен қарым қатынас жасау амалдарын пайдалануды ұсынды. Бихевористік мінез-құлық мектебі (1950ж. күні бүгінге дейін) адамгершілік қатынас мектебінен едәуір ауытқып, адамдар арасындағы қатынасты орнықтыру тәсілдеріне назар аударды. Бұл мектептің басты мақсаты адам ресурстарының тиімділігін арттыру арқылы ұйымдастыру тиімділігін арттыру арқылы ұйымдастыру тиімділігін арттруға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7) Басқару теориясының мінез-құлық мектебі және оның басқару теориясына қосқан үлесі. (1930-1950)

 

а)еңбек өнімділігі мен  еңбекке қанағаттанушылықты арттыруда  тұлға арақатынастарын қолдану; б)ұйым қызметін адамдық қатынастар мен мінез-құлық әрекетіне бейімдеп қалыптастыру Поркер мен Мэйо адамгершілік қатынастарының мектебін жаңа бағытта  дамуының негізгі салушылар. Көрнекті өкілдері: Арджерис, Ферцберг, Макрегор, Блейн. Бұл бағыттардың қағидасы ресми емес шағын топтардың рөлін  орындау, бақылау практикасында, топтағы  психиологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерді, тауып пайдалануға мүмкіндігін  беретіндей тәсілдерді қабылдау болып  саналады. Бұл мектептің өкілдері басқару жүйесіндегі жұмысшылардың  еңбегңн жетілдіру тәсілдерін іздестіруге  көңіл бөледі. Тікелей басшылық ететіндердің неғұрлым тиімді әрекет етуі жұмыскерлермен кеңесуі, қарым қатынас жасауға  барынша толық мүмкіндік беруі. Адамдармен қарым қатынас жасау  амалдарын пайдалануды ұсынды. Бихевористік мінез-құлық мектебі (1950ж. күні бүгінге  дейін) адамгершілік қатынас мектебінен едәуір ауытқып, адамдар арасындағы қатынасты орнықтыру тәсілдеріне  назар аударды. Бұл мектептің  басты мақсаты адам ресурстарының  тиімділігін арттыру арқылы ұйымдастыру  тиімділігін арттыру арқылы ұйымдастыру  тиімділігін арттруға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8. Басқару ғылымы  мектебі (сандық тәсіл) және  оның басқару теориясына қосқан  үлесі.

Шет елдегі басқару теориясының  жаңа бағыттарының бірі «басқару ғылымы»  деп аталатыны басқару ғылымына сандық тәсілдер мен дәл ғылым  аппаратын енгізуге тырысуымен сипатталады.

Жаңа мектептің ең көрнекті өкілдеріне Р.Акофф, Л.Берланфи, С.Бир, А.Гольдбергер, Р.Каллин, Р.Люс секілді  ғалымдар жатады. Бұл мектептің қалыптасуы кибернетика мен операцияны зерттеумен байланысты. Алғашқыда операцияны зерттеу  сандық талдау әдістерін тұтастай, оны бөлімдерге жіктемей дайындаумен  шектеледі. Кейіннен операцияны зерттеу  ұылымының дербес саласы ретінде  қалыптасып, негізгі екі бағытта  дамытылды.

Біріншісі, басқаруда неғұрлым жиірек кездесетін құбылыстың матеметикалық  моделін құруға, запастарды басқаруға, ресурстарды бөлуге, жұмыс уақытын  реттеуге т.б. болды.

Екіншісі,жүйені зерттеуге  «жүйе техникаларын» құруға айрықша  мән берді.

Қосқан үлестері:

• Міндеттерді орындаудың таңдулы әдістерін анықтау үшін ғылыми талдауды пайдалану.
• Міндеттерді орындауға ең қолайлы жұмыскерлерді таңдау,оларды баулуды қамтамасыз ету.
• Міндеттерді ойдағыдай орындауға қажетті ресурстармен жұмыскерлерді қамтамасыз ету.
• Еңбек өнімділігін арттыру үшін материалдық ынталандыруды ұдайы ж/е дұрыс пайдалану.
• Жұмысты дербес жоспарлау ж/е ойластыру.

 

 

 

 

9.Ұйым басқарудың  обьектісі ретінде. Ұйымның сипаттамалары.

Ұйым д-з алға қойылған мақсатқа жету барысында енбектің санаулы турде үйлестіретін адамдар тобы. Ұйымдар ресми,бейресми,жай және күрделі болып бөлінеді.

 Ресми ұйымдар мақсатты орындауда басқару үдерісі жүйелі үйлестірілген нақты кұрылымға ие болатын,көбінесе басшылық еркімен кұрылған адамдар тобы.

 Бейресми ұйымдар қызмет барысындағы әлеуметтік қатынастарға ішкі себептерге байланысты ойламаған жерден кұрылатын адамдар тобы.

  Жай ұйымдар жай жүйе негізінде кұрылады  яғни оның мақсаттары мен ішкі байланыстары санаулы.

 Күрделі ұйымдар кұрылымымен максаттырының жан жақты кешенді сипаты жағдайында пайда болады

 Ұйымның негізгі сипаттамалары:

1. ресурстар. Жалпы алғанда кез келген кызмет нәтижеге алдыға қойылған мақсатка қол жеткізу үшин ресурстарын тиімді пайдалану керек. Ұйым колданатын негізгі ресурстар адамдық,материалдық, каржылык,ақпараттық және технологиялық болып бөлінеді.
2. Сыртқы ортамен байланыс. Ұйымның кызметімен нәтижесі көп жағдайда оның қоршаған ортасындағы экономикалық,саяси,нарыктық,халыктық,әлеуметтік тсс факторларға байланысты
3. Енбек бөлінісі. Ол екіге бөлінеді тік және көлденең еңбек бөлінісі.