Қоршаған ортаға әсер етуді басқару ұғымы мен мәні

Дәрістік  курс

 

 

 

I Қоршаған ортаға әсер етуді басқару  ұғымы мен мәні

1.Қоршаған ортаға әсер етуді басқару

2.Қоршаған ортаның сапасын бақылау

3.Қоршаған ортаға әсер етуді бақылау әдістері

1 Қоршаған ортаға әсер етуді басқарудың негізі – табиғатты қорғаудың, табиғат ресурстарын сақтаудың, жаңғыртудың, молайтудың, тиімді пайдаланудың қоғамдық тиімділігі. Басқарудың негізгі мақсаты - өндірістің және басқа әрекеттердің табиғи ортаға зиянды әсерлерін шектеу, табиғат байлығын тиімді пайдалануды, қорғауды, өсіруді қамтамасыз ету, табиғат пайдалану ережелерін, талаптарын, нормаларын орындауды ұйымдастыру және бақылау.

Қоршаған ортаға әсер етуді басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау, экономикалық ынталандыру техникалық – ұйымдастырушылық экологиялық, экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын қадағалау арқылы жүргізіледі.

Қоршаған ортаға әсер етуді басқару аса күрделі үрдіс, өйткені мұнда табиғи және қоғамдық құбылыстар бір – бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан кешенді, жүйелі басқаруды талап етеді.

Басқару әдістерінің  жүйесін екіге бөлуге болады: әкімшілік  және экономикалық.  Басқару әдістерін екі жүйеге бөлудің өзі шартты түрде ғана. Іс жүзінде олар бір – бірімен тығыз байланысты. Әсіресе жоғарыда айтылған экология саласындағы еңбектің қоғамдық сипатына байланысты басқарудың барлық әдістері үйлесімді, кешенді қолдануы тиіс, сонда ғана ол нәтижелі болады. 

Әкімшілік басқару жүйесі – табиғат қорғау, пайдалану заңдарының, ережелерінің, нормаларының орындалуын ұйымдастыру қадағалау негізінде жүзеге асырылады. Мұнда бір орталықтан басқару, жоспарлау табиғат пайдалану шектерін белгілеуге басым назар аударылады.

Экономикалық  жүйеде шаруашылық еркіндікке мүмкіншіліктер беріледі. Табиғат пайдалану нормаларын, ережелерін орындау экономикалық жолмен (ынталандыру, материалдық жауапкершілік) басқарылады.

2 Қоршаған ортаға әсер етуді басқаруда қолданылатын тәсілдердің мынадай түрлерін айтуға болады:

Құқықтық – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құқықтық актілер қабылдау, басқарушы мекемелердің, лауазымды адамдардың, халықтың және табиғат пайдаланушылардың міндеттерін, құзіретін, құқықтарын белгілеу. Табиғат пайдалану, қорғау туралы әкімшілік актілер қабылдау. Әкімшілік актілер орындалуға міндетті.

Техникалық  ұйымдастырушылық – табиғат қорғау және тиімді пайдалану шараларын  техника , технологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.

Ұйымдастырушылық – табиғи ортаны қорғауға табиғатты тиімді пайдалануға байланысты  шешімдер даярлау, қабылдау және олардың  іске  асырылуын  ұйымдастыру.

Әлеуметтік–психологиялық – жеке адамдармен, ұйымдармен, ұжымдармен, жалпы халықпен табиғат қорғау турасында үгіт – насихат,   түсіндіру жұмыстарын жүргізу, оларға психологиялық әсер ету.

Экономикалық әдіс – баға, тариф, төлемдер, ынталандыру, қаржы, несие, т.б. экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.  

 Қоршаған ортаны басқару республикалық және аймақтық негізде басқарылады. Бұл басқару жүйелері келесі негізгі фунцияларды атқаруы тиіс:

·    Қоршаған орта жағдайын сараптамалау;

·    Әрбір ластаушы зат үшін (қоршаған ортаға қауіпсіз деңгейде) экологгиялық стандарттар енгізу;

·    Аралық лимиттерді және  оладың мерзімін енгізу;

·    Рұқсат етілген шығарындылар мөлшерін белгілеу;

·    Әрбір шығарынды зат үшін әрқайсысының бюджетке немесе бюджеттен тыс қорларға түсетін төлем мөлшерін анықтау;

·     Қаражат қорларын көзделген мақсат үшін тиімді пайдалану үшін төлем жинау;

·    Кәсіпорындар арасында рұқсат етілген лимиттер мен саудаласуда және шығарындыларға мониторинг жүргізу және де олардың рұқсат етілген лимиттермен сәйкестігін тексеруді ұйымдастыру, қабылданған ережелермен жүргізілуін қадағалау.

3 Қоршаған ортаға әсер етуді басқаруда қолданылатын әдістер: оптимизация, жүйелеу, сараптау әдістері кеңінен қолданылады. Табиғат пайдалануды басқарудың маңызды тетігі – экологиялық сараптама. Табиғат пайдалануға байланысты барлық болжамдар, тұжырымдамалар, жобалар, жоспарлар, нақты шаруашылық және іс- әрекеттер, техника мен технология, өнімдер пайдаланатын шикізат, материалдар, отын – энергия, шығарылатын қалдықтар міндетті түрде Мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтеді. Ішетін су, тағамдар, дәрі – дәрмек т.б. адамның денсаулығына тікелей әсер ететін өнімдер, процестер санитарлық – экологиялық сараптамадан өтеді. Сараптамалардың негізгі мақсаты табиғатқа адамның денсаулығына зиянды әсерлердің алдын алу, оларды болдырмау.

Табиғат қорғауды, пайдалануды  басқару Қазақстан Республикасының  заңдарына, үкімет шешімдеріне сәйкес  ұйымдастырылады. 

 

СӨЖ тапсырмасы :  ШРК ұғымы, ШРК түрлері; Эмиссия  ұғымы; Ластануға квота деген не? Ұғымдарға анықтама беріп, талдау жасау.

Бақылау сұрақтары

1.                 Қоршаған ортаға әсер етуді басқарудың негізі не?

2.                 Басқарудың негізгі мақсаты қандай?

3.                 Басқару әдістерінің жүйесін нешеге бөлуге болады ?

4.                 Мониторинг деген не?

5.                 Әкімшілік басқару жүйесі деген не?

6.                 Қоршаған ортаның сапасын бақылауды қалай түсінесіз?

7.                 Экологиялық сараптама деген не?

8.                 Лицензиялар өндіріс көлеміне сәйкес қалай беріледі?

9.                 Табиғат пайдаланушыға сертификаттар қалай беріледі?

10.            Табиғи ортаның тазалығы қандай бағыттар бойынша бағаланады?

 

 

  

2 Қоршаған ортаға әсер етуді басқару  ұғымы мен мәні

1. Қоршаған ортаны қорғаудың тарихи кезеңдері

2. Экологиялық іс - әрекет түрлері және олардың өзара байланысы

3. Бақылау түрлері 

 

1  Қоршаған  табиғи ортаны  қорғау  және табиғи  ресурстарды  тиімді пайдалану – қоғамның  экономикалық  даму  барысын  жетілдірудің   міндетті  шарты .        

 Біздің елімізде  табиғатты  қорғау  және  оның  байлықтарын  тиімді  пайдалану  қоғамның  дамуының  конституциялық  қағидаларына  енгізілген, ол әрбір  адамның парызы  ретінде  жалпы – мемлекеттік, жалпы халықтық  міндет  болып  табылады.

ХХ  ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап адам мен орта және қоғам, табиғат арасындағы  қатынастар шиеленісе   түсті. Табиғат-санада  және санадан тыс жүретін  обьективті анықтылық  және адам  жаратылысының өмір сүру ортасы. Ол  адамға  байланысты  негізгі 3 түрлі  қызмет атқарады:

1. Жердегі  өмірге  қажетті  биологиялық  жағдайды  қамтамасыз ететін  экологиялық  қызмет;

2. Адамдардың  материалдық  қажеттіліктерін  қанағаттандырудың  қайнар көзі  болып табылатын  экономикалық қызмет;

3. Адамның жан  дүниесінің қалыптасуына  әсер ететін негіз-құлықтылық  қызмет.        

 Қоғам мен табиғаттың өзара байланысы негізі 2 нысандағы  қоғамдық қатынастар  негізінде – табиғат  ресурстарын  пайдалану мен табиғатты  қорғауда  көрініс табады. Табиғат  ресурстарын пайдалану – материалдық  қажеттіліктерді  қанағаттандыруға  бағытталған  қоғамның экономикалық  мүддесімен  анықталады. Табиғатты қорғау – қазіргі  кезең  және болашақ  ұрпақтар  үшін қоршаған  табиғи ортаның  сапасымен байланысты  қоғамның  экологиялық  даму  мүддесі  болып табылады. Бірақ,  тірі  организмдердің  (соның ішінде адамның да, қоғамның да) жалпы қоршаған ортамен емес, табиғи  ортамен  байланысты  екендігін де  көрсету  керек. Міне тек осы  жерде  ғана табиғатты  дамыту (жақсарту ) туралы, экологиялық заңдарды  сақтауға аса назар аудару керек. Әлеуметтік экологияға, оның құрамдас  бөлігі ретінде құқықтық  экология кіреді. Құқықтық экология деп – қоғам мен табиғаттың өзара  байланысынан  туындайтын  қоғамдық (экологиялық)  қатынастарды  реттейтін  нормалардың  жиынтығын айтамыз. Құқықтық  экологияның  анықталуының бірі болып, экология құқығы танылады. Экология құқығы – бұл қазіргі және болашақ  ұрпақ  үшін  қоршаған табиғи ортаны  тиімді  пайдалану мен қорғауға  байланысты  қоғам мен  табиғаттың қарым-қатынасын  анықтайтын  қоғамдық (эколгиялық) қатынастарды  реттейтін нормалардың  жиынтығы .        

 Экология құқығы, құқық саласы  ретінде  біздің  ортақ үйіміз –жерде  өмір сүретін адамдардың мүдделері  үшін қоғам мен табиғат  арасындағы үйлесімді  байланыстарға  жету  мақсатында  экологиялық  қоғамдық  қатынастарды  жүзеге асыратын арнайы  тәсілдерді  реттейтін  құқықтық  нормалардың  жүйесін  құрайды .

2 Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі ұстанымдарының бірі қабылданатын шешімдердің іс - әрекеттің алдын алу сипатында болуы. Өйткені табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар, жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар, бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми – техникалық болжамдар, тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.

Қоршаған ортаны басқару негізгі үш жүйе бойынша қалыптасады: 

1) басқару жүйесі; 

2) ірі ресурспен қамтамасыз ету;  

3) түсіністік.

1.         Елдің экономикасы үшін табиғи ресурстардың маңызы өте зор болғандықтан табиғат байлығын пайдаланумен қатар табиғат қорғау іс – шараларын басқару, елдің қауіпсіздігін сақтауды қамтамасыз етеді.

2.         Сұраныс және ұсыныс құраламы белгілі бір тепе- теңдікке, табиғи ресурстарға баға беріп және өндірістің тоқтап қалмауын ескеру қажет.

3.         Экологиялық және экономикалық жоспарлы саясатты жүзеге асырғанда күйзелістен шығып, тұрақты дамуға көшу экономиканың және өркениеттің дамуын тұтастай қарап, қоғамның құндылықтар жүйесінің және дүниеге көзқарастың өзгеруі нәтижесінде жүзеге асатындығын ескеру керек.

Қоршаған ортаны басқарудың құрылымы      

 Экологиялық басқару қоршаған орта жағдайының нашарлауы салдарына қатысты ғана енгізілген жоқ, сонымен қатар қазіргі кезеңдегі ғылыми – техникалық прогресс нәтижесінде пайда болған өнеркәсіп орындарының (биотехнология және ядролық технология) заңды түрде дамуына байланысты және басқару жүйесінде талаптардың ұлғаюына байланысты қалыптасты. Сонымен қатар кәсіпорынның өңірлік орналасуы, жаңа технологияның дамуына қатысты өндірістік қуаттың артуы салдарынан және де өндіріс  әсерінің ушығуы, тек өңірлік табиғатқа ғана емес, жалпы әлемдік кеңістікке тигізер әсерінен әлемдік экономикада қауіпті қалдықтар өндіруші елдерге бөліну салдарынан қоршаған ортаны басқару жүйесі енгізілді.      

 Табиғатты қорғау іс–шараларын жүргізуде басқару жүйесі қоршаған ортаның өзгеруін және онның құрамына кіретін ресурстардың адам өз қажеттілігіне жаратудағы тұтынысын және ұлттық экономиканы дамытуда алға қойған мақсаттарды шешуде, тұрақты даму концепцияларын жүзеге асыруда мүмкіндік беретін әдіс және іс –шаралар жүргізетін ұйым ретінде қарастыруға болады.     

 Қоршаған ортаны басқаруда – қоғамның өмір сүру жағдайын сақтауда бағдарламаны жасау және жүйелі түрде оны іске асыру, сонымен қатар тұрғындарға және тұтынушыларға олардың сұрауы бойынша экологиялық ақпарат беру жүйесін қалыптастыру

Қоршаған ортаны басқарудың қағидалары

1.     Экологиялық таным қағидасы. Бұл экологиялық басқару процесінде мақсатқа жету барысында, озу мақсатында жасақталып дамуы қажет.

2.     Іс -әрекетің экологиялық мотивация қағидасы. Оның іс-әрекеті экологиялық проблемаларды шешуге бағытталған мотивациялық құралдарды қолдану. Тәжірибе бойынша әкімшілік және қарулы күштер басқармасын қолдану тиімсіз.

3.     Мамандану қағидасы. Бұл қағиданың мақсаты басқарушының экология   

 саласындағы білімін пайдалану арқылы арнайы жобаларды дайындау.

4.     Озу қағидасы. Көптеген экологиялық проблемалардың алдын алу оңайға соқпайды. Экологиялық басқарудың барлық механизмі дағдарыстан, төтенше жағдайдан бұрын іске асырылуы қажет.

5.     Мақсатқа жету және стратегия қағидасы. Экологиыялық басқару егер нақты стратегиясы болмаса және алға қойған мақсаты болжанылмаса, онда ол тиімсіз болып табылады.

6.     Алдын алу қағидасы. Экологиялық проблемалар байланыстарын көрсететін, тіке және жанама әсер салдарын есептеу және шешім  табу. Проблеманы шешуде және басқару шешімін табуда оның іс -әркет салдарын есептеуде экологиялы-экономикалық тұрғыдан қарау керек.

7.     Жауапкершілік қағидасы. Экологиялық басқарудың әр–түрлі факторларға байланысты туындайтын проблемаларына жауапкершілікпен қарау.  Қоршаған ортаны басқару қағидасының механизмі 1-2- суретте көрсетілген: 

 

 

 

Сурет 1 - Экологиялық  менеджментті басқару факторы бойынша  жіктеу  

 

 

    

Сурет 2- Қоршаған ортаны басқарудың функциясын жіктеу 

·  Өзінің білімін  іске асыру өнері, басты мақсатқа жету жолында табиғи энергетикалық, қаржылық және еңбек ресурстарының шығынын өте аз мөлшерде жұмсап, максимальды нәтиже алуға адамдардың көзін жеткізу;

·  Өнеркәсіпті басқарудың экологиялық ұстанымдарын ескеріп, сол органды немесе ақпаратты жасақтау;

·  Ұйымның (кәсіпорынның) эколгиялық құрылымының интеграциялық процесі түрінде, оны экологиялық басқаруда әдістердің  тиімділігін арттыру .        

 Тәжірибе жүзінде қазір  Қазақстанда табиғатты пайдалану және табиғаты қорғауды басқаруда, табиғатты пайдалануды ақылы негізде жүргізуге байланысты экономикалық тәсілдер қолданылады. Табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін салық және төленетін төлемдер негізінде экономиаклық тәсілдер қолдану жекелеген түрде бұл ресурстардың құндылығын ескеру қажеттілігін көрсетеді.