Бизнес этикасы

Қазақстан Республикасының  Ғылым және білім министірлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

 

 

 

 

 

А.Р. Тулегенов

 

 

 

БИЗНЕС ЭТИКАСЫ

Экономика мамандықтары бойынша 

студенттерге арналған оқу құралы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Павлодар

УДК 330.3: 174.4 (075.8)

ББК 87. 75 я 73

Т 78

 

С. Торайғыров атындағы ПМУ Ғылыми  кеңесімен  ұсынылған

 

 

Рецензент:

С. Қ. Кунязова - экономика ғылымының кандидаты, доцент

 

 

 

Т 78  Тулегенов А. Р.

         Бизнес этикасы: оқу нұсқауы.  – Павлодар, 2006. – 50 б.

 

 

 

Оқу құралында бизнес этикасының негізгі теоретикалық концепциясы, ғылым саласындағы өз орны, этика табысының белгілері қарастырылған.

Оқу құралы «Экономика» 050506, «Менеджмент» 050507, «Есеп және аудит» 050508, «Қаржы» 050509, «Маркетинг» 050511 мамандықтарының  мемлекеттік стандарттарға және пән бағдарламасының үлгісіне сәйкес әзірленген және күндізгі және сырттай оқитын студенттерге ұсынылады.

 

 

 

 

 

 

 

                                                                               УДК 330.3: 174.4 (075.8)

                                                                                               ББК 87. 75 я 73

 

 

 

 

                                                                                © Тулегенов А. Р., 2006

    © С. Торайғыров  атындағы Павлодар            

              мемлекеттік университеті, 2006

Кіріспе

Осы оқу құралында келесі жағдайлар  қарастырылады: бизнес этикасы тәжірибе, ғылым, өнер ретінде; бизнес этикасының ғылым ретінде дамуы – оның негізгі концепциялар мен қазіргі  кездегі тұжырымдамалар; іскерлі қатынастардың процесінің толық айналымы; этикеттің негізгі түсініктері; басқару әдісі; этика деңгейлері; басқару  принциптері; этика табыстарының өлшемдері.

Бизнес этикасы - ең жас ғылымын  саласының  бiрi. Бизнес әдебi кәсiби әдепке жатады. Кәсiби әдеп белгiлi қызмет түрлерiне  тән нормаларды, стандарттарды өндiредi.

Бизнес  этикасы - бұл  қарым-қатынас  түрiн жазатын  тәртiп кодексi. Кәсiпкерлердiң  өз мiндеттерiн осы  немесе басқа салада орындаулары  олардың көзқарасы бойынша ең жақсы  болып  көрсетiледi. Әдеп  ортасында  мораль тұр,  немесе өнегелiк қарым-қатынас жүйесi, әрекет мотивтерi, сезiм және ақыл-ой.Бұл жүйелер адамдардың ұжымдағы  қарым-қатынастарын және қылықтарын  қарым-қатынас шектерiн анықтайды.

Бизнес  этикасы экономистер  мен менеджерлердi  дайындауда ажырағысыз бөлiгi болуы керек.

Келешекке қызмет ететiн кәсiпкерлерге  олар өздерi және олардың серiктестерi мораль нормаларын ұстану туралы ойлану қажет. Оқытудың мақсаты - болашақ мамандарға этика бизнесiнiң саласында теориялық және тәжiрбиелiк  дағды бiлiмдерiн беру.

Курстың негiзгi мiндетi болып - дәстүрлер мен ережелер арқылы бекiтiлген нарықтық заңдылыққа байланысты берiлген сөзге нәтижелi, әдiл ашық түрде қызмет ететiн бизнес әдебiнiң сұрақтарын iскер әдеп ретiнде қарастыру болып табылады. Сонымен қоса, курстың мiндетiне  өндiрiстiк iс әрекеттiң әдептiлiк мәнiн ашу жатады, мұнда келесi сұрақтар қарастырылады: қазiргi бизнес әдебiнiң тұжырымдамасы, әдептiлiк кодекс түсiнiгi, бизнестегi мораль және жауапкершiлiк түсiнiктерi, басқару әдебiнiң  ерекшелiгiн оқып үйрену, iскер байланыс әдебi, сонымен қатар бизнестiң қоғам алдындағы әлеуметтiк жауапкершiлiгi, әдеп пен әдептiлiктiң өндiрiстiк iс әрекеттi нәтижелi орындауға әсер етедi.

Студент курс алғаннан кейiн бiлуi қажет:

- бизнес этикасы әртүрлi тұжырымдамалар арқылы бизнестiң өзара тәртiп мәселелерi және әдеп  ережелерiмен нормаларының салыстырмалы жас ғылым екенiң бiлу керек;

- бизнес этикасы компаниялар  арасындағы қарым-қатынастарды реттейдi, сонымен бiрге компания және  қоғам арасындағы, фирма арасындағы қарым-қатынастарды, жеке тұлғалар арасындағы   iскерлiк байланыстарды реттейдi;

- бизнес этикасы психология, маркетинг,  менеджмент, экономия теориясы, экономикалық  теория негiздерi, әлеуметтану және  т.б. әдiстер мен тәсiлдердi қолданады. 

Белгiлi курсты оқытудың нәтижесiн  алу кезiндегi маңызды дағды ең аз экономикалық және кадрлық бәсекелес  шығынында  адекватты, әдептi, әсерлi, басқарушы шешiмдер, кәсiпорынның ұзақ уақыт өмiр сүруiне мүмкiндiк беру болып табылады.   

Тақырыптамалық жоспар

 

Бизнес этикасының негізгі  түсініктері. Ғылыми пәндердің арасында бизнес этикасының алатын орны.

Бизнес этикасы пәні. 

Бизнес этикасының қазіргі  заман концепциялары.

Кәсіпкердің этикалық заңдар жинағы. Кәсіпкердің қоғамдық санасы.

Этиканың заңдар жинағы мен сапалы іскерліктердің концепциясы.

Іскерлі қатынастардың  этикасы.

Корпоративтік этика.

Тақырып Әкімшілік (басқармалы) этика.

Кәсіби этика.

Микро және макроэтика

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Бизнес этикасының қазіргі заман концепциялары

 

Бизнес әдебiнiң мазмұны және анықтау түсiнiгi.

Әдептiлiктiң утилитарлық - ағартушылық тақырыбының iскерлiк  өмiрiнде адамның экономикалық iс  әрекетiне дiннiң, моральдiң, мәдениеттiң  әсер етуi.

Құрама Штаттар мен  Батыс Европада бизнес әдебi ғылыми тәртiп ретiнде  бұрыннан өмiр сүредi,  менеджмент, экономика, стратегиялық жоспар, қаржы, есеп, маркетинг, ракурсына сәйкес  зерттелетiн. Бизнес этикасы бiлiм саласының  қолданбасы ретiнде Құрама Штат және Батыс Европада ХХ ғасырда 1970 жылдары құрылды.

Ғылыми қауымдастық  және iскерлiк әлем кәсiби бизнесмендер iскерлiк операцияларды жүргiзуде сондай-ақ, «қоғам алдында корпорациялық жауапкершiлiктер», «Әдептiлiк сана сезiм»  қажеттiгiн жетiлдiру туралы  келiсiмге келдi. 1980 жылдар басында АҚШ-та бизнес мектебiнiң көпшiлiгi сонымен бiрге кейбiр университеттер  өздерiнiң оқу бағдарламасында әдеп бизнесiн өткiзедi. Бизнес этикасында бизнестiң мораль мәселелерiнiң 3 негiзгi әдiсi бар. Үш негiзгi жолдамаға тiрелетiн утилитаризм, деонтикалық әдеп, және «әдiлеттiлiк әдебi».  Америка ғалымдары М. Валаскес, Дж. Ролза, Л. Нэш еңбектерiңде көрсетiлген. Қазiргi уақытта бизнес әдебiнiң курсына Ресей және Қазақстан оқу орындарының кейбiр оқу жоспарына кiредi.

Бизнес әдебiнде ең негiзгi лауазымдардың бiрi болып  утилитаризм тұжырымдамасы табылады.  Моральды ақталған болып соңында  ең аз пайдалы тиiмдiлiкке әкелетiн әрекет табылады.

Барлық мүмкiн болатын iс-әрекет  нұқалары негiзiнде  табыс  пен шығын түрiнде жағымды не негативтi тиiмдiлiгiн ескеру қажет  сондай-ақ оның салдарын болжау оның iшiнде  әрбiр жалған нәтижелерiн   теориялық утилитаризм  ережесiн қолдану  толыққанды мәселелерiмен байланысты, оның қатарындағы ең негiзгiсi «қоғамдық пайданы» толығымен анықтау қажеттiлiгi.  Кейбiр жағдайда табыс пен  шығын өлшемге берiлмейдi. Көп жағдайда табыс пен шығын мөлшерiн болжау, сондай-ақ оларды сан жағынан бағалау мүмкiндiгi болмайды.

Сонымен өте белгiлi фундаментальдi ғылыми зерттеулердiң табысы мен  шығысын анықтау мүмкiн емес.

Теориялық нормалар утилитаризмiнiң  жағдайларын келесi принцптермен көрсетуге болады:

1) әдеп көз қарасы  жағынан қандай болмасын акция  заңды, тек  қана мораль нормаларының  реализациясының қажеттiлiгi болған  жағдайда ғана;

2) мораль нормасы түзу тек қана, онымен жүретiн  табыс, альтернативтi норманы қадағалау нәтижесiндегi  жалпы табысынан гөрi жоғары көрсеткiштi болса.

Iскер өмiрдiң  мәселерiне  басқа тұрғыдан қарау деонтикалық  әдептi және  борыштық әдептi  ұсынады. Осы тұрғыда түсiнiк  орталығы құқық болып табылады.  Бұл түсiнiктi кез-келген  бизнесмен  кездестiредi. «Құқық»  терминi адамның кез-келген  нәрсеге қарым-қатынаста моральдi түрде қолдануы. Индивид кез-келген адаммен немесе нақты бейнемен қарым - қатынас жасағанда қандай да бiр құқықтарды игередi.

Моральдi құқықтың 3 ерекшклiгi бар. Олар: жауапкершiлiкпен, автономды  және тең құқықты мүмкiндiктi қамтамасыз ететiн мақсатты таңдауды, iс-әрекеттiң және қамқорлық жасаудың немесе басқа адамдарға көмектесумен байланысты.

Утилитарлық тұрғы және моральдық құқықтық позициялық тұрғының арасындағы басты екi айырмашылықты  бөлiп қарауға болады. Моральдiк құқық моральдiк талаптардың бейнесi болып табылады, ал утилитарлық моральдiк нормалар мәнi бойынша  ұжымдық болып табылады да, онда нормативтiк базалар қоғамдық пайдалы  және сапалы факторлар ретiнде бейнеленедi.

Бизнес этикасы келесi  категориялық  императивтi құрастырады: «адамгершiлiк мақсат ретiнде өзiне немесе басқа адамдарға тек бiр құрал ретiнде қарастырылсын» Кант өз еңбектерiнде  жауапкершiлiк заңдылықтарын этикалық шешiмдердi барлық адамдарға тән рационалистiк этиканы қалыптастыра отырып  қарастырған.  Iскерлiк өмiрдiң мәселелерiн 3 тұрғыдан қарастырғанда бизнес категориясына әдiлдiктi қолдануға талдау жасауымен байланысты. Утилитаризм этикасы және деонтикалық этиканың арасындағы айырмашылық «әдiлдiк этикасын» қолданумен айрықшаланады. 

Соңғысы бизнеспен қоғамды  тұтас қарым - қатынас  негiзiнде  қарастырады, мысалы корпорациялар  арасындағы қарым-қатынас.соған қоса әдiлдiк стандарттары моральдiк құқықтан жоғары тұрмайды. Әдiлдiктiң өзi индивидтiң  моральдiк құқығына негiзделедi.

Дж. Ролз әдiлдiк туралы өзiнiң түсiнiгiн келесi принцптер негiзiнде құрастырған:

1) әрбiр адам  бостандыққа, басқа адамдармен бейбiт өмiр сүруге тең құқықты;

2) әлеуметтiк экономикалық теңсiздiк параметрлерi келесiдегiдей болуы қажет:

а) табысты артық мөлшерде қамтамасыз ету;

б) билiктi    жүргiзушi мекемелер және лауазымды адамдар  тең құқықты болуы керек.

 

   

 

1 сурет -  Бизнес  этикасының қазіргі заман концепциялары

 

Негізгі сұрақтар

 

1 Іскерлік өмірдің әдеп мәселелері.

2 Бизнес әдебінің ғылым ғылым ретінде қалыптасуы.

3 Бизнес әдебінің құрылымы.

4 Мораль және әдеп. Мораль және құқық.

5 Адамдардың қатынас теориясы.

6 Утилитаризм тұжырымдамасы.

7 Деонтикалық этикасы.

8 Әділеттілік этикасы.

 

2. Кәсіпкердің этикалық заңдар жинағы. Кәсіпкердің қоғамдық санасы

 

Әдеп кодексi. Бизнестегi мораль нормалары түсiнiгi. Кәсiпкердiң  қасиетi iс-әрекетiнiң  этикасын  қамтамасыз ету. Өркениеттi кәсiпкердiң моральдi-этикалық кодексi. 

Мораль - адамдардың қоғамдағы iс-әрекетiн нормативтi бағыттайтын ең негiзгi құралдардың бiрi. Қоғдық сананың және және  қоғамдық   қатынастардың ерекше формасы. Әдептi оқыту пәнi.

Кәсiпкердiң  моральдi - этитикалық кодексi бизнесменнiң моральдi және әдiл, адал кәсiпкер ретiнде тарихи дамуды көрсетедi.ХХ ғасырдың басында Ресей кәсiпкерлерi  кәсiпкерлiк iстiң келесi принцптерiн өндеп шығарған:

1) билiктi құрметте;

2) әдiл және шынайы бол;

3) жеке меншiктi құқықты құрметте;

4) сөзiне сенiмдi бол;

5) адамды сүй және құрметте;

6) қаражат бойынша өмiр сүр;

7) ұмтылғыш бол.

Қазiргi заманғы кәсiпкердiң этикалық кодексi:

1) өзiнiң еңбегiне өзi үшiн ғана емес, қоғам, мемлекет, басқа адамдар үшiн пайдалы  болу сенiммен қарау керек;

2) қоршаған адамдарға  жұмыс жасауға немесе  жасайтын  кәсiпкер ретiнде түсiнiк қалыптастыру  керек;

3) бизнеске сену, оны бизнеске деген қарым-қатынастық қол өнер ретiнде шығармашылық ретiнде қабылдануы;

4) бәсекелестiктi  ынтымақтастыққа  жетудi көздейтiн қажеттiлiк ретiнде мойындау;

5) өзiндi және басқа тұлғаны силау-өзiңдi сияқты;

6) кез келген меншiктi, мемлекеттiк билiктi, қоғамдық қозғалысты, әлеуметтiк тәртiптi, заңдылықты силау;

7) басқа адамдарға сенiм бiлдiру, кәсiптiлiктi және басқа адамдардың  бiлiктiлiгiн  силау;

8)  бiлiм, ғылым, мәдениеттiң құндылығын мойындау;

9)  экологияны қорғау;

10) жаңалыққа ұмтылу;

11)  гуманизм.

Идеология - нақты қоғамның, қарым-қатынастың өзгерiсiне бағытталған  әлеуметтiк iс әрекеттi мақсат тұтатын  әлеуметтiк мәселелер, қақтығыстар  адамдардың қарым-қатынасы, бiр-бiрiмен iс әрекет жасауы,  көрiнетiн  көз  қарастары  мен  идеяларының  жүйесi.

Қоғамның идеолгиялық  құндылықтарынсыз олар  қалыптаспайды. Сондықтан әлеуметтiк құндылықтардың орнына  саяси технология  деңгейiндегi  либералды    қүндылықтар енгiзiлдi.

Егер идеологиялық жүйе болмаса мемлекеттiң құрылымы идеологияның саяси қолданбалы сипатында болады. Кез келген қала, қауымдастық оркениет, идеясыз қызмет етпейдi. Ойсыз жолшылық болады. Ұлттық идея - бұл әрбiр ұлттың уневерсал мәнiн менгеретiн құндылықтар жүйесi.

Кәсiпкердiң идеологиясы - патриотизмге, жаналыққа ұмтылуға, әлеуметтiк бостандықты материалдық приоритеттiн табысты көзi ретiнде қарастырылады.

Кәсiпкердiң идеологиясы  оның элемдi түсiнiумен сипатталды, ол қоршаған әлемдi және оның басқа компанеттерiмен  байланыста болатын оның суретiмен  бейнеленедi - нақты идея кәсiпкердiң тәжiрiбиелiк iс әрекетiне күштi әсер етедi.

 

Негізгі сұрақтар