Қазақстан республикасының отын энергетикасының комплексі және оның даму болжамы

Экономикалық ынталандырудың негізгі  факторы кәсіпорынның табысы болды, оның бөлігі өндірісті дамыту және қызметшілерді материалдық көтермелеу үшін қор жасау мақсатында кәсіпорын  қарауында қалады. Табыстан бұл қорларға ақша бөлу өнімнің өтуіне және өндіріс  рентабельдігіне тікелей тәуелді  болды.

Электр станциялар үшін бекітілетін  көрсеткіштер:

• электр энергия өндіру көлемі;
• жылу энергия босату көлемі;
• босатылған электр энергия мен жылу үшін меншікті отын жұмсау.

Энергетика  кәсіпорынын пайдаланудың жылдық шығындарының негізгі баптары:

• жұмсалған отын құны;
• кәсіпорынның негізгі қорларын амортизациялауға ақша бөлу;
• пайдалану қызметшілерінің жалақысы (сәйкесті  қосымша төлемдермен);
• кәсіпорын жабдығын ағымды жөндеу құны.

Жиынтық жылдық пайдалану шығындары  электр энергия өндіру шығындарына  және жылу босату шығындарына отын жұмсауға сәйкесті бөлінеді.

 

 

4-кесте

 

процент, %
	Отын	Су және көмекші жадығ.	Жала-қы мен қосым.төлемдер	Қыз-меттер	Амор-тизация	Ағым ды жөндеулер	Басқа лар	Жалпы станс шығын	Барлығы
ШЭС	63,3	0,4		2,9	18,5	1,8	3,5	3,9	100
Электр
ЖЭО Электрэнергия	71,3	4,4	4,0	0,2	13,1	2,0 1 4	1,9 1 6	3^1 3 о	100 100
Жылу энергия СЭС		0,9	5,7	0,1	80,3	1,9	1,9	9,2	100
Электр торап-тары				4 1	42 3	5 1	44	13,0	1 100
Электр энергия Жылу тораіггары				0 1	26 9	9 7	8 6	8,8	100

4-кестеде орталықтанған жоспарлау кездегі орташа көпжылдық мәліметтер бойынша энергетика кәсіпорындарындағы шығындардың проценттік құрамы келтірілген.

Отынның әр түрлерінің құндары  арасындағы ара қатынас ұзақ уақыт өзгермеді. Егер 1 тонна көмірдің орташа бағасын шартты есептеуде 1,0 деп алсақ, онда мазут құны — 2,7, ал газ құны — 2,0 болады. Осындай қатынас 1993 жылға дейін орын алды.

Нарықтық қатынастарға өткенде және алғашқы энергоқорлар бағаларын ырықтандыруға (либералдауға) байланысты бұл қатынас өзгерді. 1994 жылы бұл қатынас мына түрде болды: көмір — 1,0, мазут — 4,8, газ — 6,0 және бұл үрдіс 1995, 1996 жылдары сақталды.

Энергетика кәсіпорындарындағы шығынның проценттік құрамы 5-кестеде көрсетілген деңгейге дейін өзгерді.

Орталықтанған жоспарлаудан нарықтық қатынастарға өтуге байланысты электр энергиямен жылу бағаларын реттеу бар жағдайдағы баға түзу мәселелеріне көзқарастың өзгеруін 5-кестеден байқауға болады.

 

 

5-кесте

процент, %

 

	Отын	Су және көмекші жадығ.	Жалақы мен қосым. төлем-дер	Қыз-мет-тер	Амор-тиза-ция	Ағым-ды жөн-деулер	Басқа лар	Жалпы станц. шығын.	Бар- лы ғы
ШЭС	46,0	2,7	11,6	7,5	3,8	26,5	0,7	1,2	100
Электр энергия
ЖЭО	42,5	5,1	2,6	0,1	3.1	41,2	5,3	0,1	100
Электрэнергия
Жылу энергия	43.1	5,3	2,7	0,1	3,2	40,9	4.4	0,3	100
СЭС		5,6	36,9	2,9	20,3	23,9	2А	0,6	100
Электр энергия
Электр торап-тары
Электр энергия	_	11,6	25,0	4,0	22,2	34,6	2,3	0,3	100

 

 

6- кесте

	1985	1990	1991	1992   | 1993		1994	1995
	Электр энергия
	коп.				тиын
1 кВт.сағ-тың өзіндік құны	1,277	1,413	3,130	105,86	2,96	75,25
1 кВт.сағ-тың орташа босату тарифі	1,777	1,843	3,446	128,210	3,43	82,45
Рентабельдік деңгейі,% өзіндік құнға  қатысты	39,1	30,4	10,1	21,1	15,8	9,6
	Жылу энергия
	руб.				теңге
1 кВт.сағ-тың өзіндік құны	5,623	•6,022	13,75 2	485,27	15,58	300,41
1 кВт.сағ-тың орташа босату тарифі	6,609	6,413	15,55 7	422,96	12,42	277,14
Рентабельдік деңгейі,% өзіндік құнға  қатысты	17,5	6,5	13,1	-12,9	-30,3	-7,8

 

Ескерту: 1993 ж. ұлттық ақша кіргізілді

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.  Қазақстан Республикасының шикізат мөлшері

 

2006 жылғы  мамырда экономикадағы жұмыспен  қамтылғандар саны 7991,4 мың адам  болды. Өнеркәсіптің жетекші салаларының  қатарына түсті және қара металлургия  жатады. Қазақстанның мысы, қорғасыны,  мырышы және кадмийі сапасының  жоғары деңгейде болуына байланысты  әлемдік нарықта сұранысқа ие  және бәсекеге қабілетті.

Қазіргі таңда экономикалық дамудың негізгі  көзі елдің шикізат әлеуетін пайдалану  болып табылады. 1985 жылмен салыстырғанда  көміртегі шикізатын өндіру көлемі 225 пайызға өсті, ал дүние жүзі бойынша  бұл көрсеткіш 1,3 есеге жуық өсті. 2005 жылы мұнай өндіру (газ конденсатын  қоса алғанда) 61,9 млн. тоннаға, табиғи газ  өндіру 25,2 млрд текше м болды. Қазақстанда  болашақта ашық кен орындарын  игеру есебінен 2015 жылға қарай 150 млн. тонна мұнай және 79 млрд текше  м газ мөлшерінде көмірсутегі  шикізаты өндіріледі. 2009 жылдан бастап мұнай өндірудің негізгі өсімі  Каспий шельфінде байқалады деп  көзделіп отыр.

Еуропа  елдері Қазақстан экспорты көлемінің  негізгі бөлігін алады. Қазақстан  ірі отын-энергетикалық өңір болып  табылады. Еуропа елдері арасында Қазақстан  экспортын негізгі тұтынушылар  Швейцария, Италия, Польша, Германия болып  табылады. Еуропа елдеріне экспорт  жасау мұнай, ферроқорытпалар, металлургия  өнеркәсібі өнімдерін, бидай сату есебінен артып отыр. Азия өңіріндегі елдерге  қазақстандық өнімдерді жеткізу  көлемі ұлғайды, онда негізгі тұтынушылардың бірі қытай өнеркәсібі болып табылады.

1998-2005 жылдар  аралығында ЖІӨ-нің нақты көлемі 1,8 есе артты, ал ЖІӨ-нің орташа  жылдық өсімі 9,1 % болды. 1998-2005 жылдары  ЖІӨ-нің жан басына шаққандағы  көлемі 2,5 есе артты. Қазақстанның  ЖІӨ-нің көлемі 2006 жылы 76 млрд. долларға  жетті, ол жан басына шаққанда 5,1 мың АҚШ долларын құрайды.

Қазақстанның  қаржы жүйесі ТМД елдерінің ішіндегі ең озық жүйенің бірі деп танылды. Банк секторы өз дамуында Достастықтың басқа елдерінен айтарлықтай  алдыңғы қатарда келеді. Қазақстан  банктерінің жиынтық активтері (50 млрд. АҚШ долларынан астам) Украина  банктерінің жиынтық активтеріне  теңеседі. Қазақстан Шығыс Еуропа елдерінің бірқатарынан алдыңғы  қатарда. Қазақстанның капиталы сыртқы нарықта белсенді орын алуда, 2005 жылы бұл көрсеткіш 15 млрд. АҚШ долларына  жетті. Қазақстан тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуды, сыртқы қолайсыз жағдайларға  тәуелділікті төмендетуді қамтамасыз ету үшін бірінші болып Ұлттық қор құрды. 2001 жылдан бастап барлық мұнай түсімдерінің 60 % Ұлттық қорда  жинақталады. Аталған қордың көлемі 2005 жылдың соңындағы 8 млрд долларға қарағанда, 2006 жылы 14,5 млрд. АҚШ доллары болды. Елдің алтын валюталық қоры Ұлттық қорды қоса есепке алғанда 2006 жылғы 30 қарашада 15,086 млрд. АҚШ долларына  дейін өсті.

2006 жылы  Қазақстанның халықаралық қорлары  Ұлттық қордың қаржысын қоса  алғанда ағымдағы бағамен 29 764,8 млн. АҚШ долларын құрады.

Республика  экономикасына 50 млрд. АҚШ долларына  жуық тікелей шетелдік инвестиция тартылған. Қазақстан ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті жүргізуде. Мәселен, 2004 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі 7 млрд. доллардан астам оң сальдомен 33 млрд. АҚШ долларына жақындап, 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам  өсті.

2005 жылғы  қаңтар-қараша аралығында Қазақстан  Республикасының сыртқы сауда  айналымы ұйымдастырылмаған сауданы  қоспағанда 41016,4 млн. АҚШ долларын  құрады. Сыртқы сұраныстың және  жоғары экспорттық бағалар нәтижесінде  экспорт 25197,4 млн. АҚШ доллары  болды. Тұрақты ішкі сұраныстың  қалыптасуы нәтижесінде импорт 15819 млн. АҚШ долларын құрады.

Тәуелсіздіктің  алғашқы жылдарында сыртқы сауда  географиясы негізінен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығымен шектелсе, ол қазір айтарлықтай кеңейді. 2004 жылы Қазақстанның тауар айналымы құрылымында  бірінші орынға ЕО-қа мүше елдер, Ресей, Швейцария және Қытай шықты.

Республикадағы  саяси және экономикалық тұрақтылық, қолайлы инвестициялық жағдай дүние  жүзіндегі Қазақстанның жоғары рейтингінің  сақталуына ықпал етті. Қазақстан бүгінгі таңда ТМД елдерінің ішінде бірінші болып Moody’s Investors Service, Standard & Poor’s и Fitch Rating’s Ltd сияқты жетекші халықаралық рейтингтік агенттіктердің инвестициялық класс рейтингін алды.

2005 жылғы  20 желтоқсанда Fitch Rating’s рейтингтік  агенттігі Қазақстан Республикасының  инвестициялық рейтингін шетел  валютасындағы ұзақ мерзімді облигациялар бойынша «ВВВ» деңгейіне дейін және ұлттық валютадағы ұзық мерзімді облигациялар бойынша «ВВВ+» деңгейіне дейін жоғарылатты, сондай-ақ шетелдік валютадағы қысқа мерзімді облигациялар бойынша «Ғ3» деңгейін растады. Бұл ретте барлық берілген рейтингтер «тұрақты» екені болжанып отыр. Осы агенттіктің соңғы есебіне сәйкес, Қазақстанда минералдық ресурстардың қомақты қорының болуы оның экономикалық келешегі зор екенін айқындайды.

Қазіргі уақытта Қазақстан Бүкіл әлемдік  банктің жіктеуі бойынша, кірісі орта деңгейден жоғары елдердің тобына жатады. Тұрмыс сапасының негізгі  көрсеткіштерін салыстырсақ, соңғы 10 жыл  ішінде қазақстандықтардың ақшалай  табысы орта есеппен 5 есе өсті; орташа айлық жалақы 6 есеге жуық өсті; ең төменгі жалақы 25 есе өсті; ең төмен  жалақы мөлшері 25 есе; зейнетақының орташа айлық мөлшері 4,6 есе артты.

2006 жылғы  мамырдағы жұмыссыздық деңгейі  7,7 % мөлшерінде қалыптасты (2005 жылғы  мамырда – 8,2 %). Мемлекеттің 2005 жылы тегін медициналық көмектің  кепілді көлеміне бөлінген шығыстары  2003 жылмен салыстырғанда 1,7 еседен  астам өсті.

Қорытынды

 

 

Қазақстан қазіргі кезде және болашақта  алғашқы энергетикалық қормен өзін өзі қамдап сыртқа сатуға шығара алатын елдердің қатарына жатады, ондай елдер дүние жүзінде көп емес.

Қазақстанның табиғи қорлары, ең алдымен, оның отын-энергетикалық қорлары және техникалық, интеллектуалдық мүмкіндігі — ұлттық дәулеті болып табылады. Республиканың отын-энергетикалық кешенінің мүмкіншілігі әлі жеткілікті толық пайдаланылмай отыр.

Бұл курстық жұмыста  Қазақстанның отын ресурстары сипатталып толық жазылды деп ойлаймын. Отын ресурстары мүмкіншілігі және оның даму үрдісі ел экономикасының болашағын анықтайды. Сондықтан ОЭК туралы ақпарат жеткілікті нақты және дәл болса еліміздің дүние жүзіндегі орны мен келешегін болжауға көмектеседі деп тұжырымдағым келеді.