Қазақстан Республикасының Сайлау жүйесі

 

 

ЖОСПАР

 

 

Кіріспе 2

Негізгі бөлім 3

ҚР сайлау жүйесі: негізгі түсініктер, ұйымдастыру және өткізу реті 3

Сайлау жүйесінің негізгі түсініктері 3

Сайлау органдары 5

Сайлау округтерi мен учаскелерi 7

Қорытынды 9

Пайдаланған әдебиеттер тізімі 10

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Қазақстан халқына Елбасы жіберген Жолдауында сайлау жүйесін жетілдіру Қазақстан  қоғамының приоритеттік демократиялау  жолы деп аталған. Бұл жай ғана емес: сайлау арқылы халық мемлекетті басқаруға қатыстыруға мүмкіндік  беретін маңызды құрал. Өткен  ғасырдың соңы адамзат тарихында  алғашқы рет бүкіл әлемде демократиялық  жүйе басым келе бастады: жалпы сайлау 140 елдерде өтті. Бірақ, БҰҰ эксперттердің  пікірі бойынша, 55 пайыз бүкіл әлемдік  халық тұратын тек 80 мемлекет расында  осы беделге сәйкес болды, қалғандарына өз мемлекеттік құрылысын жетілдіру  жұмысын жалғастыру керек деп  ұсыныс жасалынды.

Көп социалистік  мемлекеттерде демократия тәжірибесі социализмнен бұрын болған, ал біздің еліміз он сегізінші ғасырда тәуелсіздікті  жоғалтқан соң тоталитарлық режимнен басқа режимді білмеді. Халықтың демократиялық салты имперлік ықпалмен ығыстырылды. Бірақ, тәуелсіздік алып, еліміз демократиялық қайта құру рельсіне тұрып өркениеттік, нарықтық экономикалық күшті мемлекет құруда маңызды қадамдар жасады.

Біздің  қоғам бірінші қадамдар жасап  қатаң әкімшілік регламентациядан демократиялық билік құруға кірісті. Әр сайлауда қазақстандық сайлаушылар  еркін дауыс беру тәжірибесін  алып, саяси үрдістерге қатысады. Еліміз электоралдық циклді аяқтап келеді деп  айтуға болады, қазір біз жаңа кезең  алдында тұрмыз. Табысты ілгері даму едәуір шамада сайлау жүйесін жетілдіру, сайлау туралы заң сапасын арттырумен байланысты.

Бұл жұмыста  Қазақстан Республикасы жалпы сайлау ерекшеліктері қамтылып ашылған.

ҚР сайлау жүйесі: негізгі  түсініктер, ұйымдастыру және өткізу реті

Сайлау жүйесінің негізгі түсініктері

 

Мемлекетіміздің сайлау жүйелеріне тоқталмас бұрын  алдымен жалпы сайлау жүйесінің  түсінігіне тоқталып өтелік.

Мемлекеттің саяси жүйесіндегі маңызды буыны  – сайлау. Оның сипаты өкіметтің  сайланбалы органдары құрамына әсер етері сөзсіз.

Сайлау  жүйесі дегеніміз – өкімет органдарына  ашық сайлаумен байланысты және сайлау тәртібімен айқындайтын қалыпты  қоғамдық қатынастардың жиынтығы.

Оның  негізгі құрамдас бөліктері төмендегідей:

- берілген  дауысты санау тәсілі мен депутаттық  мандат беру мағынасында алып  қарағанда, сайлаудың саяси ұйымдастырылуы  бейнеленеді;

- сайлау  процесі сайлаудың тікелей ұйымдастыру  жағын көрсетеді.

Сайлаушылардың  берген дауысын санау тәсілі мен  депутатық мандатты беру ретіндегі  сайлау жүйесі дамыған шетелдерде абсолютті  көпшілікті мажоритарлық жүйе (Франция), пропорционалды жүйе (Австрия, Бельгия, Франция), аралас жүйе түрінде қолданылады¹.

Мажоритарлық  жүйе бойынша белгіленген дауыстың басым бөлігіне ие болған үміткерлер сайланған болып есептеледі.

Мажоритарлық  жүйе қолданылатын сайлау округтері  бір мандатты болып келеді, яғни әрбір партия округтан тек бір  үміткер ұсынады, ал сайлаушы үміткерге  дауыс беру арқылы партияны қолдайды.

Пропорционалды  сайлау жүйесі әлемде өте кең таралған. Оның шарты бойынша сайлауға қатысқан әрбір саяси партия Парламентте  депутаттық мандат санын алады, ол дауыс  санына тура пропорционалды болмақ.

Бұл жүйе қазіргі күні әлемнің 60 елінде қолданыста².

Ол бір  мақсатқа – дауыс пен мандат саны мөлшерін сәйкестендіруге бағытталған.

Сайлау  процесінде жекелеген үміткерлер емес, партиялық тізіммен сайысқа түседі. Сол себепті де әр округтен бірнеше  үміткер шығады.

Аралас  жүйе жоғарыдағы екеуінің қоспасынан келіп шығады. Бір палаталы Парламент  сайлауы немесе қос палаталы Парламенттің бір палатасына сайлау кезінде депутаттардың  бір бөлігі партиялық тізім бойынша, екіншісі - өздігінен, бір мандатты округтерден сайланады. Қазіргі  уақытта бұл сайлау жүйесін Қазақстанда  жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасында Президентті және Парламент депутаттарын сайлау кезінде  мынадай сайлау жүйесі қолданылады:

• дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) елу пайыздан астамының дауысын алған;
• қайта дауыс беру кезінде бірден-бір кандидат дауысқа түскен жағдайда дауыс беруге қатысқан сайлаушылар (таңдаушылар) санының елу пайыздан астамының дауысын алған кандидат болып сайланады;

        -  қайта дауыс беру кезінде  басқа кандидатқа қарағанда дауыс  беруге қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) дауыс санының көпшілігін  алған.

 Мәслихаттардың  депутаттарын сайлау кезiнде дауыс  санаудың мынадай жүйесi қолданылады:

- дауыс  беруге қатысқан сайлаушылардың  елу пайыздан астамының дауысын  алған, ал қайта дауыс беру  кезiнде басқа кандидатқа қарағанда  дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың  дауыс санының көпшiлiгiн алған  кандидат сайланған болып саналады;

- егер  сайлауда бiр кандидат дауысқа  түскен жағдайда оның кандидатурасы  үшiн дауыс беруге қатысқан  сайлаушылардың кемiнде елу пайызы  дауыс берсе, ол сайланған болып  саналады.

 Жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының мүшелерiн  сайлау кезiнде дауыс санаудың  мынадай жүйесi қолданылады:

- басқа  кандидаттарға қарағанда дауыс  беруге қатысқан сайлаушылардың  көпшiлiгi жақтап дауыс берген  кандидаттар сайланған болып  саналады.

Сайлау органдары

 

 Қазақстан  Республикасында сайлауды әзiрлеу  мен өткiзудi ұйымдастыратын мемлекеттiк  сайлау органдары сайлау комиссиялары  болып табылады.

 Сайлау  комиссияларға Республиканың Орталық  сайлау комиссиясы, аумақтық сайлау  комиссиялары, округтiк сайлау комиссиялары, учаскелiк сайлау комиссиялары  кіреді.

 Сайлау  комиссиялары өкiлеттiктерiнiң мерзiмi  бес жыл. Әрбір сайлау органының  өз өкілеттілігі бар. Біз тек  қана Республиканың Орталық сайлау  комиссиясының өкілеттігіне тоқталып  өтейік.

Орталық сайлау комиссиясы Республика сайлау комиссияларының бiртұтас жүйесiне басшылық етедi және тұрақты жұмыс iстейтiн  орган болып табылады. Ол Парламент  Мәжiлiсi қызметке сайлайтын және қызметтен  босататын комиссияның Төрағасынан, Төрағасының орынбасарынан, хатшысынан және мүшелерiнен тұрады.

Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы заңының 12-бапқа сәйкес Орталық сайлау комиссиясының  өкілеттіктері:

1) Республиканың  аумағында сайлау туралы заңдардың  атқарылуына бақылауды жүзеге  асырады; олардың бiрыңғай қолданылуын  қамтамасыз етедi; өзiнiң құзыретi  шегiнде бүкiл Республика аумағында  мiндеттi шешiмдер қабылдайды;

2) Президент  пен Парламент Мәжiлiсi депутаттарының  сайлауын әзiрлеу мен өткiзудi  ұйымдастырады; Парламент Сенаты  депутаттарының сайлауын ұйымдастыру  мен өткiзуге басшылық етедi;

2-1) саяси  партияларды Парламент Мәжiлiсi  депутаттарының партиялық тiзiм  бойынша сайланатын бөлiгiне қатыстыру  мәселесiн қарайды;

3) Парламент  Мәжiлiсiнiң депутаттарының сайлау  жөнiндегi сайлау округтерiн құрып,  бұқаралық ақпарат құралдарында  жариялайды;

3-1) облыстар (республикалық маңызы бар қалалар  мен Республика астанасы) әкiмдерiнiң  ұсынуы бойынша аумақтық округтiк  сайлау комиссияларын құрады;

4) сайлау  науқанын өткiзуге жұмсалатын  шығыстардың мөлшерлi сметасын  жасап, Республика үкiметiне ұсынады;

5) Президенттi, Парламент депутаттарын сайлау  жөнiндегi сайлау комиссияларына  басшылықты жүзеге асырады; олардың  шешiмдерiнiң күшiн жояды және  тоқтата тұрады; республикалық бюджеттiң  сайлау науқанын өткiзуге арнап  бөлiнген қаражатын олардың арасында  бөледi; сайлау комиссияларының қызметiне қажеттi материалдық-техникалық жағдайлар жасалуын бақылайды; аумақтық және округтiк сайлау комиссияларының шешiмдерi мен iс-әрекетiне түскен арыздар мен шағымдарды қарайды; саяси партиялардың өкiлдерiмен сайлауды ұйымдастыру және өткiзу жөнiнде семинарлар өткiзедi;

6) Президенттi сайлау жөнiнде дауыс беруге  арналған бюллетеньдердiң нысаны  мен мәтiнiн, Парламенттiң, мәслихаттардың  депутаттарын және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының мүшелерiн  сайлау жөнiнде дауыс беруге  арналған бюллетеньдердiң нысанын,  оларды жасау тәртiбiн, сайлаушылар  (таңдаушылар) тiзiмдерiнiң, Президенттiкке  кандидаттарды қолдайтын сайлаушылардың  қолдарын жинауға және Сенаттың  депутаттығына кандидаттарды қолдайтын  таңдаушылардың қолдарын жинауға  арналған қол қою парақтарының, өзге сайлау құжаттарының нысандарын, дауыс беруге арналған жәшiктер  мен сайлау комиссиялары мөрлерiнiң  үлгiлерiн, сайлау құжаттарын сақтау  тәртiбiн белгiлейдi; Президенттi және  Парламент мәжiлiсi депутаттарын  сайлау жөнiндегi сайлау бюллетеньдерiн  дайындауды қамтамасыз етедi;

7) сайлауды  әзiрлеу мен өткiзуге байланысты  мәселелер бойынша мемлекеттiк  органдар мен ұйымдардың есебiн,  сондай-ақ сайлау туралы заңдардың  сақталуы мәселелерi бойынша қоғамдық  бiрлестiктер органдарының хабарламасын  тыңдауға хақылы;

8) Республика  Президенттiгiне кандидаттарды, олардың  сенiм бiлдiрген адамдары мен  бастамашыл топтарын тiркейдi, оларға  тиiстi куәлiктер бередi, кандидаттарды  тiркеу туралы бұқаралық ақпарат  құралдарында хабар жариялайды;

9) Президенттi және Парламент депутаттарын  сайлау жөнiндегi сайлау алдындағы  науқанның барысы туралы сайлаушыларды  хабарландырып отырады;

10) Республика  бойынша тұтас алғанда Президенттi және Парламент депутаттарын  сайлау қорытындыларын шығарады, сайланған Президенттi және Парламенттiң  депутаттарын тiркейдi, бұл туралы  бұқаралық ақпарат қҗралдарында  хабар жариялайды;

11) Президент  сайлауы кезiнде қайта дауыс  беру мен қайта сайлауды тағайындайды  және өткiзiлуiн ұйымдастырады;

12) Парламент  депутаттарының қайта сайлауын  тағайындайды;

13) шығып  қалғандардың орнына Парламент  депутаттарының сайлауын тағайындайды;

14) мәслихаттардың  кезектi және кезектен тыс сайлауын  тағайындайды;

15) мәслихаттар  мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын  сайлауды ұйымдастыру мен өткiзу  кезiнде аумақтық сайлау комиссияларына  әдiстемелiк басшылықты және олардың  қызметiне бақылауды жүзеге асырады;

16) әкiмшiлiк-аумақтық  бөлiнiс халқының мөлшерiне сәйкес  олардан Парламент Мәжiлiсi мен  мәслихаттарға сайланатын депутаттардың  санын анықтайды;

17) Республика  заңдарына сәйкес басқа да өкiлеттiктердi жүзеге асырады.

Сайлау округтерi мен учаскелерi

 

       Қазақстан Республикасында Парламент Мәжiлiсiнiң және мәслихаттардың депутаттарын, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының мүшелерiн сайлау кезiнде аумақтық сайлау округтерiнiң жүйесi құрылып, пайдаланады. Сайлау округтерi Республиканың әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсi және сайлаушылардың мөлшермен бiрдей саны болуы ескерiлiп құрылады. Бұл ретте облыс шегiндегi, республикалық маңызы бар қала мен Республика астанасындағы сайлау округтерiндегi сайлаушылар санының айырмасы жиырма бес проценттен аспауға тиiс.

 Республика  Президентi және бара-бар өкiлдiк  жүйесi бойынша партиялық тiзiмдер  негiзiнде сайланатын Мәжiлiс депутаттарының  сайлауы кезiнде Қазақстан Республикасының  бүкiл аумағы бiртұтас жалпыұлттық  сайлау округi болып табылады. Парламент Мәжiлiсiнiң және мәслихаттардың  депутаттарын сайлау кезiнде   бiр мандаттық аумақтық сайлау  округтерi құрылады. Ал жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының мүшелерiн  сайлау кезiнде қалалық және  селолық қауымдастықтардың аумақтарын  қамтитын көп мандатты аумақтық  сайлау округтерi құрылады.

 Сайлау  округтерiн тиiсiнше Орталық және  аумақтық сайлау комиссиялары  құрады.

 Сайлау  учаскелерi мынадай жағдаяттар  ескеріле отырып құрылады:

1) Әрбiр  сайлау учаскесiнде сайлаушылардың  үш мыңнан аспауы керек;

2) Әкiмшiлiк-аумақтық  бөлiнiстегi әкiмшiлiк-аумақтық құрылым  шекарасының сақталуы қажет;

3) сайлау  округтерiнiң шекаралары мен сайлау  учаскелерi шекараларының қиылысып  кетуiне жол берiлмеуi ескерiле  отырып құрылады.