Қазақстан республикасының отын энергетикасының комплексі және оның даму болжамы

Жаңа  экспорт жүйелерін құру және қолда  барларын кеңейту өзекті жұмыс болып  табылады. 2009 жылы КҚК акционерлері жүйені кезең-кезеңмен кеңейту туралы шешімді қабылдады, Қазақстан Каспий Тасымалдау Жүйесін құру жөніндегі  жұмыс, сондай-ақ Қазақстан-Қытай мұнай  құбыры жобасының 2-ші кезеңін салу жалғасуда.

2009 жылдың  ішінде қазақстандық газ экспортының  көлемі 7,0 млрд. тек. м құрады, Қазақстан  Республикасының аумағы бойынша  газдың халықаралық транзитінің  көлемі 73,3 млрд. тек. м, оның ішінде  ресейлік газ - 48,0 млрд. тек. м,  түрікмен газы - 11,9 млрд. тек. м,  өзбек газы - 13,4 млрд. тек. м құрады.

Қазақстан Республикасының аумағы бойынша  газды тасымалдау және транзиті «Орта  Азия - Орталық» (орта азия газы), «Бұхара  газды өңірі - Ташкент-Бішкек-Алматы» (орта азия газы), «Қазақстан-Қытай» газ  құбырының 1-ші учаскесі (орта азия газы), «Орынбор-Новопсков» (ресей газы), «Бұхара-Орал» (ресей газы) негізгі магистралдық газ құбырлары бойынша жүзеге асырылады.

2009 жылға  дейін транзит көлемі жыл сайын  шамамен 100 млрд. тек. м құрады. 2009 жылы транзит көлемінің төмендеуі  Түрікменстан Республикасы мен  «Газпром» ААҚ арасындағы экономикалық  келіспеушіліктердің салдарынан 2009 жылдың сәуірінен бастап желтоқсанға  дейін «Орта Азия - Орталық» магистралдық  газ құбыры бойынша Қазақстан  Республикасының аумағы арқылы  түрікмен газын тасымалдаудың  тоқтатылуына байланысты болды.

«Орта Азия — Орталық», «Мақат - Солтүстік Кавказ»  және «Окарем - Бейнеу» магистралдық газ құбырларын дамытуға әзірленген инвестициялардың негіздемесі шеңберінде Түрікменстан мен Өзбекстаннан өсіп отырған табиғи газ көлемдерін тасымалдауды қамтамасыз ету мақсатында 2007-2008 жылдарда «Орта Азия - Орталық» - 4 магистралдық газ құбырының жаңа учаскелерінің, «Орта Азия - Орталық» лупингінің құрылысы және «Опорная» компрессорлық станциясындағы жаңа турбокомпрессорлық цех-4 құрылысы аяқталды, бұл «Орта Азия - Орталық» магистралдық газ құбырының бүкіл  жүйесінің өнімділігін жылына 60 млрд. текше метрге дейін ұлғайтуға  мүмкіндік берді.

Қазақстандық  үлес бойынша ғана жер қойнауын пайдалану  жобаларында қалыптасатын сұраныс 16-18 млрд. АҚШ долл. құрайды, шамамен  алғанда, оның 25% - тауарлар, 75% - жұмыстар мен қызметтер, оның ішінде құрылыс  жұмыстары. Қазақстанда тауарларға, қызметтер мен еңбекке ең ірі  тапсырыс берушілер мұнай компаниялары. 2009 жылы есеп берген мұнай-газ саласындағы  өндіруші компаниялар 450 млрд. теңгеден астам сомаға, ал 2008 жылы - 802 млрд. теңгеден астам сомаға тауарлар, жұмыстар мен  қызметтер сатып алды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Тарау: Мұнай және газ қорлары және оларды пайдалану болашағы

Қазақстан көмірсутек шикізатының  жалпы барланған қоры бойынша  дүние жүзінде бірінші ондыққа кіреді. Республикада көмірсутектің 191 кен орны ашылған, онда барланған шығарылатын мұнай қоры 2.1 млн.т, шықтың қоры 0,7 млрд.т және 2,6 трлн.м³ газ бар деп есептелінеді. Мұнай мен газдың болжаулық геологиялық қорларын қосқанда Қазақстанда шартты отынның 20 млрд.т-нан көп немесе 7 млрд.т мұнай мен шық және 7,5 трлн.м³ газ бар деп бағаланады.

Қазіргі өндіру қарқыны  бойынша есептесе барланған мұнай  қоры Қазақстанға 120 жылға, ал газ 400 жылға  жетеді.

Мұнайдың өнеркәсіптік қоры алты әкімшілік облыста (Ақтау, Маңғыстау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Жезқазған және Қызылорда) бар. Батыс Қазақстанның төрт облысында 122 барланған кен орнының 113-і орналасқан, онда бастапқының 95% және шығарылатын қалдық мұнай қорынының 94% бар. Осы алқапта істейтін кен орындардың 98%-і және шығарылатын қоры 100 млн.т-дан көп барлық ірі кен орындары орналасқан.

Республиканың қалған жерінде  мұнайдың өнеркәсіптік қоры Орталық  Қазақстанда (Жезказған облысы, Құмкөл кен орны оның шығарылатын қалдық қоры 92,3 млн.т-дей) және Оңтүстік Қазақстанда (Қызылорда облысы) жалпы шығарылатын қоры 38,3 млн.т 7 шағын кен орны бар.

Батыс Қазақстандағы мұнайдың қалдық қорының негізгі бөлігі (64%) Каспий маңындағы ойпатта шоғырланған, сол қордың 86%-і 12 ірі кен орындарында шоғырланған, оның үшеуі (Теңіз, Қарашығанақ және Жаңажол) 100 млн.т-дан көп қорға ие. Республиканың мүмкіндік газ қоры 01.01.93 жылы 8616 млрд. м³ деп есептелді, оның 1862 млрд. м³-і барланған А+В+С, категориясындағы, 94,5 млрд. м³-І барланған С2 категориясындағы, 5656 млрд. м³ болашақтық және болжаулық қорлар.

А+В+С_Г категориясындағы газ қорларының Республика жерінде таралуы 1.2.4-кестеде керсетілген.

Газдың негізгі қорлары  Батыс Қазақстанда шоғырланған, оның ішінде Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарының 13 кен орындарына Республикадағы бастапқы қордың 68%-і және қалдыққордың 70%-і келеді, оның 95%-і екі ең ірі кен орындары: Жаңажол мен Қаршығанақта.

Атырау облысындағы  өнеркәсіптік газ қоры бар 17 кен  орнының тек 8-і ғана істейді, оның ішіндегі негізгілері Имаш және Шатырлы-Щұмышты кен орындары.

Маңғыстау облысында 15-тен  артық мұнайгаз және газ кен орындары, олардың ішінде істейтіндері Өзен, Қарамандыбас, Жетібай, Қаламқас және Қаражанбас.

Оңтүстік Қазақстанда  Жамбыл мен Шымкент облыстарының жерінде орналасқан газ алабы  ашылды, барлығы 7 кен орны барланған, меңгеруге болашақтысы Аманкелді кен орны (500 млн.м³газ жылына өндіруге болады).

Кәсіпорындар мемлекеттік  немесе жекеменшіктік болсын шаруашылық жүргізудің бірыңғай ережелеріне бағынады. Аталған энергетика ошақтарын істеу және басқару жүйелерінің жетілдірілген, белгілі артықшылықтары бар. Солтүстік Америка жүйесінде өндіру, тасымалдау және тарату бір қолда, бірақ баға тарифтері әртүрлі болады. Бұл қуатты көп қажет ететін өндірістерге қолайлы жағдай жасай алады.

Еуропа елдерінде өндіру, тасымалдау және тарату істерін бөлу үрдісі басым, тіпті өндіру, тасымалдау және таратумен айналысатын компаниялар бір концерннің шеңберінде жұмыс істесе де, Еуропа елдерінде тасымал компаниялары электр энергияны тек өз еліндегі энергокомпаниялардан да, шетелден де арзандау электр энергияны сатып алады. Бұл бәсекені күшейте түседі. Компания басшылығы жеке электр станция басшылығымен бірлесе отырып, өндірістің өзіндік құнын төмендетуге барлық шараларды жасап бағады.

Барлық елдерде электр өндірушілердің әр түрлі бірлестіктері  бар. Сонымен қатар жеке тәуелсіз өндірушілер, өнеркәсіптік электр станциялар қатар өрбиді, бірақ мұндай қатар даму өте сирек кездеседі.

Өндірістік компания бірлестіктерінің басшылығы өздерінің және тартылған қаржыларды пайдаланып төмендегі шараларды іске асырады:

• жаңа электр станцияларды салу;
• істеп тұрғандарды қайта жаңарту;
• компания меншігіндегі электр станцияларда отын саясатын жүзеге асыру;
• орталықтан басқарудың барлық тетіктерін іске қосу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Қазақстан отын-энергетикалық кешенін (ОЭК) басқаруды жетілдіру

Қазіргі ОЭК-ті басқару сұлбасы жеткілікті тиімді емес, ол негізінде бұрынғы ескі салалық қағида бойынша жасалған, жаңа экономикалық жағдайда ОЭК ішінде жөне тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы мүдделердің теңестігін қамтамасыз етпейді.

Сондықтан Қазақстанның отын-энергетикалық  кешенін басқару құрылымы ұсынылды Ол бойынша:

• ОЭК-ін бір министрлік — энергетика министрлігі басқару керек, қазіргі екі министрлікті; энергетика және көмір өнеркәсіп министрлігі мен мұнай және газ өнеркәсібінің министрлігін қосу керек; компаниялардың кадр, экономика, оперативтік, тәсілдемелік мәселелерімен министрліктің айналысуына тыйым салу керек;

• министрліктің құрамын шектеу керек, оның құрамында министр, төрт кеңесші (экономика, оперативтік мәселелер, халықаралық құқық, ОЭК-нің теңестігі (балансы) бойынша), әрбір кеңесшіде үш қызметшіден болу керек. Бұл қаржы үнемдеуге және министрліктің компаниялардың ісіне араласуды шектеуге мүмкіндік береді. Министрліктің міндеттері:
• ОЭК-не қатысты мемлекет саясатын жасап оны іске асыру;
• жекеменшіктелмейтін кәсіпорындарды басқару, онда акциялардың 100%-і мемлекеттігі;
• экономиканың барлық сфераларында энергия үнемдеу саясатын жүргізу;
• инвестициялау және ғылыми-техника жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар қалыптастыру және оларды қаржыландыруды ұйымдастыру;
• қажетті заң жобаларын, үлгіқалыптар мен ережелерді жасау;
• лицензиялауға қатысты мемлекет саясатын анықтау,
• отын-энергетикалық қорларды барлауға және өндіруге лицензия беру, кешеннің негізгі іс-әрекетін лицензиялау;
• баға мен салық саясатын жасауға қатысу;
• ОЭК өнімдеріне сұранысты және тұтынуды болжау;
• республика экономикасының басқа салаларымен әрекеттестікті жүргізу.

Қазіргі уақытта негізінде  ОЭК құрылымдарын жекеменшіктеу түрлері анықталған. Айырықша магистральдік тасымалдау компанияларын: ҰЭЖ Қазақстанэнерго, Ұлт. газ тасымалдау, Ұлт.мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдау, КаТЭП, ОЭК-те қауіпсіздікті қамтамасыз ету және экология бойынша Ұлттық компанияны монополияның барлық нышандарына ие компаниялар ретінде сақтап қалу керек, олар арқылы ОЭК-тің барлық құрылымдарына мемлекет ықпал ете алады.

Бұл компанияларға сәйкесті өнімдерге тариф, теңестік (баланс), қалыптық (норматив) бойынша сала істері жүктеледі. Бұл компаниялардың басшылары республика үкіметінің келісімі бойынша тікелей министр бұйрығымен тағайындалады.

"Қазіргі  таңда Қазақстан көптеген саланың  басты шикізаты болып табылатын  кварц кеніштірінің өлшеусіз  қорына ие. Жоғары сапалы кварц  шикізатының дәлелденген қоры 65 млн. тоннаны, ал кремний өндіруге  жарамды кварциттер қоры 267 млн.  тоннаны құрайды". Бұл туралы  бүгін, 16-қыркүйекте "Mining World Central Asia 2004" тақырыбындағы Орталық Азия  аймақтық халықаралық конференция  барысында "БАСКО" компаниясының  вице-президенті Вячеслав Костюченко  хабарлады. 

В.Костюченконың  айтуынша, кварц қоры Қазақстанның бес аймағында табылған. Атап айтсақ, кварц шикізатының бағаланған қоры Батыс Қазақстанда 15 млн. тоннаны, Орталық  Қазақстанда 35 млн. тоннаны, Оңтүстік Қазақстанда 40 млн. тоннаны, Шығыс Қазақстанда 5 млн. тоннаны, Солтүстік Қазақстанда 5 млн. тоннаны құрайды.

Қазақстанда индустрияландыру ісі болашақ өнеркәсіп  үшін қажетті табиғи байлықтарды  зерттеуден басталды. КСРО Ғылым академиясы 20 – жылдардың аяғы 30 – жылдардың  басында көптеген көрнекті ғалымдардың  қатысуымен ұйымдастырған кешенді  экспедициялар іс жүзінде республиканың  бүкіл аумағын қамтыды. Академик Н. С. Курнаков Орталық Қазақстанның минерал–шикізат байлықтарын зерттеп, «ҚАҚСР –і Кеңес Одағының тұтас  металлогенді провинциясы» деген тұжырым  жасады. Академик И. М. Губкин Орал –  Ембі мұнайлы ауданын зерттеп, бұл  кен орны -мұнайға аса бай облыстардың  бірі деп қорытындылады. Қазақтың жас  инженер–геологы Қ.И. Сәтбаев Жезқазған  ауданындағы мыс кені орындарын  мұқият зерттеп, аймақтың болашағы зор  екенін дәлелдеп берді.

Соғысқа дейінгі бесжылдар кезінде салынған құрылыстар: Түрксіб темір жолы, Қарағанды шахталары, Ембі мұнай  кәсіпшіліктері, Шымкент қорғасын заводы, Балқаш, Жезқазған кен – металлургия  комбинаттары, Кенді Алтай, Ащысай полиметалл кәсіпорындары, Ақтөбе химия комбинаты, Қарағанды жылу және су электр станциялары, Өскемен құрылыс материалдары өнеркәсібінің  кәсіпорындары, Шымкент химия –  фармацевтік заводы, Арал сульфат  комбинаты іске қосылып, Теміртау синтетикалық каучук заводы, Қаратау химия комбинаты  салына бастады. Сөйтіп, Қазақстан ауыр өнеркәсібінің арнаулы бағытқа  бейімделгенін көрсетті.

Өлкеде  болашақ өнеркәсіп тораптарының негізі қаланып, басқа республикадағы экономикалық аудандармен байланыс нығайтылды. Орталық Қазақстанның шикізат  аймағы Оңтүстік Оралдың өнеркәсіп  орындарын кенмен, металмен, көмірмен жабдықтады. Кенді Алтай Сібірдің индустриялы кешенімен ұласты. Мұнайлы  Ембі Еділ мен Жайық арасында жаңадан  құрылып жатқан «Екінші Баку»  мұнай базасының бір бөлігіне айналды.

Жеңіл және тамақ өнеркәсібінің көптеген кәсіпорындары  бой көтере бастады. Олардың ішінде қуаты жағынан елде үшінші орын алатын Семей ет, Гурьев (Атырау) балық –  консерві, Алматы жеміс – консерві комбинаттары, Жамбыл, Мерке, Талдықорғандағы  қант заводтары сияқты кәсіпорындар іске қосылды.

2. Энергетикада баға түзуді қалыптастыру

Энергетикалық процестің өзіне  тән ерекшелігі — энергияны өндіру, тарату және тұтынудың бір уақытта өтуі. Осыған байланысты өндіріс процесін ұйымдастыру мәселелері және өндіріс процесін оперативтік басқару айқын бөлінген, энергетикалық процестің түзгілерінің (элементтерінің) бір уақытта өтуі энергия өндіру режимінің оны тұтыну режиміне міндетті түрде қатал тәуелді етеді. Сондықтан энергетикада кәсіпорынның жұмыс тәртібінің рөлі және сол режимді оперативтік басқару рөлі кенет артады. Өндірісті ұйымдастырудың негізгі түзгілері:

• өндіріс жабдықтарын пайдалануды ұйымдастыру;
• кәсіпорынды шикізатпен қамдауды ұйымдастыру;
• өндіріс қызметшілерінің еңбегін ұйымдастыру.

Бұрынғы Кеңес Одағы кезінде, шамамен 1991 жылға дейін, өндіріс процесін ұйымдастырудың негізгі кәсіпорынның өндірістік жоспары болды, ол халық шаруашылығының және оның жеке салаларының бес жылдық жоспарларының негізінде жасалып және жыл сайын нақтыланып (конкретизация) отырды. Жоспар көрсеткіштері:

• өндіріс бойынша: өнімнің маңызды түрлерінің жалпы көлемі заттай және ақшалай көрсетіліп;
• еңбек бойынша: еңбек ақының жалпы қоры;
• қаржыландыру бойынша: табыстың жалпы сомасы және рентабельділік (негізгі қор сомасына және айналым қаражатына қатысты), бюджетке төлем және бюджеттен қаржыландыру;
• күрделі құрылыс бойынша: орталықтанған күрделі қаржының жалпы көлемі, негізгі қорларды және өндіріс қуаттарын іске қосу;
• жаңа техника енгізу бойынша: жаңа тәсілдемелер енгізу, өндірісті кешендік механикаландыру және автоматтандыру бойынша;
• жадығат-техникалық қамдау бойынша: шикізат, жадығат және жабдықтарды жалпы жеткізу;
• негізгі қорлар үшін төлем.
• Кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштерін негіздеу үшін қалыптықтар (нормативтер) мен қалыптық актілерді пайдаланды:
• өндіріс қуаттарының жылдық теңестіктерін (баланстарын);
• жаңа қуаттарды меңгерудің қалыптық мерзімдері;
• шикізат, жадығат, отын және энергия жұмсау мөлшері;
• еңбек және ақша жұмсау бойынша қалдықтар;
• жадығаттық және құндық теңестіктер.