Ломбардтардың теориялық аспектілері

Банктердің өтімділігін реттеу  бойынша  құралдардың тиімділігін  көтеру мақсатында Қазақстан қор биржасында автоматты РЕПО секторында банктермен тікелей және кері РЕПО операцияларын жүргізуді жаңарту мүмкіндігі қарастырылатын  болады.

2011 жылы Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі ең төменгі резервтік  талаптар тетігін жетілдіру, оны  қолданудың тиімділігін, негізінен резервтік активтердің құрамын өзгерту бөлігінде көтеру бойынша жұмысты бастады. Банктің резервтік активтерінің базасынан шетел валютасындағы активтерді алып тастау мәселесі қаралады. Орта мерзімді кезеңде (2012-2013 жылдары) резервтік активтер құрамынан банктердің кассаларындағы қолма-қол ақшаны алып тастау мәселесін қарау да жоспарланып отыр. Банктердің өтімділігімен жағдайдың елеулі нашарлауын болдырмау мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерін төмендету мәселесін қарай алады.

Барлық сценарийлік нұсқалар бойынша  инфляция бойынша мақсатқа 6-8% шегінде  қол жеткізу ақша-кредит саясатының тиісті шараларымен қамтамасыз етілетін  болды. Инфляциялық қысымның күшеюіне әкелуі мүмкін артық ақша  ұсынысының  ұлғаюы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің айықтыру операцияларының өсуімен қатар жүретін болды. 

Қазақстан Республикасының  ақша-кредит саясаты қалыптасып отырған  макроэкономикалық жағдайға бара-бар  болады. Экономикадағы ақша ұсынысы экономиканың өсуіне сәйкес келетін деңгейде сақталады. Қазақстан Республикасының ақша-кредит саясаты банк секторындағы өтімділікті икемді реттеу арқылы кредиттік белсенділікті қайта қалпын келтіру проблемаларын шешу үшін жағдайлар жасайтын болды. Сонымен қатар бұл шаралардың тиімділігі банк секторындағы құрылымдық қайта құруларға байланысты болды.

Қазақстан Республикасының ақша-кредит саясаты, оның ішінде валюта саясаты ықтимал экономикалық пайдаларды да, теріс салдарларды да және Бірыңғай экономикалық кеңістік келісімдері шеңберінде қол жеткізілген уағдаластықтарды іске асырудан туындайтын Қазақстан Республикасының экономикасы үшін тәуекелдерді ескеретін болады.

Қазақстан Республикасының  ақша-кредит саясаты Қазақстан Республикасының  әлеуметтік-экономикалық дамуы болжамдарының  орындалуына ықпал ететін болады.

Экономика дамуының анағұрлым  қолайлы сценарийлерін (2 және 3 сценарийлер) 2011 жылы  іске асырған жағдайда ақша-кредит саясаты кейінгі жылдары осы  құжатпен белгіленген  негізгі бағыттар шеңберінде жүзеге асырылатын болды. Ақша-кредит саясатының және төлем балансының негізгі өлшемдері, оның ішінде ақша-кредит саясатының кейінгі жылдарға арналған шаралары 2011 жылдың  нәтижелері бойынша нақтыланатын болды. 

Қазақстан Республикасының 2010 жылға арналған ақша-кредит саясатының негізгі бағыттарына сәйкес инфляцияны 6-8% шегінде ұстап тұру Ұлттық банктің  негізгі мақсаты болып белгіленген.

Бұл ретте инфляциялық  үдерістерді 2011 жылы, сондай –ақ 2010 жылы қалыптастыру жиынтық сұраныс пен  ұсыныстың тепе-теңдігі аясында  жүретін болады. Бюджеттен жалақының,  жәрдемақының және зейнетақының 2011 жылғы  қаңтарда және шілдеде жоспарланып отырған өсуіне байланысты инфляциялық қысымның кейбір күшеюі күтілді. Оған қоса, 2011 жылы әлемдік тауар нарықтарындағы жағдай құбылмалы болып қалуы мүмкін, бұл Қазақстанның ішінде инфляцияға кейбір көтерме қысым көрсетеді.

2011 жылы Ұлттық банк ақша-кредит саясаты құралдарының тиімділігін жетілдіру мен көтеру және қабылданған шаралардың ақша нарығына әсерін бұдан әрі күшейту бойынша жұмысты жалғастырады.

Теңгенің айырбастау бағамы ауытқуының белгіленген дәлізінің  күші аяқталған соң Ұлттық Банк басқарылатын өзгермелі валюта бағамы рижиміне көшеді. Бұл ұлттық валютаның тұрақтылығына байланысты, оған әлемдік нарықтағы қазақстандық экспорттың негізгі позицияларына деген баға конъюктурасының қолайлығы және төлем балансының жай-күйі ықпал етеді.

Ұлттық Банктің пайыздық саясаты Ұлттық Банктің ставкалары дәлізінің шегінде қысқа мерзімді құралдардың ақша нарығында сыйақы ставкаларын реттеу, банктердің артық өтімділігін сауықтыру негізгі құралы болып табылады.

Қажет болғанда, Ұлттық Банк банктердің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау үшін қайта қаржыландыру заемдарын береді. Бұл операциялардың мерзімі қысқа болады.

Ақша-кредит саясаты қалыптасқан  макроэкономикалық жағдайларға  бара-бар болады. Экономикадағы ақша ұсынысы экономиканың өсуіне сәйкес келетін деңгейде сақталады.

Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми деректері  бойынша 2011 жылғы наурызда инфляция 0,5% (2010 жылғы наурызда -0,7%) деңгейінде қалыптасты. Азық-түлік тауарларының бағасы 0,9% (1,2%), азық-түлікке жатпайтын тауарлар -0,2% (0,4%) және ақылы қызмет көрсету -0,2% (0,2%) өсті.

Азық-түлік тауарлары  нарығында өткен айда көбінесе қант -2,7%, ет және ет өнімдері -1,3%, кондитерлік, нан және жарма өнімдері -1,0%, оның ішінде жарма -6,3% және бидай ұны -1,6%, майлар және тоң майлар -0,8% қымбаттады. Жұмыртқа -0,4%, күріш -0,2% арзандады.

Азық-түлікке жатпайтын  тауарлар тобына бағалар дәрі дәрмектерге -0,4%, киім және аяқ киім -0,3% өсті. Дизель отынының бағасы 0,1% арзандады.

Ақылы қызмет көрсету  құрылымында тұрғын үй-коммуналдық  саланың қызмет көрсету үшін ақы төлеу 0,1% (тұрғын үйді ұстап тұруға ақы төлеу есебінен -2,3% және қоқыс жинау -1,2%) арзандады. Бұл ретте электр энергиясы және ыстық су 0,3% қымбаттады, ал суық су және кәріз үшін ақы өзгерген жоқ. Көлік қызметі 0,2%, оның ішінде теміржол көлігінің қызметі -0,8% қымбаттады.

2011 жылғы 1-тоқсанда  инфляция 3,7% (2010 жылғы қаңтар-наурызда -2,9%) болды, ал соңғы деректерге сүйенсек инфляция 2011 жылғы қаңтар-сәуір 2010 жылғы қаңтар-сәуірге 8,4 % құрайды ( 2-қосымша) 

Ағымдағы жылғы 3 айда инфляция қарқынының жедел дамуына азық-түлік тауарларының қымбаттауы себепші болды, олардың бағасы өсы кезеңде 6,0% (2010 жылғы қаңтар-наурызда -3,7%) өсті. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар 0,9% (1,1%) және ақылы қызмет көрсету -3,6% (3,7%) қымбаттады (6-график).

6-график

 

 

2011 жылғы наурызда  инфляция жылдық көрсетуде 8,6% (2010 жылғы желтоқсанда -7,8%) болды. Азық-түлік тауарлары 12,6% (10,1%), азық-түлікке жатпайтын тауарлар -5,3% (5,5%), ақылы қызмет көрсету -6,7% (6,8%) қымбаттады.

 

 

2.3. Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясат шаралары

 

Инфляцияның өрістеп, күшеюі экономикалық және әлеуметтік қарама-қайшылықтарды  асқындырып жіберетіндіктен мемлекет инфляцияны жою және ақша айналысын  тұрақтандыруға арналған шаралар қолдана  бастайды.

Инфляция кезінде мемлекет іс-қимылының екі нұсқасы болады[2,506б]:

1. бейімделу саясатын  жүргізу инфляцияға бейімделу,  бұл кезде табыстарды, жалақыны, пайыздық мөлшерлемелерді, инвестицияларды  индекстеу жөнінде шаралар қолданылады,  компаниялар мен фирмалар қысқа  мерзімде жобаларды өткізеді, жеке тұлғалар табыстың қосымша көздерін іздестіреді және тағы сондай сияқты.

2. инфляцияны төмендету  немесе басу жөніндегі инфляцияға  қарсы шараларды кешенін жүргізу.

Инфляцияны жою жөніндегі  шаралардың кешені қоғамның іс- әрекет етуінің өндірістік-экономикалық, құқықтық, институционалдық, моралдық-адамгершілік сфераларының әр түрлі жақтарына әрекет етуді қамтиды десек те олардың шешушісі базалық, өндірістік-экономикалық сфера болып табылады.

Инфляцияға қарсы саясат – инфляциямен күреске бағытталған экономиканы мемлеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені. Мұндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген: дефяциялық саясат, кірістер саясаты.

Дефляциялық саясат –  мемлекеттің шығындарын азайту, кредит үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру, салық ауыртпалығын күшейту, ақша массасын шектеу жолымен ақша-кредит және  салық механизмі арқылы ақша сұранымын реттеуді қарастырады. Бұл саясат экономиканың өсуін тежейді.

Кірістер саясаты –  бағаға және жалақыға оларды толықтай матау немесе олардың өсу шегін белгілеу жолымен параллелді бақылау жүргізуді қажет етеді. Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды қоздыруы мүмкін.

Инфляцияға қарсы саясат ақшалай ұсынымды шектеудің әр түрлі  әдістерін қамтиды:

1. Орталық банктің  нақты ақша эмиссиясын қысқарту  арқылы айналыстағы ақша массасының ауқымын азайту.

2. Барлық кредит ресурстарын  қымбаттату және оларға қол  жететіндігін азайту мақсатында  орталықтандырылған кредиттер үшін  қайта қаржыландырудың есептік  мөлшерлемесін арттыру.

3. Кредит мультипликаторын  қысу және коммерциялық банктердің кредит экспансиясын шектеуге жету үшін Орталық банктің коммерциялық банктерге резервтік талаптарын арттыру.

4. Сондай мақсаттарда  Орталық банктің кредиттерін  тікелей қысқарту.

Сұраным инфляциясын  жоюға ақша және фискалдық саясаты пайдаланудың біршама қатардағы макроэкономикалық әдістермен жетуге болады.

Инфляцияға қарсы фискалдық  саясат салықтарды көбейту, мемлекеттің  шығыстарын қысқарту және осының негізінде  мемлекеттік бюджеттің тапшылығын төмендету арқылы жүргізіледі.

Салық саясаты инфляция жағдайында екі өзара байланысты, бірақ қайшылықты міндеттерді шешуі тиіс. Біріншіден, мемлекеттік бюджеттің теңдестігіне жету және тапшылығын жою үшін оның кірістерінің деңгейін көтеру керек. Екіншіден, экономиканың бастапқы буындарында – өндіріс пен айырбас сферасында экономикалық белсенділікті жандандыру қажет.

Инфляцияға қарсы салық  саясаты жанама салық салуды қысқартуда болып отыр. Жанама салықтардың инфляциялық  сипаты болады, өйткені олар бағаны өсіреді, сұранымды қысқартады. Жоғары салықтардың іс-әрекетінің екінші аспектісі өндіріске олардың қысымы болып табылады, бұл ұсынымды шектейді. Үшіншіден, едәуір салық ауыртпалығы, әдеттегідей, салық жүйесін күрделілендіретін көптеген салықтардың іс-әрекетімен байланыстырылады, мұның өзі салықтан жалтарынуға әкеп соқтырады.

Сондықтан инфляция кезінде  тұтынуға салық салуға акцентпен  жеңілдіктеудің шарттарымен ауыртпалық түсірмейтін қарапайым және сенімді  салық жүйесі тәуірірек болады. Бұл  талаптарға айтарлықтай дәрежеде табысқа  салынатын салық пен мүлік құнына қарай мөлшерлемелерді жіктеудің жоғары дәрежесі бар мүлік салығы сай келеді.

Мемлекеттің шығыстарын қысқарту бұл процесті бюджет сферасында да, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші  субъектілеріне қатысты материалдық  өндіріс сферасында да таратуды қажет етеді. Бұл жерде мынаны ойда ұстаған жөн: соңғы жағдайда инфляцияға қарсы шаралар инфляцияның екінші құрамдас бөлігіне – шығындар немесе өндірушілер инфляциясына қатысты болып отыр, сондықтан олардың ықпалы бөлек қарастырылатын болады. Бұл жөнінде инфляцияның екі түрі мен қарсы әрекеттің кешенді әдістері себептерінің өзара байланысы байқалады.

Жалпымемлекеттік және жергілікті деңгейлердің бюджет шығыстары  жайында басты бағыт барлық мүмкін болатын баптар бойынша оларды барынша  қысқарту болып табылады. Әлбетте, зейнеткерлерді, оқушыларды, тіркелген кірістері бар қызметкерлерді қорғау жөніндегі өміршендік маңызды әлеуметтік қажеттіліктер қамтамасыз етілуі тиіс.

Бюджет шығыстарын шектеуге мыналар арқылы жетуге болады:

а) тура әдістермен –  шектеумен (рестрикциялармен), яғни заңнамалық актілер немесе өкілетті мемлекеттік органдардың өкімі негізінде қол жеткен деңгеймен салыстырғанда оларды мәжбүрлеу арқылы;

ә) секвестрлеу әдісімен – барлық шығыстарды әр түрлі факторлармен анықталатын төмендетудің берілген жалпы мөлгеріне сәйкес пропорционалды төмендетумен;

б) қолда бар кірістердің  деңгейін бақылаумен;

в) мемлекеттік бюджет тапшылығының деңгейін шектеумен.

Кез келген жағдайда шығыстарды қысқарту дамудың көптеген ұлттық бағдарламаларының  іс-қимылын, тез қайтарым бермейтін әр түрлі лайықты жобалардан, шаралардан бас тартуды және т.с.с. шалады.

Мыналардың нәтижесінде  инфляцияның екінші типін – шығындардың (өндірушілер инфляциясының) өсуінен  туатын инфляцияны жою проблемаларын  шешу неғұрлым қиынырақ болып келеді:

1) жалақыны көбейту;

2) ұйымдық сипаттағы  себептер бойынша шаруашылық  механизмінің бұзылуына байланысты  еңбек өнімінің төмендеуі;

3) шикізат және энергетикалық  ресурстар иелерінің инфляциялық  тосулары, осыған қарай олар өндірістің  бастапқы өнімдеріне бағаны көтереді.

Өндіріс шығындарымен байланысты болатын инфляцияны жою өзара  байланысты проблемалардың бірнеше  күрделі блоктарын шешуді қажет  етеді.

Инфляцияны төмендету  проблемаларының бірінші блогі  экономикалық тұрақтандырудың бүкіл  жүйесінің орталық буыны ретіндегі өндірістің құлдырауын жоюда болып отыр. Өз кезегінде ол мына өзара тәуелді проблемаларға ыдырайды яғни, еңбек өнімділігінің уәждемелік ынталандырмаларын, оның тиімді нәтижелеріне ынталылықты күшейту мәселелерін шешу, басымдық ретіндегі өндірістік еңбек қызметін қалпына келтіру. Бұған қажырлы еңбек пен оның нәтижелерінің арасында тікелей байланыс болатын жекеше өндірістік секторды дамыту негізінде қол жетеді.

Сауда-делдалдық сфераға  қарағанда өндірістік сфераның басымдығын қамтамасыз ету қажет. Өндірістік сфераның дамуын көтермелеуге салықтардың жеңілдік жүйесімен, кредитті кедергісіз алумен және кредиттер бойынша төмендетілген пайыздық мөлшермелермен, ұдайы өндіріс, еңбекке ақы төлеу қорларына даму үшін қолайлы экономикалық нормативтерді, аударымдарды белгілеумен және т.с.с. жетуге болады, қажетті жағдайда өндірістік сектор қызметінің басым түрлерін қаржыландыру жолымен тікелей қолдау жүзеге асырылды.