Ломбардтардың теориялық аспектілері

Инфляцияны жеңіп шығу жөніндегі шаралар жүйесіндегі  қажетті элемент нарықтық бәсеке механизмі мен меншіктің барлық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің экономикалық жауапкершілігі механизмі жасау болып табылады; аталған механизмдердің іс-қимылы мына сызбаға саяды: шығындардың төмендеуі – бағалардың төмендеуі – өндірістің өсуі есебінен таза табыс көлемінің сақталуы – ұсынымның көбеюі – сұранымның қанағаттандырылуы.

Бәсеке механизмін жасау  монополияға қарсы шараларды  жүргізумен, меншіктің  тұрлі нысандарын дамытумен, шаруашылық-қаржы қызметіндегі олардың теңдігін заңнамалық түрде  қамтамасыз етумен байланысты болады.

Инфляцияға ықпал етудің ең түбегейлі құралы экономиканы  мемлекеттік реттеу шеңберінде баға мен жалақыға бақылау қою болып  табылады. Баға мен жалақыны реттеудің  ауқымдарын таңдау қысқа мерзімді саясат бағдарламаларында айқындалады  және кеңінен инфляция деңгейіне, өндіріс қарқынына, халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттіліктеріне қарай түрленіп отырады. Базалық технологиялық шекте – шикізат, отын, басқа бастапқы өнімдерді өндіруде бағаны реттеуді жүргізудің маңызы зор. Тап олардың құны келесі технологиялық шектердің өнімі бағасының бүкіл  пирамидасының негізіне қойылады.

Жалақыны реттеу бастапқы (қол жеткен) деңгейден еңбек өнімділігінің  нақтылы артуына байланыста жүзеге асырылады, өйткені номиналды жалықы мөлшерлемелерінің еңбек өнімділігі өсуінің қарқынына тең өсіммі өзінің сипаты бойынша инфляциялық емес болып табылады.

Сыртқы экономикалық қызметті қамтып көрсететін төлем балансы  тарапынан инфляцияны төмендету  шаралары оның құрылымын жақсартуда болады. Бірінші кезекте бұл тауарлар мен қызметтердің, яғни экспорттық-импорттық операциялардың қозғалысымен байланысты болатын ағымдағы операциялар бойынша теңдікке жетуге қатысты болады.

Төлем балансының ағымдағы тапшылығын қысқартуға жалпы импортталатын  тауарлар мен қызметтерге ішкі сұранымды  отандық тауарлар мен қызметтерге ауыстыру есебінен, сондай-ақ сыртқы сұранымға қарағанда экспорттық өндірістің икемділігін арттыру есебінен жету керек. Бұған реалистік деңгейде валюта бағамын белгілеу саясатын жүргізу, инфляциялық серпіліс кезеңінде сауда және валюталық шектеулердің ұтымды ұштасуы және инфляция қарқыны төмендеген кезде сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру арқылы жетеді.

Сөйтіп инфляциямен  күрестің негізгі нысандары ақша реформалары және инфляцияға қарсы  саясат болып табылады.

Ақша реформасы – ақша айналысын ретке келтіру және нығайту мақсатымен мемлекет жүргізіп отырған ақша жүйесін толықтай немесе ішінара өзгерту. Ақша реформасы елдің экономикалық жағдайына, ақшаның құнсыздану дәрежесіне, мемлекет саясатына қарай түрлі әдістермен (нөлдендіру, қалпына келтіру, девальвациялау мен деноминациялау) жүзеге асырылады.

Өршімелі инфляция кезінде  бірқатар елдер пайдаланған инфляциямен  күрестің айрықша нысаны – естен  тандыру терапиясы. Оның мәні – нарықтық қатынастарды дамытуды көтермелеуде, еркін бағаларды белгілеуде, бағаларды реттеуден бас тартуда және осылардың нәтижесі ретінде – халықтың тұрмыс дәрежесінің төмендеуінде болады.

Қорытып айтқанда, Қазақстандық экономикадағы инфляциялық процестер  шаруашылықтың жалпы құлдырауымен, экономикалық байланыстардың бұзылуымен, тым өсіп кеткен басқару аппаратын қаржыландырумен байланысты. Сондықтан ресурстарды жалпы үнемдеу және бюджет тапшылығын жою инфляцияға қарсы саясат жүргізудің басты мәселесіне айналды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Инфляция мәселелерін  талдаудағы перспективалар

 

3.1. Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының 2011-2013 жылдарға арналған сценарийлік нұсқалары

 

Жүйелі және теңдестірілген саясатты әзірлеу мақсатында Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі кейінгі 3 жылға арналған орта мерзімді болжамдарды есепке ала отырып, Қазақстан Республикасының ақша-кредит саясатының бір жылға арналған негізгі бағыттарын әзірлеуге шешім қабылдады.

Көрсетілген сценарийлер  Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2011-2015 жылдарға арналған болжамын қалыптастыру кезіндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің бағаларымен қатар жүретін және келісілген болып табылады.

Қазақстан Республикасының  экономикасына ықпал ету дәрежесін  ескере отырып, 2011-2013 жылдарға арналған ақша-кредит саясатын әзірлеу кезінде сцеранийлік нұсқаларға бөлудің негізгі критерийімен мұнайдың әлемдік бағаларының орташа жылдық деңгейі айқындалды. Макроэкономикалық ахуалдың дамуының үш сценарийі қарастырылатын болады, олар мұнай бағасы деңгейінің бір баррель үшін 35, 65 және 80 АҚШ доллары болуын көздейді.

Қазақстан Республикасы ақша-кредит саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамдары төлем балансының болжамдарына негізделген, олар айтарлықтай консервативті болып табылады (1-кесте).

 

Нақты ЖІӨ-нің және төлем балансы  көрсеткіштерінің 2011-2013 жылдардағы 3 сценарий бойынша болжамы

  

1-кесте

 

2011

2012

2013

 

 

	35	65	80	35	65	80	35	65	80
ЖІӨ-нің нақты өсуі,%	-0,5	3,1	4,7	0,9	3,3	4,9	1,9	3,5	5
Ағымдағы шот, ЖІӨ-ге %-бен	-7,2	0,9	1,6	-5,8	1,5	1,5	-4,7	1,9	1,4
Төлем балансы, ЖІӨ-ге %-бен	-1,9	2,8	2,6	-0,4	1,9	1,8	-1,8	2,2	0,6

 

Барлық үш сценарий бойынша да бюджеттен  төленетін зейнетақылардың, жәрдемақылардың, жалақылардың және басқа да әлеуметтік төлемдердің 2011 жылы жоспарлы көтерілуі  назарға алынды. Бұл көтеру экономикадағы жиынтық сұранысқа сәйкес келетін деңгейде жиынтық ұсынысты ұстап тұру бөлігінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің тарапынан тиісті шаралар қолдануды талап етеді.

Банктердің «нашар»  кредиттерді есептен шығаруына қатысты айқын емес перспективалардың кесірінен экономикаға берілген кредиттердің динамикасы мен көлемдері туралы болжам жасап, баға беру мүмкін болмай отыр. 2011 жылы кредиттерді өтеу және «нашар» кредиттерді есептен шығару көлемдері жаңа кредиттер беру көлемдерін өтейтін болады деп болжануда. Соған байланысты 2011 жылы экономиканың кредиттер бойынша берешегінің тұрақты деңгейі күтіледі, ал 2012-2013 жылдары оның жылына 10%-ға өсуі туралы  болжам жасалған болатын.

2011 жылы инфляциялық  аяның ағымдағы деңгейде сақталуы күтіледі. Бұл 2011 жылы инфляцияның өсуінің негізгі тәуекелдері болып 2010 жылы орын алған факторлардың қала беруімен байланысты.

 Бұл ретте 2011 жылы  монетарлық факторлардың Қазақстан  Республикасындағы инфляциялық  үдерістердің қалыптасуына ықпалы 2010 жылдағы сияқты ең аз болады.

2011-2013 жылдары Қазақстан  Республикасы экономикасы дамуының  барлық сценарийлері іске асырылған  кезде Қазақстан Республикасы  Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты  бағаның тұрақтылығын қамтамасыз  ету болып табылады, бұл инфляцияны 6,0-8,0% дәлізінде ұстап тұруды көздейді.

Бірінші сценарийді іске асырған кезде кейіннен 2013 жылы экономиканың 2%-ға дейін нақты өсуін қалпына  келтіру арқылы 2011 жылы Қазақстан  экономикасының шамалы қысқаруы күтіледі.

Осы сценарий аясында іскерлік белсенділіктің төмендеуі, жиынтық сұраныстың қысқаруы, төлем балансы көрсеткіштерінің нашарлауы және ақша сұранысының төмендеуі  күтіледі.

Экономиканың ақшаға сұранысының төмендеуі 2011 жылы ақша  ұсынысының қысқаруымен қатар жүреді. 2012-2013 жылдары ақша  ұсынысы біршама ұлғаяды, алайда  оның өсу қарқыны шектеулі  болады.

Ақша ұсынысының әр бағыттағы  динамикасы монеталандыру деңгейінің шамалы төмендеуіне ықпал етеді (1-қосымша).

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бағалауы бойынша бұл сценарийді іске асыру мүмкіндігі барынша төмен.

Екінші сценарийді іске асырған жағдайда мұнайдың бағасы бірінші сценариймен салыстырғанда жоғары,  бірақ  2010 жылғы қалыптасқан нақты деңгейден төмен болады. Нәтижесінде, 2011-2013 жылдары Қазақстан экономикасының өсу қарқыны  2010 жылмен салыстырғанда баяулайды.

2011-2013 жылдары капиталмен  және қаржымен операциялардың  шоты оң болып сақталады. Алайда, болжамдық кезеңнің аяғында таза  әкелу негізінен ірі мұнай-газ  жобаларына, егер осы жобаларда  жаңа жұмыс жобасы  іске асырыла бастамаса, тікелей шетел инвестицияларының жалпы келіп түсуінде қажеттіліктің төмендеуі есебінен қысқарады. Осының аясында 2011-2013 жылдары ағымдағы шот пен жалпы төлем балансы оң болады деп күтілуде.

Ақша ұсынысының кеңею  қарқыны 2011-2013 жылдардағы нақты ЖІӨ өсуінің қарқынына сәйкес келеді. Бұл ретте экономикалық өсудің оң  динамикасымен қатар жүретін анағұрлым қолайлы макроэкономикалық жағдай монеталандыру деңгейінің өсуіне  әсер етеді (1-қосымша).

Үшінші сценарийге сәйкес 2011-2013 жылдары Қазақстандағы экономикалық өсудің қарқыны алдыңғы сценарийлерге қарағанда анағұрлым жоғары деңгейде болады деп күтіледі.

Алдыңғы сценариймен  салыстырғанда республикалық бюджетке экспорттық кірістердің анағұрлым  жоғары деңгейі және трансферттің нақты көлемі кезінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Қорының шетелдік активтерінің өсу қарқыны жылдамдатылады. Бұл алдыңғы сценариймен салыстырғанда капиталмен және қаржымен операциялар шоты бойынша әкетудің ұлғаюына ықпал етеді.

3-сценарий шеңберінде  алдыңғы сценарийге қарағанда анағұрлым жоғары жиынтық сұраныс, оның ішінде импорттық тауарларға жиынтық сұраныс күтіледі. Нәтижесінде, жалпы төлем балансының профициті айтарлықтай қалыпты болады.

Ақшаға деген сұраныс  алдыңғы сценариймен салыстырғанда  анағұрлым жоғары болады. Бұл ретте  2011 жылы қарқыны  2012-2013 жылдары тұрақты болатын номиналды ЖІӨ елеулі өсуі күтіледі. Нәтижесінде, ақша ұсынысының динамикасы номиналды ЖІӨ динамикасына сәйкес келеді, бұл болжанып отырған кезеңде монеталандырудың өсуін қамтамасыз етеді (1-қосымша).

Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы экономикасы дамуының үшінші сценарийін іске асыруды анағұрлым мүмкін деп  санайды, осыларды ескере отырып 2011 жылға  арналған ақша-кредит саясаты әзірленді. Келесі жылдарға арналған шаралар 2011 жылдың  қорытындысы  бойынша нақтыланатын болады.

 

 

3.2. Инфляцияның  бәсендету шаралары.

 

Инфляция зардаптарын  бейтараптандыру мақсатымен мемлекет инфляцияға қарсы саясат жүргізеді. Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясатын экономиканы тұрақтандыру, бағамен жалақыны реттеу, қаржыны сауықтандыру, несие экспансиясын тежеу, ақшаны эмиссиялауды қатал бақылауға алу сияқты жалпы экономикалық шараларды іске асыру арқылы жүргізеді. Ал аса төтенше жағдайда ақша реформасы жасалады. Инфляция экономикалық «аурудың» ерекше түрі. Ол бір мезгілде материалдық-қаржылық сәйкессіздіктің әрі салдары, әрі себептері ретінде көрінеді. Оны бүкіл шаруашылық механизмімен емдемей жеңуге болмайды, яғни, егер инфляциялық вирус инфляцияға қарсы саясаттың жүзеге асуын қиындататын болса, экономиканы сауықтыру нәтижесіз болуы мүмкін. Қазақстанда өндірісті дамытуға бағытталған экономикадағы сәйкессіздіктерді біртіндеп жоймай инфляцияға қарсы саясатты құру мүмкін емес.

Инфляцияға  саясаттың маңызды элементтерінің бірі қаржыны сауықтыру және халық шаруашылығын тұрақтандыру, шығыны көп және табыстылығы (рентабальділігі) төмен шаруашылық субъектілерін қысқарту болып табылады. Бұған халық тұтынатын тауарларға бағаны өсіру арқылы емес, өндірістің тиімділігін арттыру негізінде жетуге болады. Сондай-ақ шетелдік несиелерді пайдалану да маңызды. Бірсыпыра шетел мамандарының пікірінше Қазақстанда жеңіл өнеркәсіп және туризмді дамытуда инфляция салдарын баяулатады. Сондықтан, бұл салалардың дамуына айрықша көңіл бөлінуі керек. Сыртқы саудамен айналысатын кәсіпорындарды толық өзін-өзі валюталық ақтауға көшіру қажет. Бір сөзбен, инфляция халықтың әл-ауқатының деңгейіне теріс әсер ететін нәтижелерін азайту керек.

Батыс елдерінде  инфляцияны жиынтық сұранымның жыл  сайынғы өсу қарқынынан асып кетпеуімен түсіндіреді. Оны толық жұмыспен қамтумен байланыстырады, себебі ол ақшаның көп болуы экономикалық өсуді шектейді (басқаша айтқанда жалақы мөлшерінің көп болуы материалдық мүдделікті төмендетеді, ол өңдірістің даму қарқынын баяулатады). Американ ғалымы Мильтон Фридмен (1912 жылы туған), инфляцияны «өнімді шығаруға қарағанда ақшаның артықшылығымен шақырылатын ақша феномені» болып табылады деп көрсетеді.

Көптеген елдердің экономикасында кейде мынадай жағдай қалыптасады: бағаның жалпы деңгейінің өсуі өндіріс көлемінің қысқаруымен бір мезгілде болады. Экономиканың бұндай жағдайын стагфляция деп атайды. Стагфляцияның барынша айқын себебі – жиынтық ұсынымның азаюы, яғни өндіріс шығындарының инфляциясы. Бірсыпыра ғалым-экономистер стагфляцияның себебін нарықтың құрылымдық жетілмегендігімен, ең алдымен бәсекенің тиісті деңгейінің болмауымен түсіндіреді. Шындығында жоғары бәсеке жағдайында бір тауарлардың қымбаттауы басқа тауарлардың арзандауына әкеліп соқтырады. Жалпы бұл тұрақты макроэкономикалық баға деңгейін қамтамасыз етеді. Ал егер бәсеке жеткілікті дәрежеде болмаса, онда бағаның, оның  төмендеуіне деген «қаттылығын» көреміз, яғни бір тауарларға бағаның өсуі басқа тауарларға барабар бағаның төмендеуіне әкеліп  соқтырмайды. Нәтижесінде тауарларға және өндіріс факторларына қойылған бағалардың жалпы деңгейі ұдайы көтеріле бастайды.

Инфляциямен  күресу  және  инфляцияға  қарсы  арнайы  бағдарламаны  жетілдіру  экономиканы  тұрақтандырудың  қажетті  элементі  болып  табылады.

Осындай  бағдарламаның  негізіне  инфляцияны  анықтайтын  себептер  мен  факторларды  талдау,  оны  ойдағы  деңгейге  дейін  азайтуға  немесе  жоюға  себепкер  болатын  экономикалық  саясаттың  шараларының  жиынтығы  жату  керек.