Ауыл шаруашылығы ұйымдарындағы қорлардың есебі мен бақылауының теориялық негіздері.

Кіріспе

       Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның әлемдік экономикаға дендеп енуі отандық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық есептіліктерінің сапалылығы мен шынайылығы мәселелерін көтеруде. Сондықтан бухгалтерлік есеп пен есептілікті дамытуға арналған тұжырымдамада қаржылық есептіліктің сапасын көтеру келешек мақсаттардың негізгі бағыты ретінде танылуда. Қазіргі экономикалық жағдайда ұйымдар стратегиялық шешімдер қабылдауда бухгалтерлік есепке маңызды рөл беруде. Өндіріс процесі барысында түрлі шикізат пен материалдар көп мөлшерде пайдаланылады. Олардың сақталуындағы негізгі рөлді материалдық қорлар қозғалысының барлық кезеңдеріндегі есебі мен бақылауы атқарады (сатып алу, келіп түсу, сақтау, өндіріске жіберу, өндірісте пайдалану, т.б).  Материалдық қорлар есебі жабдықтаудың уақыттылығын, қоймадағы қорлар мөлшерін бақылауды қамтамасыз етуі тиіс, есепке алынбай қалған материалдарды анықтау, материалдық ресурстарды пайдаланудың дұрыстығын қадағалау, басқару мақсаттары үшін қажетті ақпараттарды дер кезінде ұсынуы тиіс.

        Есептің ерекше ролі материалдық қорларды үнемдеудің бар өндірістік резервтерін дұрыс және жедел анықтаудан тұрады. Бұл резервтерді пайдалану өнімнің өзіндік құнын төмендету мен пайданы өсіруді қамтамасыз етеді. Есеп материалдық қорлардың пайдалануын жоспарлауды жақсартуға ықпал етуі тиіс, пайдаланылған қорлардың құнын өндірістік шығындарға дұрыс жатқызу мен дұрыс есептен шығаруды қамтамасыз етуі тиіс.

       Осыған байланысты материалдық қорлардың есебін жетілдіру және оның жеделдігін жоғарылату өзекті қажеттілік болып табылады.

      Жалпы, шаруашылық қызметтің барлық процестері материалдық қорлар қозғалысының арқасында  жүзеге асырылады. Айналымның кез келген кезеңіндегі, олардың жетіспеушілігі өндірістің үздіксіздігі мен ырғақтығының бұзылуына апарады. Сонымен қатар материалдық қорлардың артықшылығы да өндірістің тиімділігін төмендетіп, жабдықтауда шиеленіс тудырады. Өзіндік құны бойынша есепке алынатын қорлар кәсіпорынның өмірлік күші, келешек табыс пен ықтималды пайданың көзі болып табылады.

Олардың мақсаты – ақша қаражаттары мен  есеп айырысудағы қаражаттарға айналу, пайда алып келу, сонымен ұдайы  өндіріс процесін қамтамасыз ету.

    Материалдық қорларды басқарудың тиімділігімен (көлемін, құрылымын, айналым жылдамдығын, т.б) кәсіпорындардың тағдыры, олардың қаржылық жағдайы тікелей байланысты. Осыған байланысты бухгалтерлік есеп пен бақылау материалдық қорлардың барлық түрлерінің сақталуын және тиімді пайдалануын қамтамасыз етудегі жетекші рөлді атқарады. Сонымен қатар, қорлардың саны, жағдайы, бағамдық көрсеткіштері жайлы шынайы ақпараттың болмауы ұйымның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді. Себебі, біріншіден, экономикалық субъект әкімшілігінің оның қызметін жоспарлауға нақты мүмкіншілігі болмайды; екіншіден, ұйымның қаржылық жағдайы көрсеткіштері өзгеріп, есептілікті сыртқы пайдаланушылар шаруашылықтың рентабелділігі мен төлем қабілеттілігі жайлы шынайы ақпарат ала алмайды; үшіншіден, салықтар сомасы өзгереді, ол айыппұл салынуына, ұйымның қаржылық жағдайының нашарлауына алып келуі мүмкін.

      Осының барлығы материалдық қорлардың есебі мен бақылауы және ауыл шаруашылығы ұйымдарымен оларды пайдалану проблемаларын әрі қарай зерттеу қажеттілігін негіздейді және тақырыпқа жоғары өзектілік береді.

      Ғылыми  зерттелу дәрежесі. Материалдық қорлардың есебі мен бақылауы және оларды жетілдіру мәселелері қазақстандық зерттеушілер -  Радостовец В.К, Радостовец В.В, Дюсембаев К.Ш, Ержанов М.С., Сатмұрзаев А.А., Кеулімжаев Қ.К., Әбдіманапов Ә.Ә., Абленов Д.О., Әжібаева З.Н., Назарова В.Л., Баймұханова А., Мырзалиев Б.С., Мархаева Б.А., Шмидт О.Н., Дюсембаева З.К., Егембердиева С.К., Ержанова.А.М., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А., Тулегенов Э.Т., Тасмағанбатов Т.А., Әлібекова Б.А., Рабатов О., Байболтаева Н.Э., Толпаков Ж.С., ресейлік ғалымдар - Белов Н.Г,.Штейнман М.Я, Пизенгольц М.З, Данилевский Ю.А, Кутер М.И, Мизиновский Е.А, Овсийчук М.Ф, Белобжецкий А.И, Белуха Н.Г, Бутынец Ф.Ф, Алборов Р.А, Волков Н.Г, Пошерстник Е.П, Луговой В.А, Козлова Е.П, Булавина Л.Н және басқа да авторлардың жұмыстарында ашылып қарастырылған. Бірақ Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есепті реформалау кезеңінде экономикалық әдебиеттерде материалдық қорлардың есебі мен бақылаудың барлық мәселелері кеңінен зерттелмеген.

       Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаттары Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық ұйымдарындағы материалдық қорлардың бухгалтерлік есебі мен бақылаудың теориялық және тәжірибелік проблемаларын оқып зерттеу; материалдық қорлардың есебі мен бақылауды жетілдірудің негізгі бағыттары мен нақты ұсыныстарын жасау және негіздеу.

Қойылған  мақсаттарға сәйкес диссертациялық жұмыста келесідей міндеттер  анықталған :

      - ауыл шаруашылығы ұйымдарындағы  қорлар есебі мен бақылаудың  теориялық негіздерін зерттеу  және талдау;

      - материалдық қорлар есебінің отандық және шетелдік тәжірибесін талдау;

      - қорларды бағалауды анықтау және  бағалау әдісінің өнімнің өзіндік  құнына әсерін белгілеу;

      - қалыптасқан есеп теориясы мен  тәжірибесін талдау негізінде;  ауыл шаруашылық ұйымдарындағы  қорлар есебінің қазіргі жағдайын бағалау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;

      - материалдық қорлардың сақталуы  мен пайдалануын ішкі бақылау  жағдайын талдау және оны жетілдіру  бойынша ұсыныстар жасау.

      Зерттеудің пәні болып материалдық қорлардың бухгалтерлік есебі мен бақылау жүйесі және оларды ауыл шаруашылық ұйымдарының пайдалануы табылады.

      Зерттеудің  нысаны. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы ұйымдары табылды, базалық ұйымдар - Тұран шаруа қожалығы, Яссы транзит ӨК, т.б.

        Ғылыми зерттеудің теориялық - әдістемелік негіздері. Жалпы зерттеудің теориялық - әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, заңдылық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, Үкімет қаулылары, жалпы есепті ұйымдастыру мен нақты материалдық қорлар есебін реттейтін ҚР нормативтік және құқықтық актілері табылды. Зерттеу нәтижелерінің, қорытындылар мен ұсыныстардың  шынайылығын қамтамасыз ету мақсатында, материалдық қорлар есебі мен бақылауды зерттеудің жүйелі кешенді әдісі пайдаланылған.

      Жұмыста зерттеудің келесідей жалпы ғылыми әдістері пайдаланылған : аналитикалық, монографиялық, экономико-статистикалық, салыстырмалы талдау әдісі және бухгалтерлік есеп әдістері: құжаттау, шоттар, екі жақты жазу, бағалау, түгендеу.

      Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігі мен Оңтүстік Қазақстан облысы Статистика жөніндегі басқармасының материалдары, Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылық департаментінің арнайы материалдары мен мәліметтері, сондай-ақ ауыл шаруашылық кәсіпорындарының жылдық есептерінің мәліметтері, ауылшаруашылық ұйымдарының алғашқы есеп құжаттары, синтетикалық және аналитикалық есеп регистрлері, бухгалтерлік есептілік көрсеткіштері, сонымен бірге автордың өзіндік зерттеулері пайдаланылды.

  Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы келесіден тұрады :

   - ауыл шаруашылығы ұйымдарындағы  қорлардың бухгалтерлік есебі  мен, бақылауы мәселелеріне және  теориялық концепцияларының дамуы  мәселелеріне кешенді зерттеулер жүргізілді;

   - материалдық қорлар есебі бойынша  халықаралық стандарттар қағидаларын  зерттеу негізінде, қазақстандық  есепті қаржылық есептіліктің  халықаралық стандарттарымен үйлестіру  жағдайларымен материалдық қорлардың  есебі анықталған;

   - материалдық қорлардың есебі мен бақылаудың мақсаттарын жалпы топтастыру ұсынылған; материалдық қорлар есебі мен бақылаудың қағидалары негізделіп, материалдық қорлар есебі мен бақылаудың мақсаттары мен қағидалары арасындағы байланыс анықталған;

   - қорлар есебі мен бақылауды құру және жүргізуді ұйымдастыру тарапынан есеп саясатын құру бойынша әдістемелік ұсыныстар берілген;

   - ауылшаруашылық ұйымдарына материалдық  қорларды орташа құн әдісі  бойынша бағалау ұсынылған;

   - материалдық қорлар есебі мен  бақылаудың жеделдігін арттыратын бастапқы құжаттардың қосымша нысандары ұсынылған.

    Қорғауға шығарылатын диссертацияның ғылыми тұстары:

   - ауыл шаруашылығы ұйымдарындағы  материалдық өндірістік қорлардың  нақтыланған жіктемесі;

   - айналым құралдарының экономикалық  мағынасы, оның бір құрамдас бөлігі өндірістік қорларға анықтама берілді және олардың құрамы нақтыланды;

    - кәсіпорынды басқарудағы бақылаудың  дербес мағынасы, оның негізігі  үш қыры: пәні мен әдісінің  ерекшелігі және объектіге алдын-ала  әсер ету мүмкіндігі;

   - Оңтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылық кәсіпорындарында айналым құралдарын тиімді пайдаланудың әдістемелік негіздері;

   - ауыл шаруашылығы ұйымдарында  материалдық қорлар есебі мен  бақылауын жетілдіру мақсатында  жетілдірілген әдістемелік қағидалары;

    Диссертациялық  жұмыстың зерттеу жоспарымен байланысы.                                                    Диссертациялық жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ғылыми-зерттеу бағдарламаларына сәйкес Б-ҒТ-02-02-09 «Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебін қаржылық есептің халықаралық стандартына өтуді қамтамасыз ету» бағытында орындалған.

      Жұмыстың  ғылыми-тәжірибелік  маңыздылығы. Диссертациялық зерттеудің нәтижелерін жүзеге асыру келесіге мүмкіндік береді :

   - жедел басқару мен өндірістік  қызметті ағымдағы жоспарлау мақсатында ауыл шаруашылық ұйымдарында материалдық қорлардың бухгалтерлік есебі мен бақылаудың тиімді жүйесін құруға;

   - ауыл шаруашылық ұйымдарының  өндірістік процесін басқару  мақсаттарын шешуді  қамтамасыз  ету мақсатында, өндірістік шығындарды дұрыс жасақтау және өнімнің өзіндік құнын шынайы есептеуге;

   - материалдық қорлардың бухгалтерлік  есебі мен оларды бақылаудың  тиімді жүйесін пайдаланудың  негізінде нормативтік-құқықтық  ережелер мен ұйым ішіндегі  ережелердің бұзылуын қысқартуға;

   - материалдық қорларды пайдалануды тиімді ұйымдастыру жолымен өнімнің өзіндік құнын төмендетудің ішкі резервтерін анықтау, соның есебінен ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін көтеруге;

   - материалдық қорлардың бухгалтерлік  есебі бойынша әдістемелік және  нұсқаулық материалдарға өзгерістер енгізуге және оларды тәжірибелік қызмет пен оқу процесінде пайдалануға.

      Диссертациялық  жұмыстың нәтижелері жоғары оқу орындарының  ғылыми зерттеулері мен оқу процесінде «Бухгалтерлік есеп қағидалары», «Қаржылық  есеп», «Басқару есебі», «Аудит» курстарын оқу барысында пайдалана алады.

          Ғылыми - зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу. Диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері мынадай халықаралық және республикалық ғылыми – практикалық конференцияларда жарық көрді:  «Орталық Азия одағының ұлттық экономика жүйесінің мүмкіншілктері мен интеграциялық болашағы» (Түркістан қ., 2007ж.);  «Жас ғалым» (Тараз қ., 2009ж.); «Әуезов оқулары-7» (Шымкент қ., 2008ж.); «Аймақтық экономиканы индустриалды-инновациялық дамыту мәселелері» (Шымкент қ., 2009ж.); «Қазақстан экономикасының индустриалды инновациялық даму механизмін жетілдірудің өзекті мәселелері» (Түркістан қ., 2010ж), «Новое пространство Европы 2010».

     Жарияланған мақалалар. Диссертацияның негізгі материалдары жалпы көлемі 8,58 баспа табақтан тұратын 12 ғылыми еңбектерде жарияланды. Оның ішінде 4 мақала ҚР БҒМ бақылау комитетімен ұсынылған басылымдарда, 7 – халықаралық конференция еңбектерінде, 1- басқа басылымдарда.

      Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация компьютерлік мәтіні 133 бетте баяндалды, кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қосымшалардан және 124 пайдаланылған әдебиеттен тұрады. Жұмыста 23 кесте мен 14 сурет келтірілген. 

Жұмыстың  негізгі мазмұны

      Ауыл  шаруашылығы ұйымдарындағы  қорлардың есебі  мен бақылауының теориялық негіздері. Әрбір ұйым, өздеріне тән ішкі және сыртқы байланыстары бар көптеген құрамдас бөліктерден тұратын күрделі жүйе болып табылады. Оларды зерттеу, басқару жүйесінің тиімділігін қамтамасыз ететін ақпараттық байланыстардың барлық жиынтығын қамтитын жүйелі көзқарасты талап етеді.

      Басқарудың  өзі шаруашылық есептің берілгендері негіз болатын бастапқы және ағымдағы ақпаратсыз мүмкін емес. Ол өндірісті  басқару қажеттілігінен туындаған: шаруашылық процестерін басшылыққа алу барысында шаруашылық өмірдің нақты фактілерін біліп, оларды есепке алу қажет. Шаруашылық есеп басқару мақсатындағы қоғамдық қайта өндіріс процестерінің сандық көрсеткіштері мен сапалық сипаттамасы болып табылады. Бұндай анықтама көптеген авторлармен беріледі (Радостовец В.К, Дюсембаев К.Ш, Баймұханова C.Б, Данилан А.А, Бабаев Ю.А, Любушин Н.П, т.б). Олар шаруашылық есеп – басқарудың ажырамас қызметі деп есептейді. Өндірісті басқарудың маңызды қызметтерінің бірі болып табылатын есеп, экономикалық объектінің өмір сүру формасы ретіндегі шаруашылық қызметі туралы ақпаратты жинақтау, өңдеу, беру, сақтау жүйесі болып табылады. Шаруашылық есеп процесінде бақылау мен шаруашылық қызметтің фактілерін тіркеудің көмегімен ақпараттық массив құрылады. Ол  өңдеу, беру және сақтау барысында, шаруашылық қызметті басқарудың басқа қызметтері үшін ақпараттық негіз ретінде пайдаланылады.