Жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау әрекетінің кәсіп таңдауға әсерінің теориялық мәселелері

Өмірлік жоспар-бұл  әлеуметтік этикалық тәртіптегі құбылыс.  Жеке тұлғаны кезендегі дамуда кім  болу (кәсіптік өзін-өзі анықтау) және қандай болу (моральды өзін-өзі анықтау) сұрақтары ерекшеленбейді.

Жеке тұлғаның  бір жақсы, маңызды, әлеуметтік мәнді іс тындырғысы келеді, бірақ оның бәрі көбінесе арман. Белсенді де, жарқын болатын арманнан гөрі өмірлік жоспар-бұл әрекет жоспары, сондықтан ол біріншіден, мамандық тандауға тіреледі. Жеке тұлға үшін мамандық таңдау-белгілі деңгейде моральды мәселе. Мамандық таңдаудағы басты жетекші бұл өзіміздің қалауымыз, яғни таңдаумыз өз көңілімізден шығуы. Мамандық таңдау диапазоны кең болған сайын, психология жағынан дәл сондай ауыр.

Белгілі бір  іске өзінің қабілеттілігі, икемділігі және тұлғаның өзін-өзі көрсету мүмкіндігі бар шаруалар кіреді.

Өзін-өзі анықтау  барда өзін-өзі тежеу де бар. Оқушы профессионалдық қатынаста әлі ешкім емес, таза парақ. Ол слесарь, дәрігер, косманавт болуы мүмкін. Жеке тұлғаның тиімді кәсіби мамандық таңдауда өзін-өзі анықтау әр қырынан көруге болатын көп баспалдақты процесс. Біріншіден, қоғамның жаңадан тұлғаға айналып келе жатқан адамға қоятын қызметтер сериясы. Ал бұл тұлға белгілі бір уақытқа дейін оны шешуі тиіс. Екіншіден, шешім қабылдау процесі сол арқылы тұлға өз қабылеттері мен таңдауын оптимистік тұрғыда қарайды. Үшіншіден, жеке өмір стилін жасау, ал оның бір бөлігі болып, мамандырылған іс-әрекеті саналады. Осы үш кіріспе жұмысты әр қырынан анықтайды: біріншісі қоғамның сұранысынан туындайды, екіншісі тұлғаның қабілеті,  үшіншісі екеуінің келісу мүмкіндігін көрсету, бірақ бұл үшеуі де бірін-бірі толықтырады; біріншісі-әлеуметтік, екіншісі - әлеуметтік-психологиялық, үшіншісі дифференциалдық-психологиялық.  Жеке тұлғаның тиімді мамандық тандауда профессионалды түрде кәсіби кеңес өткізу керек.

Сондықтан  жеке тұлғаның тиімді кәсіби мамандық таңдауда өзін-өзі анықтау барысындағы  психологтың  жұмысы қажет болады. Кәсіби-тұлғалық типті бағалау мен  тұлғаның әлеуметтік бағытын анықтау  мақсатында Д.Холандтың тұлғаның типтерін анықтау тесті көмекке келеді. Ол тұлғаның 6 типін бөліп көрсетеді

Бұл әдістемеде ол тұлғаның 6 типін бөліп көрсетуге  болады.

1.Реалистік  тип: Міндеті нақты бір кәсіпті: механик, жүргізуші, инженер, агроном тағы басқа мамандықтарды ұнатады. Физика, экономика, гибернетика, химия, спорт сияқты салаларда табысқа жетуіне мүмкіндігі мол.

2. Зияткерлік  тип:  Талдамалық ақыл ойы бар,  байымдауы тәуелсіз пікірі өзіндік  ерекшелігімен сипатталады, теориялық  эстетикалық құндылығы көбірек.  Интеллектуалдық, шығармашылық міндеттерді шешуге бейім. Ғылыми тұрғыдағы мамандықты таңдайды, қызметтің мына түрлерін ұнатады:математика, география, геология, шығармашылық кәсіптер.

3. Әлеуметтік  тип: Қарым-қатынас жасай білу, топ басшысы болуға ұмтылу. Білгіш, сезімтал. Ұсынылатын қызмет түрі: оқыту мен емдеу (мұғалім, дәрігер, психолог) адам.

4. Конвенционалды  тип: Ұйымшылдық қабілеттері әлсіз  дамыған, математикалық қабілеттері  басым. Қеңсе, есеп айырысуға  байланысты мамандықтарды қалайды.

5. Іскер тип:  Бұл типке  белсенділік, қызбалықты, құлшынысты, ынта жігерді талап ететін міндеттермен мақсаттарды таңдайды. Мінез ерекшіліктері: басшылық етуді, нұсқау беруді, тапқырлықты ұнатады, қадірлегенді, күш көрсеткенді жақсы көреді, тілге бай. Мұндай мінез ерекшеліктері дипломат, репортер, менеджер, директорға лайықты.

6. Әртістік тип:  Адаммен қарым қатынаста өз қиял сезіміне сенеді. Шығармашылық кәсіпті ұнатады: музыка, сурет салу, гуманитарлық саладағы қызметке бейім. Қабылдау түсіну, ұғыну, қабілеті мол. Тарих, филология, өнер жағын ұнатады.

Алынған нәтижелерді  оқушыларға кәсіби бағдар жүргізуде  қолдануға болады және келешектегі  кәсіби іс-әрекетін таңдаумен байланысты жеке пәндер бойынша мотивациясын жоғарлату. Бітіру жұмысының мақсатына жету мақсатында біз Е.А.Климовтың «дифференциалды-диагностикалық сұрақтамасын» таңдап алдық. Әдістеме Е.А.Климовтың мамандық типтерінің классификациясына сәйкес түрлі мамандықтарды таңдау үшін арналған. Жеткіншектер мен ересектерді кәсіби бағдарлау үшін де қолдануға болады. Әдістеменің мазмұны: зерттелінуші әрбір ұсынылған әрекет түрлерінің 20 жұптың  ішінен тек біреуін таңдап, сәйкесінше торға «+» белгісін қою керек. Жауап парағы әрбір бес жолдағы «+» таңбасын есептеуге болатындай етіп жасалынған. Әрбір бес жол белгілі бір мамандық типіне сәйкес келеді. Зерттелінушіге «+» таңбасының максималды кезіккен мамандықты таңдауы ұсынылады. Зерттеу уақыты шектелмейді. Бірақ зерттелінушіні сұрақтарға көп ойланбау жайлы ескертіліп, тапсырмаға 20-30 минут берілетіні жайлы айтылады. Әдістемені жеке және топта қолдануға болады. Экспериментатор топқа сұрақты оқып тұрса да болады, бірақ бұл жағдайда жауаптың уақыты шектеледі. Мұндай тәсіл экспериментатор шектеулі уақыт интервалында жұмыс істеу керек болғанда қолданылады. Бұл әдістемеге төмендегідей нұсқау беріледі, нұсқау: «Сіз оқу бітіргеннен кейін кез-келген жұмысты орындай аласыз дейік. Бірақ егер сізге тек екі мүмкіндіктің ішінен біреуін ғана таңдау керек болса, сіз қайсысын таңдар едіңіз?».

Нәтижелерді өңдеу  төмендегі кестенің көмегімен жүзеге асады.

 

 Кесте 2.4 Е.А.Климовтың әдістемесінің орта мәнінің салыстырмалы кестесі.

	Климов
	Табиғат	Техника	Адам	Белгілік жүйе	Шығармашылық
М.	3,6	4,2	3,7	5,2	3,5
Д.	4,1	1,7	4,4	2	4,6

Кәсіптер әлемі- кәсіп әлеміне бағдарлану үшін, өзіндік бір карта ұсынылады. Бұл картаның территориясы мазмұны сипаты ұқсас кәсіптердің жинағы. Әрбір кәсіп адамға белгілі бір талаптар ұсынады. Кәсіп түрлері адамға өзінің кәсіби іс-әрекетінде немен әрекет ететіндігін, яғни еңбек пәнін көрсетеді. Еңбек пәні өзге адамдар, техника, ақпарат, сурет шығармалары немесе табиғат болуы мүмкін. Ал кәсіп класы еңбек сипатын береді. Еңбек сипаты атқарушы және шығармамшылық деп бөлінеді. 

Еңбек пәні бойынша кәсіптің бес типін бөліп көрсетуге  болады: «Адам-Адам» кәсіп типіне медициналық қызмет көрсетумен  байланысты (дәрігіер, медбике, санитар қызметкерлер), оқыту мен тәрбиелеу  (тәрбиеші, оқытушы, жаттықтырушы), тұрмыстық қызмет көрсетуші (сатушы, жолсерік, даяшы), құқық қорғаныс (заң қызметкері, тергеуші, учаскелік инспектор). Бұл типтегі кәсіп қызметкердің келесі қасиеттеріне үлкен талап қояды:  тұрақты, адамдармен жұмыс істеуде  көңіл-күйі көтерінкі, қарым-қатынаста ашық, өзін өзгенің орынына қоя алатын, іскер байланыстар орната алатын, адамдардың жағдайын түсіне алатын, өзгеге әсер ете алатын, шыдамды, мейрімді, қайырымды.

«Адам-Техника» кәсіп  типі техникалық құрылғыларды жөндеу және құру, монтаждаумен байланысты кәсіптерді (құрлысшы, монтажшы, сварщик, инженер-конструктор), техникалық құралдарды эксплуатациялаушы (жүргізуші, от жағушы, токарь, тігінші), техникаларды жөндеушілер (слесарь-жөндеуші, механик, электромонтер). Бұл тип жұмысшыдан көрнекі-образды ойлауды, кеңістікті қабылдау, ептілікпен жақсы қозғалыс дағдыларын, техника жайлы хабары мол болуды талап етеді. 

«Адам – Белгілер Жүйесі»  кәсіп типі мәтін мен байланысты кәсіптерді жинайды (корректор, машинистшы, аудармашы, кітапханашы), сандар, формула, кестелермен байлансыты  (бағдарламашы, экономист, бухгалтер, кассир), сызбалармен, карта, сұлбалармен (штурман, нобайсызбашы), дыбыс сигналдарымен (радист, телефонист). Бұл тип кәсібі қызметкерлерден шыдамдылықты, ұзақ тұрақты зейінділікіті талап етеді.

Соңғы «Адам-Табиғат» типіне тірі және өлі табиғаттпен айналысыатындарды  жатқызуға болады:  (микробиолог, агрохимик, геолог), өсімдіктер мен  жануарларға қызмет көрсетуші (орманшы, егінші, зоотехник), өсімдіктер мен жануарларда кездесетін аурулардың алдын-аулушы, емдеуші (ветеринар). Бұл типтегі адамдарда өте жақсы байқағыштық, аяқ асты, оқыс жағдайларға бірден бағдар жасай алуды, жағдайға байлансыты мақсаттарын өзгерте алуды, қолайсыз жағдайларда шыдамдылық пен төзімділік тануты талап етеді.

Еңбектің мазмұнына  байланысты екі түрін ажыратады  атқарушы класы және шығармашыл класы. Атқарушы класы мәселені шешуде нұсқауларға  сүйеніп, ереже құқықтарды сқатп, берілген үлгі бойынша жұмыс істеумен байланысты  (агент, медбике, сатушы, тапсырыстарды қабылдаушы, әлеуметтік қызметкер, машинист, оператор, ағаш ұстасы, кассир, машинист, телефонист, шаштаразшы, жасылдандырып-безендендіруші).

Бұл кәсіп кластарының  көпшілігінен жоғары білімді талап етпейді. Шығармашыл класқа анализдаумен, зерттеумен, бақылаумепн, жобалаумен, ұймдастырумен, басқарумен, жаңа үлгілерді өңдеумен, стандартты емес шешімдерді қабылдаумен байлансыты және тәуелсіз  ұшқыр ойлауды, жоғары деңгейдегі интеллектіні, жоғары білімді талап етеді (дәрігер, менеджер, референт, психолог, оқытушы, заңгер, инженер, экономист, математик, архитектор, физик) [28, 45] б.

 

 

2.2 Жасөспірімдердің өзіндік бағалауының болашақ кәсіп таңдауға әсерін зерттеудің нәтижелерін талдау

 

Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауын зерттеу үшін ең алдымен ауылда  9–10-ншы сыныбында оқитын оқушылармен жалпы танысудан басталды.  Біздің зерттеу жұмысымызға қатысқан барлық респонденттер саны 40.

Жасөспірімдердің өзіндік бағалауының болашақ кәсіп таңдауға әсерін  анықтау мақсатында:

           1.С.А. Будассидің тұлғаның өзіндік бағалауын зерттеу әдістемесі (тіркеме А);

2.Д.Холландтың тұлғаның типтерін анықтау тесті алынды (тіркеме Ә);

              3.Климовтың «Дифференциалды-диагностикалық сұрақтамасын»

Сонымен зерттеу  жұмысымызда жүргізілген ең бірінші  әдістемеміз С.А. Будассидің «тұлғаның  өзіндік бағалауын зерттеу». Бұл әдістеме Шемонаиха қаласының №5 қазақ орта мектебінің 9-10 сынып оқушыларына жүргізілді.

Бірінші өткізілген С.А. Будассидің «тұлғаның өзіндік бағалауын зерттеу» әдістемесінің нәтижелеріне тоқталайық.

Зерттеу жұмысымызға қатысқан жасөспірімдердің 20-сы орташа деңгейді көрсеткен. Бұл топтың 50%  құрайды. Респонденттердің 7-і төмен адекватты өзіндік бағалауды көрсеткен, ол 17,5% құрайды.

Ол Өзіндік бағалауы төмен адамдар әдетте өзінің алдына болуы мүмкін сәтсіздіктердің мәнін өсіре отырып, өз мүмкіндіктерінен төмен мақсаттар қояды. Өзіндік бағалаудың төмен болғанда, адам өзіне сенімділіктің екінші ұшы - шектен тыс өзіне деген сенімсіздікпен сипатталады. Әдетте негізделмеген өз-өзіне деген сенімсіздік тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылады және адамдағы бой ұсыну, белсенсіздік, «толымсыздық сезімі» сияқты қасиеттерді қалыптастыруға әкеледі. Бұл адамның сырт келбетінде көрініс табады: басы иығының ішіне кіріңкі, жүрісі сенімсіз, қабағы түсіңкі, көп күле бермейді.

Айналадағы  адамдар мұндай адамды ашулы, ызалы, контактіге түсе бермейтін адам ретінде  қабылдайды да, оның салдары ретінде  ол шеттетіліп, жалғыздыққа бой ұсынады. Сенімсіздіктің дамуына кейбір субъективті факторлар да әсер етуі мүмкін: жоғары жүйке жүйесінің типі, темпераменттің қырлары жіне т.б. Мысалы, сенімсіздік мазасыздықтың кейбір сипаттамаларының бірі ретінде болады. Сенімсіздікті өзін тәрбиелеу процесі арқылы жеңу қиынға түседі, өйткені адам өзінің мүмкіндіктеріне, соңғы нәтижеге сенбейді. .

Оқушылардың екеуі  төмен адекватты емес өзіндік  бағалауды көрсеткен, ол 5% ды береді. Зерттелінушілердің 7-уі өзіндік бағалаудың адекватты жоғарылығын көрсеткен, яғни топтың 17,5% Адекватты өзіндік бағалау неғұрлым жағымды, ол кезде адам өзінің жақсылықтарымен қатар, кемшіліктерін тең мойындайды. Оңтайлы өзіндік бағалаудың негізінде қажетті тәжірибе мен сәйкес білім жатыр.

Өзіндік бағалаудың адекваттылығы адамның жағымды  қасиеті – сенімділіктен көрінеді. Өз-өзіне деген сенімділік адамға тартылыс деңгейін реттеуге және қмірдегі түрлі жағдайларға байланысты өз мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Сенімді адамды нақтылық, логикалық шешімдерді тауып, ұабылдап, кейіннен оны жүзеге асыра алу қасиеті ерекшелеп тұрады. Сенімді адам жіберілген қателерге сын тұрғысынан қарай алады, олардың себептерін талдап, оларды қайталамау жолдарын іздейді. деген жағымды қатынасымен сәйкестендіруге болады.

Оқушылардың төртеуі  өзіндік бағалаудың адекватты емес жоғары екендігін көрсеткен. Ол топтың 10% құрайды. Бұл жеткіншектер шектен тыс өзіне сенуге әкеледі. Шектен тыс өзіне сенудің дамуы жанұядағы және мектептегі сәйкесінше тәрбие стилінің салдары болуы мүмкін. Орынсыз мақтау мен мадақтау мұндай адамда қайталанбастығын түсінудің, өз мүмкіндіктері жайлы бұрмаланған ойдың қалыптасуының, өз әрекетінің нәтижесін объективті емес бағалауының қалыптасуына әкеліп соғады. Өзіне сенімді адамдар өзіндік талдауға бейім емес.

Бұл нәтижені төмендегі  С.А. Будассидің «тұлғаның өзіндік бағалауын зерттеу» суретінен көре аласыздар.

ОХ- тұлғаның өзіндік  бағалау деңгейі бойынша көрсеткіштер: 1-орташа, 2-төмен адекватты, 3-төмен  адекватты емес, 4-адекватты жоғары, 5-адекватты емес жоғары.

ОУ-проценттік қатынас

Сурет 2.1 С.А. Будассидің «тұлғаның өзіндік бағалауын  зерттеу» әдістемесі нәтижесінің көрсеткіші

Кәсіби-тұлғалық типті бағалау мен тұлғаның әлеуметтік бағытын анықтау мақсатында екінші әдістемеміз Д.Холандтың «тұлғаның  типтерін анықтау» тестін жүргіздік және осы тестің қорытындысын ашып алайық.

Бұл әдістемені жүргізу барысында респонденттердің 10-ы реалист типіне жататындығы  анықталды. Ендеше топтың 25%-ы міндеті  нақты бір кәсіпті: механик,  жүргізуші, инженер, агроном тағы басқа мамандықтарды ұнатады. Физика, экономика, гибернетика, химия, спорт сияқты салаларда табысқа жетуіне мүмкіндігі мол.

 Зерттелінушілердің 7-уі зияткер типіне жататыны  белгілі болды., яғни топтың 17,5%-ның   талдамалық ақыл ойы бар, байымдауы  тәуелсіз пікірі өзіндік ерекшелігімен сипатталады, теориялық эстетикалық құндылығы көбірек. Интеллектуалдық, шығармашылық міндеттерді шешуге бейім. Ғылыми тұрғыдағы мамандықты таңдайды, қызметтің мына түрлерін ұнатады: математика, география, геология, шығармашылық кәсіптер.