Жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау әрекетінің кәсіп таңдауға әсерінің теориялық мәселелері

5-7 сыныптар: кәсіби іс-әрекетке  деген танымдық қызығушылығымен  тәжірибесін меңгерудегі тұлғалық  мәнін дамыту, өзіндік мүмкіндіктері  мен қызығушылықтары жайлы мүмкіндіктерін («МЕН» образын қалыптастыру); Түрлі  саланың  әлеуметтік-кәсіби тәжірибесінде алғашқы тәжірибесін меңгеру: техникада, өнерде, медицинада, аыл шаруашылықта, экономика мен мәдениетте.  

8-9 сыныптар: қосымша сабақтар барысында білім сұранысын нақтылау, топтық және жеке кеңес беру нәтижесінде оқу профилін таңдауда аддекватты шешім қабылдауға көмек беру, құндылық бағдар, қабілеті мен қызығушылығына қатысты білім сұранысын қалыптасыру.

10-11 сыныпта: өзіндік  дайындыққа және өзіндік дамуға  үйрету, таңдап алған еңбек түріне  деген кәсіби қасиеттерін қалыптастыру, кәсіби жоспарларына коррекциялық жұмыстар жүргізу, таңдап алған іс-әрекетіне деген дайындығын бағалау .

 Кәсіби бағдар беру  жұмыстары оқушылардың барлық  іс-әрекет түрлерінде жүзеге асуы  тиіс (танымдық, қоғамдық пайдалы  істерде, коммуникативті, иойын,  өндірістік еңбекте).

Осыған байлансыты жыл  сайын кәсіби бағдар бенрудің  мектептік  жоспарлары құрылады. Бұл жоспар әр-бір  сынып жетекшісінің кәсіби бағдар бөлімінде  қамтылу қажет.  Кәсіби бағдар берудің  негізігі бір бөлігі 7-9 сыныптарда оқушылардың  кәсіби бағыттылығын анықтап алу, осының негізінде келешекте ата-аналары мен сынып жетекшілерімен жұмыс атқарады [35,119]б.

Кесте 1.1 Жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзіндік анықталуға дайындығының криерилері мен көрсеткіштері

Қоғамның білім  беру жүйесіндегі дағдарысты жеңу мақсатында мектеп алдында жаңа міндет қойып, оқыту  мен тәрбиелеу тиімділігін арттырудағы жауапкершілікті күшейтіп, мамандық таңдауға қатысты жұмыс түрін дұрыс белгілеу қажет. Жалпы білім беретін мектепке жүктелетін бұл міндет қалыптасқан тұжырымдамаларды, бағдарламалар мен әдістемелерді жай ғана өзгертіп пайдалану арқылы ойдағыдай іске аспайды.

Оқушыларды  еңбекке баулып, саналы түрде мамандық таңдауға дайындауда жалпы орта мектеп пен интернат типтес мектеп кәсіптік бағдар беруде маңызды рөл атқарады. Осындай жұмыс барысында, болашақ  мамандықты таңдауда кәсіби бағыттылық, бейімділік, қоғамдық және жеке бастық мүделер өзара ұштасады [36, 164]б.

Мектеп кәсіптік бағдар беру жұмысында өнекәсіптер, техникумдар, жоғары оқу орындары, мектепаралық оқу-өндірістік кешендер мен жастарға кәсіптік бағдар беретін орталықтар көмегіне сүйенеді. Дегенмен оқушыларды белгілі бір мамандыққа бағдарлау мақсаты көзделгенде «инженер, дәрігер, мұғалім, т.б), олардын нақтылы көмек болмай жататыны да рас.

Кәсіптік бағдар беруге, оқушылардың кәсіби бағыттылығын қалыптастыруға арналған көптеген әдістемелер, бағдарламалар бар. Соған қарамастан жоғары оқу орнына жастардың басым көпшілігі саналы түрде кәсіби айқындалусыз құжат тапсырады. Мұндай жағдай қазіргі кездегі өнерккәсіптің негізгі салаларына оқушыларды бағдарлауға, көптеген мамандықтармен жақынырақ танысуға мүмкіндік беретін политехникалық оқытуға қажетті көңіл бөлінбейтіндігіне де байланысты.

Политехникалык, оқыту өндірістік еңбекпен байланыстырылса, оқушылардың мамандықты сапалы түрде  таңдауына мүмкіндік туады. Сонымен  қатар мұндай оқыту кәсіптік бағдар беру жумысының негізгі және құрамдас бөлігі болып табылады. П.РАтутов, К.Ш.Ахиярова, С.Я.Батышев, В.М.Гру, А.П.Сейтешев, Р.З.Тагариев т.б. еңбектерінде оқушылардың таңдайтын мамандықтарына деген қызығушылықтарын қалыптастыруға керекті педагогикалық әдістердің ішіндегі тиімділері деп мыналар көрсетіледі:

• пәнаралық байланыстарды іске асыру; салалық пәндерді  оқытудың политехникалық және кәсіби бағытталған бөліктерінің сабақтастығы; еңбек және факультативтік сабақтар;.
• еңбекке қызығушылықты саралап дамыту;
• политехникалық оқытуды, еңбек және кәсіптік бағдарды оқушылардың қоғамға  пайдалы өндірістік еңбегімен ұштастыру;
• оқу-өнідірістік тапсырмаларын орындау;
• мектеп, техникум, жоғары оқу орындары және өндіріс орындары   ұжымдарының   оқушыларға   кәсіптік бағдар берудегі бірлескен іс-әрскеті;
• инженер, дәрігер, мұғалім мамандықтарын насихаттап, оларға түсінік беру.

Сонымен қатар  жоғары сынып оқушыларының кәсіби қызығуларын  тәрбиелеудегі мектеп мұғалімдерінің тәжірибесін талдау, кәсіптік бағдар беруге қатысты басылып шыққан материалдар мен орта мектеп оқушыларының кәсіби бағыттылықтары, кәсіби қызығулары туралы әдістемелердің қажеттілерін таңдап алу падагогтарға қиынға соғып отырғаны да аян. Көп жағдайда ұстаз тек өз оқыту тәсіліне немесе тәжірибесіне сәйкес әдістемені ғана пайдаланады. Сондықтан да нақты мамандыққа деген кәсіби бағыттылықты қалыптастыратын кәсіптік бағдар беру жүмыстары оқытушы біліктілігіне байланысты түрлі деңгейде жүзеге асады. Жұмыс нәтижесін мұғалімнің жеке басының ерекшеліктері айқындайды. Демек, оқушылардың кәсіби бағыттылығы, мамандық таңдауы жүргізетіи пәні әр түрлі мұғалімдер жұмыстарының негізінде қалыптасады [32, 44] б.

Оқушыларды  кәсіби бағытта тәрбиелеу жұмысындағы  күрделі проблема оқу-тәрбие ісінің сапасын көтеруге байланысты. Мектеп түлектерінің жеке бас қасиеттерін жан-жақты дамыту және олардың таңдалынып алынатын болашақ еңбек саласындағы мамандықтарды ары қарай оқу мен игеруге дайын болуы жалпы білім беретін орта мектегггерге салалар бойынша саралап оқытуды, кәсіптік бағдар берудің ғылыми негізделген басқару жүйесін енгізуді қажет етеді.

Оқу-тәрбие ісінің қазіргі қалыптасқан әдістері мен түрлері мектептердегі оқыту мазмүны мен құрылымын анықтау талаптарына жауап бере алмайды. Мұны жетілдірудің бір жолы, біздіңше, оған кәсіптік бағыттылық беру. Сонда ғана оқушылардың кәсіби айқындалу үрдісінде муғалімдердің жеке бастық көзқарасы жойылады. Оқушының жеке адам ретіндегі қасиеттері алдыңғы қатарға шығады. Оқу-тәрбие жүмысын нақты мамандыққа бағыттау жүзеге асады [30, 124]б.

Кәсіби  бағыттылық отандық, шетелдік ғалымдар (С.Я.Батышев, А.П.Беляева, А.О.Измайлов және М.М.Махмутов, А.П.Сейтешев, Т.Новацкий т.б.) еңбектерінде және оқытушылық іс-тәжірибеден көрініс беретіні жоғарыда айтылды. Алайда, жинақталған тәжірибе мен басылған жұмыстар оқушыларды еңбекке даярлау және кәсіптік бағдарлауда белгілі дәрежеде пайдаланылып жүргенімен, бұл мәселе толық айқындалмаған.

Оқушылардың іскерліктері мен дағдыларын к,алыптастыру нақты мамандықтарға негізделеді. Белгілі. бір мамандыққа кәсіби бағдарлауға оның мазмұны (мысалы, профессиограмма түрінде) негіз болады. Егер мектеп кәсіби бағдарлау базасы болса, бұл қағида басшылыққа алынып, оны жүзеге асыруға барынша күш салу қажет.

Кәсіби  бағыттылық — оқушыларды қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес алдын-ала жоспарланған мамандыққа дайындайтын білім беру жүйелерімен байланысты ұғым. Ол білім беру жүйесінің әр түрлі деңгейлерінде пайдаланылады. Оқушыларға жалпы білім бермейтін педагогикалық жүйелерде кәсіби бағыттылық тар ұғым ретінде колданылады. Себебі, бұл жағдайда, оқыту мазмұны мен педагогикалық мақсат оқушы жастарды қажет міндетті ғана орындауға тәрбиелейді. Жалпы педегогика құрылымымен және жан-жакды дамыған жеке адамды қалыптастыру міндеттерімен жүйелі байланыс құрылмайды.

Біз кәсіби бағыттылық ұғымьн лицей-интернат пен орта мектептің салалық сыныптарымен байланыста талдаймыз.

Педагогика  ғылымында бұл ұғымға байланысты екі түрлі көзқарас бар. Біріншіден, ол жалпы білім беретін пәндер және кәсіптік оқытудың мазмуны мен түрлерінің байланысы; екіншіден, әлеуметтік және психологиялық бағыттылықты қалыптастыру қүралы ретінде қарастырылады.

Осы екі көзқарасты да пайдалана отырып, кәсіптік педагогика саласындағы ізденістерінде А.О.Измайлов пен М.М.Махмутов кәсіби бағыттылықты педагогикалық қағида түрінде қарастыруды үсынады. Авторлар методологиялық жағынан кәсіби бағыттылық қағидасы жеке адамды қалыптастыруда жетекші рөл атқаратынына, еңбектің әлеуметтік және техникалық жақтарының мазмұндық байланысына қол жеткізетініне тоқталады. Мұндай өзара қатынас болашақ маманның жеке басын тәрбиелеп, оны кәсіби іс-әрекеттің накты саласында белсенді қызмет етуге даярлайды [37, 32]б.

Кәсіби  бағыттылық қағидасында жеке адам тұлғасы  мен кәсіби шеберлігі немесе жалпы  және жалпы техникалық білімдердің теориясы мен сарамандық тәжірибесі осылайша ұштастырылады. Оқушылар политехникалық іскерлік, жан-жақты даму мен таңдаған мамандығы ара-сындағы қарама-қайшылықты жеңе алады. Кәсіби бағыттылық қағидасы ғылым негіздері мен жалпы техникалық пәндердің жалпы және арнаулы, жалпы және кәсіби жақтарын байланыста қатар оқытуды қажет етеді. Ал оқыту мен сарамандық арасындағы байланыс — білікті маман даярлаудың негізгі шарттарының бірі. Жеке адам-ның жан-жақты дамуы мен оның' кәсіби шеберлігі арақатынасы кәсіби бағыттылық қағидасының маңызын, орнын анықтайды, білім беру жүйесіндегі оқыгу мазмұны мен үрдісін.-алынған жалпы білім мен болашақ іс-әрекет арасындағы байланысты реттестіреді.

Кәсіби  бағыттылық қағидасы оқу орындарының  кез келген типінде (жалпы білім беретін мектеп, лицей, интернат, кәсіптік-техникалық училище, техникум, жоғары оқу орындары, курстар т.б.) жалпы біліммен бірге немесе онсыз кәсіби оқытуда іске асырылады. Жалпы алғанда, ол кәсіби бағыттылықты, тұрақты қызығушылықты қалыптастырады. Қоғам қажеттіліктеріне жауап беретін оқытудың әр түрлі түрлері мен бағыттарында көрініс береді.

Кәсіптік  бағыттылық қағидасын жалпы білім  беретін мектепте жузеге асыру жеке адамның өндірістік еңбекке машығын қалыптастыруға байланысты, Осы жерде кәсіби бағыттылық  қызметі  политехникалық  қағидамен  және мектептегі оқытудың сарамандық бағытын күшейту шарт-тарымен үштасады.

Жалпы білім беретін мектептердегі  салалық сыныптарда бұлардың өзара  ұстасуы оқушыны техникаға, денсаулық сақтау ісіне, педагогикалық еңбекке т.б. бағыттап, жеке адамды қалыптастыратын педагогикалық үрдіс нәтижелері сапасын арттырады. Мәселен, политехникалық оқьпу негізінде пайда болған жалпы техникаға немесе өндіріске деген қызығушылық нақты мамандыққа, белгілі бір машина, аппарат, агрегатқа деген қызығушылыққа алмасады. Сондықтан да кәсіби бағыттылық қағидасы лицей немесе салалық сыныптарда мамандыққа дайындықтың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Саналы кәсіби айқындалу, түрақты кәсіби қызығушылык, қалыптастырады [30, 123] б.

Кәсіби  бағыттылық қағидасы, оның шарттары мен ережелері кәсіби педагогика (А.П.Беляева, М.М.Махмутов, А.П.Сейтешев т.б.) және жоғары мектеп (Р.У.Ахмерова,  М.Г.Гарунов,  В.И.Загвязинский,  Р.А.Назимов, И.А.Половникова т.б.) салаларындағы ғалымдар жұмыстарында түжырымдалған. Жалпы білім беретін орта мектептерғе, негізінен, оқушылардың кәсіби бағыттылығын қалыптастыруға  арналған еңбектерде (С.П.Крягжде, Н.К.Степаненков,  Н.Ю.Ткачева,  П.А.Шавир т.б.)  кездеседі. Сонымен қатар сыныптан тыс жүмыстың политехникалық және кәсіби бағыттылығына, политехникалық білім беруте, техника    саласындағы мамандықтарға кәсіби бағыттауға, оқушылардың кәсіби қызығушылықтарын тәрбиелеуге  және  кәсіптік  бағдарлаудың рөлін қарастыруға арналған еңбектер (П.Р.Атутов, К.Ш.Ахияров, С.Я.Батышев, Л.Иовайша, Е.А.Климов, А.П.Сейтешев, Р.З.Тагариев, т.б.) бар [37, 37] б.

Пән деңгейіндегі кәсіби бағытталған оқыту А.П.Сейтешев еңбектерінде қарасгырылгаи. Автордың пікірінше, осындай курс негізіне материалды басты ұғым төңірегіне топтастыру, әр түрлі деңгейге бөлу, дедуктивтіқ әдістің рөлін бірте-бірте арттыру, реттелген, мақсатты түрдегі пәнаралық және пәніші байланыстарын орнату, оқыту нәтижелерін дұрыс анықтау қағидалары алынған.

А.П.Сейтешев кәсіби бағытталған оқыту әдістерін пән деңгейінде жүйелеуді пәнаралық байланыстарды іске асырудың әдістемелік тәсілдерін жіктеу негіздерімен байланыстырады. Бұл еңбекте автор физика, химия, қоғамтану, тарих, әдебиет сабақтарында. кәсіптік бағытталған оқытуды жүзеге асырудың сарамандық мы салдары оқушылардың кәсіби қызығушылықтарын, бейімділіктерін және кәсіби ниеттерін қалыптастыратынын, пән мұғалімдерінің нақты мүмкіндіктерін анықтайды. Олардың осы үрдіске белсенді қатыса алатындығын көрсетеді. Оқыту мен тәрбиелеудің, бүкіл педагогикалық үрдістің кәсіби бағыттылық қағидасы В.П.Беспалько еңбектерінде де қарастырылған. Бұл көзқарас бойынша, жалпы білім беретін мектепті жаңарту мәселесі педагогикалық технологияның жаңа әдістері мен қүралдарын, оқу-тәрбие үрдісін алдын-ала жобалауға және оны сыныпта пайдалануға байланысты шешіледі. Педагогикалық үрдістің кәсіби бағыттылығы саралап оқыту мен еңбек дағдыларын қалыптастыруға негізделеді. Бул қағиданы іске асыру оқушылардың өндірістік еңбекке, оны орындау дағдыларын бірте-бірте тұрақтандыруға бағытталады. Жалпы білім берудегі еңбек дайындығының оқушылардың болашақ іс-әрекетіне бағытталуы орта мектептің ең негізгі кемшілігін — өмірден алшақтығын жоюға мүмкіндік береді. Жалпы білім беретін пәндер саналы түрде таңдалынған болашақ мамандыққа бағдарланады [32, 87] б.

П.РАтутов, К.Ш.Ахияров, В.П.Беспалько, А.П.Сейтешевтердің айтуынша, кәсіби бағытталған оқыту мен тәрбиелеу — қазіргідей ғылым, техника және өндіріс технологиясы интеграцияланған кезеңдегі қоғамдық зор әлеуметтік өзгерістерге сай жеке адам қалыптастырудың ең тиімді жолы. Сонымен қатар ол жалпы білім беретін мектепті кәсіби мектептің базасына айналдыруға ықпал етеді.