Жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау әрекетінің кәсіп таңдауға әсерінің теориялық мәселелері

Біріншіден, ол негізі қалыптасуында  шын мәніндегі «Мен бейнесі мен» «идеал Мен» бейнесі арасында негізгі  рөлді атқарады.

Екінші фактор, өзін-өзі  бағалаудың қалыптасуында маңызды, адамның интериоризациялық әлеуметтік реакциясымен байланысты. Яғни, адам өзін бағалағанда басқа адамдар оны  қалай бағалайтыны белгілі болады.

Үшінші кезең, бұл адам өзінің сәтті іс-әрекеттерін және көріністерін идентификациялық призма арқылы бағалайды [12, 345]б.

Оқушының өзін-өзі бағалау  ерекшеліктері жайлы ашатын болсақ. өзін-өзі бағалауды танымдық іс-әрекет аймағында зерттегенде, бала өзінің интеллектуалды және керісінше, өзін-өзі  бағалауы төмен адамдар сәтсіздікті сезінгенде, «Мен концепциясының» әсер зор. Сонымен қоса олар өздерінің жұмыстарының нәтижелерін төмен бағалайды және де басқалардың көзқарастарын уайымдайды.

Біздің ойымызша, баланың өзін-өзі бағалау деңгейін жоғарылата алуға болады. Біз оны мақтап, ылғи да қолдап отырсақ, одан ешқандай пайда болмауы мүмкін. Өйткені бала осының бәрін басқа адамдарша қабылдамайды. Біздің іс-әрекеттеріміздің интерпритациясы оған негативті болуы мүмкін. Мысалы, ол өзіне мынадай сұрақтар қоюы мүмкін. «Неге толық адамды топтың командирі» - деп тағайындады, «мұғалім оқушылардың алдында мені ақымақ деп көрсетуі мүмкін бе» деген сұрақтар мазалайды. Сондықтан да баланың өзін-өзі бағалауы төмен болмас үшін, оны кішкентай жасынан қалыптастыру керек [21, 98]б.

Алдыңғы пікірлерде К. Роджерстің көзқарасы бойынша  «Мен концепциясы» анықтаушы феномен  болып нақты түсіндірілуі керек. Факт бойынша өзбеттілік конструктісі роджерстік теорияның бөлігі болып  табылады, оны кейбір психологтар  «Мен теориясы» сияқты анықтайды. Ол өзбеттілік көрінісін ең алдымен «түсініксіз, екі мағыналы, ғылыми мағынасыз терминдерден» бастады. Өзбеттілік, немесе «Мен - концепциясы» (бұл терминдерді Роджерс өзара орын болу ретінде қолданды) бұлай анықталынады: «Мен» - бұл феноменальді кеңістіктің дифференциаланған бөлігі немесе адамның қабылдау кеңістігі, ол «Мен»-нің құндылығымен және қабылдау танымынан тұрады. «Мен концепциясы» адамның феноменологиялық бағыттағы көзқарас бойынша, «Мен концепциясы» өзімізді өмірдегі әртүрлі рольдермен байланысымызды қалай көретінімізді бейнелейді.

Зерттей келе «Мен - концепциясында» «Мен» образының  кейбір жиынтығын - ата-аналар, жұбайлар, спортсмендерді, музыканттарды және артистерді жатқызуға болады. «Мен–концепциясы»  өзіміз туралы қабылдауды ғана емес, сонымен қатар біздің қалауымызша, біз қандай болуымыз керек және қандай болғымыз келеді соны өзіне кіргізеді. Бұл соңғы компонент «Мен» идеалды - мен деп аталады. Роджерс бойынша идеалды - мен адам нені игергісі келетінін, бірақ әлі игермеген атрибуттарды бейнелейді. Бұл адам бәрінен бұрын нені бағалайды және неге ұмтылатынын осы «Менде» қарастырылады. Роджерстің түсінігі бойынша «Мен» әр түрлі қасиеттермен функциялар терминімен түсіндіріледі. Алғашында Роджерс «Мен-концепциясы» ғылыми тұрғыда құрылған қабылдаудың жалпы заңдарымен принциптерінен шығады деген. Бұл «Мен» құрылымы (терминдерде) фигура-фон қабылдау процесіндегі терминдерде іске асатынын білдіреді. Екіншіден, Роджерс «Мен-концепциясын-табиғи кеңістіктік феномены деп санап және мен қабылдаудың интегративті жүйесінде көрсетеді деп санаған. «Мен - концепциясы» үшін, санасыз процесстер қосылған, жұмыс анықтамасын беруге болмайды және ол ғылыми зерттеулерге берілмейді деп санаған [22, 68]б.

Мен концепциясының дамуы жайында айтқан Фрейд, Адлер, Эриксон теоретиктерінен айырмашылығы К. Роджерс адамдар мен-концепциясының қалыптасуы процесінде өтетін арнайы сыншыл кезеңдерінің схемасын құрған жоқ. Ол басқа адамдарға деген индивидумның құндылығы, әсіресе нәрестелік немесе ерте балалық кезеңде өзіне деген позитивті немесе негативті бейнесінің дамуын қалыптастыруына байланысты өзінің ойын жинақтады.

Зерттей келе, нәресте  үшін өзбеттілік фикция болып табылады; оған тек қана тұтас бәрін қамтитын және дифференцияланбаған феноменалды  аймақтар ғана қатысады. Сонымен қатар дифференцияға деген жалпы тенденцияның соңы актуализация процесінің бөлігі болып табылады, мұнда бала өзін біртіндеп қалған өмірден бөле бастайды, бұл дифференциалды феноменальді аймағының процесі болып табылады.

Мұндай феноменальді аймақтың дифференциалды процесін бала жеке объект ретінде сезінеді.

Әлеуметтік  психологиялық феномен ретінде  «Мен» концепциясы теориясында  «Мен»- концепциясының психологиясы теорияның-концептуалды жоспарда тұлғаның әлеуметтік психологиялық  схемасы ретінде толығымен феноменологиялық көзқарастар немесе әлеуметтік психологияның, символдық интеракционизмге және психоанализдің мағынасыз кезеңге тірелді.

«Мен» концепциясы  – бұл қиын құрылымдық бейне. «Мен»  концепциясы адамның өзінің психологиясының  ортамен байланысы негізінде қалыптасады [21, 128] б.

Американдық психолог У.Джеймс өзінің (1890 ж) «Психология принциптері» атты еңбегінде «Мен» концепция  идеясын ұсынды және де оның талқылауына  едәуір үлес қосты.

Джеймс бойынша  глобальдік «Мен» 4 аспектіден тұрады:

- рухани «Мен»;

- материалды  «Мен»;

- әлеуметтік  «Мен»;

- денелік «Мен»;

Бұдан басқа  Джеймс өзіндік бағалау формуласын ұсынды. Ол былай бейнеленді. Өзін-өзі  бағалау – сәттіліктерге жеткізеді, өзін-өзі бағалау – тартылыстардан тұрады. 

«Мен концепция» теориясына байланысты интегративті принцип те жүзеге асырылады.

Негізінде «Мен концепция» теориясы келесі жағдайларға  келеді:

1. Мінез индивидтің  қабылдауының өкілі, ал ол өзінің  табиғаты бойынша феноменомиялық  болып табылады.

2. Индивидтің  орталық нүктесі – Мен концепциялық маңында қабілеттің барлық бейнелері ұйымдастырылды.

3. Мен концециясы  – бұл қабылдау өнімі мен  өзіне әлеуметтік мәдени орталық  құндылықтарынан құралатын көзқарастар  жиынтығы.

4. «Мен» концепциясының  қалыптасуымен қатар мінез ол  арқылы реттеле бастайды.

5. «Мен» концепциясы  уақыт және ситуативті контекст  кезінде құрастырылды, осыдан оның  прогностикалық құндылығы құралады.

6. Басқа адамдардың  жақсы қарым-қатынасы контекстілік  «Мен» концепциясының қалыптасуымен  байланысты болады. Өзінің өзіне  жақсы қатынас қажеттілігі өзінің басқа адамдар мен жақсы бағалауын тәжірибесін үйренген кезде пайда болады.

7. Қазіргі өмірлік  тәжірибемен «Мен» концепциясы  арасындағы айырмашылықты ашу  үшін көптеген қорғаныс стратегиялары  қолданылады.

8. Өзін-өзі жетілдіру  қажеттілігі «Мен» концепциясы құндылықтарын жоғарылатуды қолдану.

«Мен» концепциясы  теорияның келесі дамуы «Мен»  концепциясын суреттеу үшін концептуалды – терминологиялық унификация жәнеде өзгеру үшін сенімді эмпирикалық  референттерді іздеу бағдарламасы жүрді.

Нәтижесінде оның жиынтық ретіндегі көзқарас болды. Бұл құралым схема ретінде көрсетілді:

«Бағдарлар» 3 категорияларға топталынады:

- реалды «Мен»  (қазіргі уақытта индивид өзін-өзі  қалай елестетеді)

- әлеуметтік  «Мен» (индивидтің ойынша басқалар  оны қалай елестетеді)

- идеалды «Мен»  (индивид өзі қандай болғысы келеді) [18, 157]б.

Американдық ғалым  Е.Берннің болжауынша адам өзінің негізгі  өмірлік позицияларын өзіне және басқа адамдарға қатысты маңызды  шешімдер қабылдау негізінде қалыптастырады. Бұл шешімдер оның өмірінің барысына фундаментальді әсер етеді. Берн негізгі 4 өмірлік позицияны сипаттаудың қарапайым әдісін ұсынды. Берннің типологиясына сәйкес, адамдар өз-өздеріне риза болып, табысқа жеттім деп есептейді немесе өз-өздеріне ризашылық танытпай, жолы болмаған адамдар санатына қосуы мүмкін. Олар қоршаған адамдарға да солай қарауы мүмкін. Өзін-өзі бағалау және қоршаған адамдардың бағалауларының әртүрлі комбинациялары 4 базалық, өмірлік позицияның шығуына әкеледі.

1. «Мен - өз қалпымдамын» + «басқалар да өз қалпында». Осы өмірлік позицияны ұстанатын адамдар, өздеріне негізінен жақсы тұрғыдан қарайды. Олар өмірді жайлы сезініп, өз жағдайларына қанағаттанады. Олар қоршаған адамдардың өз мінездерін қолдағандарын бағалайды және олармен мейірбанды қатынас орнатуға ұмтылады. Олар басқа адамдарды өздері сияқты қабілетті деп есептейді және олардың жақсы нәтижелер мен табыстарға жететініне сенеді.

2. «Мен - өз қалпымдамын» + «басқалар да өз қалыптарында  емес». Бұл позицияны ұстанатын  адамдар негізінен өздеріне жақсы  көзқараспен қарайды, бірақ әрдайым өзімен қоршаған адамдардың арасындағы айырмашылықты айқындап отырады. Олар өздерін ақылды, шыншыл, адамгершілігі мол, сүйкімді адамдар қатарына жатқызады.

3. «Мен - өз қалпымда  емеспін» + «басқалар өз қалпында».  Бұл өмірлік позицияны ұстанатын адамдар қоршаған адамдарға төменнен жоғары қарайды. Олардың ойынша, олардың бойында көптеген кемшіліктер мен әлсіздіктер бар, сондықтан олар басқаларға жол беріп, жеңіліске ұшырап отырады. Олар өз күштеріне сенбейді, өз-өздеріне ұнамайды, кемшіліктері мен сәтсіздіктеріне көп назар аударады. Басқалардың жетістіктерін мақтағанға бейім, басқаларды талантты, данышпан деп санайды.

4. «Мен - өз қалпымда  емеспін» + «басқалар да өз қалпында  емес». Өмірге осындай көзқараспен  қарайтын адамдар өздерін жалғыз сезінеді. Олар дүниеге пессимистік көзқараспен қарап, өздерін және басқа адамдарды төмен санайды. Кез-келген жоспар мен өзара қарым-қатынасты пайдасыз, сенімсіз деп қарайды. Бұл позиция адам үшін, оның денсаулығы үшін өте қауіпті.

Жоғарыда келтірілген мәліметтерді қорытындылай айтсақ, өзіндік бағалау – жеке бастық қатынастардың өмірлік құрылымдарын таратудағы белсенділікті шарттандыратын тұлғаның сипаттамасы. Өзіндік бағалау - әлеуметтік құбылыс яғни ол тұлғаның өмір сүретін әлеуметтік орта ерекшеліктерімен, талаптарымен байланысты. Жалпы өзіндік бағалаудың жеткілікті жоғары деңгейі еңбек пен қоғамдағы белсенділіктің маңызды шарты. Өзіне деген жағымды қатынас тұлғаның рухани жағымды белгісі болып табылатын өзіндік бағалауды зерттеу маңыздылығы осында. Психологиялық зерттеулер көрсеткендей, тұлғаның өзі жайлы пікірі оның іс - әрекеті мен істерін реттеудің негізі болып табылады [21, 136]б. 

Сонымен тарауды  қорытындылайтын болсақ жасөспірім кезеңнің шектері 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі аралықты қамтиды.

Адам өзін кез  келген уақытта бағалап, өз әрекеттеріне жауап бере алады. Қоғамда атқаратын  әрекетіне де байланысты өзін бағалауы да соншалықты болуы мүмкін.

Куперсмит өзінің «Предпосылки самооценки» атты кітабында  тұлғаның өзін-өзі бағалауы  өзінің құнылықтарын бағалаумен байланысты, адам өзін қаншалықты бағаласа қоршаған орта адамдары да соншалықты бағалайды. Сонымен қатар қоғам адамның бағалауына әсер ететін фактор болып табылады.

Р. Бернс  адамның  белгілі тұлғалармен қарым-қатынасқа  түсуі оның өзін-өзін жоғары бағалауына әсерін тигізеді. Адам әрқашанда өін реалды да нақты бағалай алуы керек.

 

 

2. Кәсіби өзіндік анықталудың негізі

 

 

Психологияда  өзін-өзі бағалау өзін-өзі танудың  феномені ретінде қарастырылады.  Өзін-өзі тану-бұл адамның өзін өзі, өз  «менін» түсінуі.

Өзін-өзі бағалау  сөзінің мағынасының өзі түсінікті. Тұлғаның кәсіби анықталуында өзін-өзі  бағалау- сол кәсіп спецификасына  адам өзінің мүмкіндігінің сәйкес келеді ме әлде жоқ па соны бағалайды және өзіне өзі баға береді [24, 34]б.

Өзін-өзі бағалау басқа психикалық құрылым секілді өмір барысында құрылады және оны жас ерекшелік аспектіде қарастырған жөн.

Жасөспірімдердің өздерін объективті түрде және толық бағалай алмайды. Олардың өзін-өзі бағалауларында бірінғай тенденция жоқ: бірі өзін асыра бағаласа, енді бірі керісінше болып жатады.

Кәсіп таңдау барысында  ең алдымен адамгершілік-еріктік  қасиеттеріне, одан кейін интеллектуалды және ұйымдастырушылық қасиеттеріне көңіл  бөледі.

Мүмкіндігі  төмен бола тұра өздерін асыра  бағалағандар кәсіп таңдағанда, кейін арты өкінішке әкеп жатады. Өзін  төмен бағалағандарда кәсіп таңдауға теріс әсерін тигізіп қана қоймай тұлғасының дамуынада әсер етеді. Адекватты өзін-өзі бағалаудың 3 деңгейін көрсетуге болады:

• Жоғары деңгей ол оқушылардың өз қызығушылығын, қабілетін, тұлғалық қасиеттерін бағалауы ата-анасының, оқытушыларының бағалауымен сай келеді. Бұл оқушының түрлі оқу түрінде жеткен жетістіктерін дәлелдейді.
• Орташа деңгейі ересектердің бағалауына қарағанда бұл оқушылар өздерін  артық не төмен бағалайды. Кәсіпті оқушылар өз жарамдылығын ескермей, мектеп пәніне деген танымдық қызығушылықтарының негізінде таңдайды.
• Төмен деңгей ата-аналары, оқуытушыларының бағалауларымен салыстырғанда бұл оқушылар өздерін асыра, тым жоғары немесе төмен бағалайды. Кәсіп таңдауда өзін өзі бағалауы негізсіз болады [25, 176]б.

Өзін-өзі бағалау  өзін-өзі танудың феномені ретінде  адамға табиғаттан берілмейді. Ол тұлға  даму барысында қалыптасып, обьективтілік  деңгейі бойыншада түрлі деңгейде болады. Өзін-өзі бағалаудың қалыптасуы және оның адекваттылығын қалыптастыру кәсіби бағдарлаудың бір мақсаты болып табылады.

Ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы, білім беру жүйесіне көп сатылылықты енгізу, еңбек қорларын тиімді пайдалану  өнеркәсіп пен өндірістің әр саласында  табысты еңбек ете алатын болашақ мамандарды тәрбиелеу проблемасымен тығыз байланысты. Мұндай жан-жакты дамыған мамандар әр адамның жеке басы қабілеті мен кәсіби икемділігін жетіддірумен қалыптасады.

Оқушы жастардың кәсіби бағыттылықтарын  қалыптастыру, кәсіби бағытталған оқу-тәрбие ісі мектептер мен жоғары оқу орындарының бірлескен қызметі барысында орындалады.