Жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау әрекетінің кәсіп таңдауға әсерінің теориялық мәселелері

Кіріспе

 

Зерттеудің  өзектілігі: Қоғамның білім беру жүйесіндегі  дағдарысты жеңу мақсатында мектеп алдында  жаңа міндет қойып, оқыту мен тәрбиелеу  тиімділігін арттырудағы жауапкершілікті  күшейтіп, мамандық таңдауға қатысты  жұмыс түрін дұрыс белгілеу қажет.  Жалпы білім беретін мектепке жүктелетін бұл міндет қалыптасқан тұжырымдамаларды, бағдарламалар мен әдістемелерді жай ғана өзгертіп пайдалану арқылы ойдағыдай іске аспайды.

Оқушыларды  еңбекке баулып, саналы түрде мамандық таңдауға дайындауда жалпы орта мектеп пен интернат типтес мектеп кәсіптік бағдар беруде маңызды рөл атқарады. Осындай жұмыс барысында, болашақ мамандықты таңдауда кәсіби бағыттылық, бейімділік, қоғамдық және жеке бастық мүделер өзара ұштасады.

Жеке тұлғаның тиімді кәсіби мамандық таңдауда  өзін-өзі бағалау мәселелері психологияда өзекті де, күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Өзін-өзі бағалау мәселесін теориялық жағынан толығырақ қарастырылған Б.Г. Ананьев, Л.И.Божонович, И.С.Кон, А.Липкина, В.В.Столин, Е.Шорохова, У.Джеймс, Ч.Куль, Д.Ж.Мид, Э.Эриксон, К.Роджерс. Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде Р.С.Сабырова, С.Ж. Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмыстарында жеткіншектердің өзіндік сана сезімдері, өзіндік бағалау ерекшеліктері зерттелген. Жеке тұлғаның негізгі ерекшілігі – өмірлік жоспарларының құрылуы. Бір жағынан өмірлік жоспар тұлғаның өз алдына қойған мақсаттарының ұлғаюынан және ауыспалы мақсаттарды бағындыратын құндылықты бағыттың тұрақты ядросының құрылу нәтижесінде туады. Екінші жағынан, мақсаттар мен уәждердің нақтылуанымен дифференциялану процесі жүріп жатады. Өмірлік жоспар-бұл әлеуметтік этикалық тәртіптегі құбылыс.  Жеке тұлғаны кезендегі дамуда кім болу (кәсіптік өзін-өзі анықтау) және қандай болу (моральды өзін-өзі анықтау) сұрақтары ерекшеленбейді. Жеке тұлғаның  бір жақсы, маңызды, әлеуметтік мәнді іс тындырғысы келеді, бірақ оның бәрі көбінесе арман. Белсенді де, жарқын болатын арманнан гөрі өмірлік жоспар-бұл әрекет жоспары, сондықтан ол біріншіден, мамандық тандауға тіреледі. Жеке тұлға үшін мамандық таңдау-белгілі деңгейде моральды мәселе. Мамандық таңдаудағы басты жетекші бұл өзіміздің қалауымыз, яғни таңдаумыз өз көңілімізден шығуы. Мамандық таңдау диапазоны кең болған сайын, психология жағынан дәл сондай ауыр. Белгілі бір іске өзінің қабілеттілігі, икемділігі және тұлғаның өзін-өзі көрсету мүмкіндігі бар шаруалар кіреді.

Өзін-өзі анықтау  барда өзін-өзі тежеу де бар. Оқушы профессионалдық қатынаста әлі ешкім емес, таза парақ. Ол слесарь, дәрігер, косманавт болуы мүмкін. Жеке тұлғаның тиімді кәсіби мамандық таңдауда өзін-өзі анықтау әр қырынан көруге болатын көп баспалдақты процесс. Біріншіден, қоғамның жаңадан тұлғаға айналып келе жатқан адамға қоятын қызметтер сериясы. Ал бұл тұлға белгілі бір уақытқа дейін оны шешуі тиіс. Екіншіден, шешім қабылдау процесі сол арқылы тұлға өз қабылеттері мен таңдауын оптимистік тұрғыда қарайды. Үшіншіден, жеке өмір стилін жасау, ал оның бір бөлігі болып, мамандырылған іс-әрекеті саналады. Осы үш кіріспе жұмысты әр қырынан анықтайды: біріншісі қоғамның сұранысынан туындайды, екіншісі тұлғаның қабілеті,  үшіншісі екеуінің келісу мүмкіндігін көрсету, бірақ бұл үшеуі де бірін-бірі толықтырады, біріншісі-әлеуметтік, екіншісі-әлеуметтік-психологиялық, үшіншісі дифференциалдық -психологиялық. Жеке тұлғаның тиімді мамандық тандауда профессионалды түрде кәсіби кеңес өткізу керек.

Кәсіптік  бағдар беру жұмыстарын жандандыруға арналған қазақ тіліндегі әдебиеттер, оқу құралдары, әдістемелер өте  аз деуге болады. Ал кәсіби бағыттылықты қалыптастыру мәселесі, жастардың дұрыс  мамандық таңдауы, кәсіби айқындалу мәселелері әсіресе қазақ мектептері үшін, әлі де көптеген зерттеулердің  қажеттілігін көрсетеді. Сондықтан  жеке тұлғаның тиімді кәсіби мамандық таңдауда өзін-өзі анықтау барысындағы педагог-психологтың тиімді жұмысының маңызы зор.

Соған байланысты аталған мәселе қазіргі таңда өзекті болғандықтан бітіру жұмысымыздың тақырыбын «Жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау әрекетінің кәсіп таңдауға әсері» деп алдық.

Зерттеу мақсаты: жасөспірімдердің өзіндік бағалауының болашақ кәсіп таңдауға әсерін  анықтау.

Зерттеу объектісі: жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау әрекеті

Зерттеу пәні: жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау әрекетітің деңгейінің ерекшеліктері.

Зерттеу болжамы: жоғарғы сынып оқушыларының өзіндік бағалауы болашақ кәсіп таңдауға әсерін тигізеді.

Зерттеу міндеттері:

1.Өзін-өзі бағалау ұғымының педагогикалық психологиялық әдебиеттерде қарастырылуын талдау.

2. Өзін-өзі бағалау, кәсіби анықталу түсінігінің мазмұнын ашу.

3.Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауына байланысты мәліметерді жинау.

4. Жасөспірімдердің қай кәсіп иесіне бейімділігі бар екенін анықтау.

5.Өзін-өзі бағалауды анықтауға мүмкіндік беретін әдістер мен әдістемелерді қарастыру.

6. Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауын эксперименталды зерттеу.

7. Зерттеу нәтижелерін өңдеу.

Зерттеу әдістемелері:

     1.С.А. Будассидің тұлғаның өзіндік бағалауын зерттеу әдістемесі;

     2.Д.Холландтың «тұлғаның типтерін анықтау тесті» алынды;

          3.Климовтың «Дифференциалды-диагностикалық сұрақтамасын»;

Эксперимент нәтижесін  өңдеудің математикалық-статистикалық әдістері:

1.Пайыздық үлесті табу;

2.Орташа арифметикалық шаманы анықтау;

3.Квадраттық ауытқуды табу;

4.Пирсон коэффициенті.

Зерттеу базасы: Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха қаласының №5 қазақ орта мектебінің 9-10 сынып оқушылары.

_{Зерттеу жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, теориялық және эксперименталды бөлімнен, қортындыдан, әдебиеттер тізімінен, тіркемелерден тұрады.}

_{Зерттеу жұмысымыздың теориялық  бөлімінде өзін-өзі  бағалаудың психология ғылымында қарастырылуы, ғылымда анықталуы  және жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауы, сондай-ақ кәсіп таңдау, кәсіби өзіндік анықталу, кәсіби бағдар жұмыстары жайлы баяндалады.}

_{Екінші  эксперименталды  бөлімінде  жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауының кәсіп таңдауға әсерін анықтап,  зерттеу нәтижелері  көрсетіледі.}

                 1 Жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау әрекетінің кәсіп      таңдауға әсерінің теориялық мәселелері

1.1 Жасөспірімдік кезеңнің  психологиялық ерекшеліктері

 

Жоғары сынып  жасындағыларға психологиялық-педагогикалық  сипаттама.

 Жасөспірім  шақтың біраз бөлігі орта мектептің  жоғары сыныбына сәйкес келеді  және жеке тұлғаның қалыптасу  процесінде айтарлықтай маңызды  рөл атқарады.

 Бұл жаста  (15-17 жаста) адамның тұлғалық жағынан пісіп-жетілу кезеңі аяқталады, оның өмірге көзқардсының негізгі сипаттары қалыптасады- үлкен өмір алдындағы ең алғашқы рет өз бетімен шешім қабылдап, болашақ кәсібін тандау міндеті жүзеге асырылады. Қоғамда балалық шақтан жастық шаққа өту кезені тек қана оның тұлғалық жағынан пісіп-жетілуінің ғана белгісі емес, сонымен бірге мәдениетке ұмтылу, белгілі бір деңгейіндегі білім, нормалары мен дағды жүйесін игеруі, сол арқылы жеке тұлға еңбек етіп, қоғамдық қызметтер атқара алады және әлеуметтік жауапкершілікті сезінеді.

Балалықтан  есейген шаққа өту сол қоғамның бала мен үлкенге қоятын нормалар мен талаптарының араындағы айырмашьшықтың болуына байланысты. Әлеуметік және таптық жағдайы жеке тұлғаның өмірлік жолының тұлғалық жағынан қалыптасу кезеңінен бастап, білім алу деңгейі мен дүниеге көзқарасы қалыптасуында зор мәнге ие болады.

 Әдістемелік  мәселенің ең күрделі жағы  жас мөлшеріне байланысты өзіндік-  жеке тұлғалық сипатының тұрақтылық  және өзгермелілік деңгейі. Генетикалық  немесе дамудың бастапқы кезінде  пайда болған физиологиялық даму  адамның жас мөлшеріне, жынысына байланысты. Мәдени шарттьшықтарға байланысты сипаттамалар өзгермелі болып келеді, оның үстіне жас мөлшеріне қарай ілгерілеушіліктер, шын мәнісінде, басқа сипатқа ие. Биомәдениеттік сипаттамалар биологияльгқ та, әлеуметтік-мәдени де де шарттарға байланысты түрленеді. Сондықтан өзіндік-жеке тұлғалық сипаттамалар ерекшелік емес, тәртіп болып саналатын болса да, олар жастық шақ аяқгалған соң, енді өзгерістер болмайды екен деген ұғымды білдірмейді.

10 жастағы бала  салмақты, әрі өмірдің өзі үшін жаңа тұстарын жеңіл қабылдайды, сенгіш, ата-ананың айтқанынан шықпайды, сыртқы сипатына да көп мән бере қоймайды. Ал 15 жастың мән-мағынасын бір қалыпқа салып айтып беру мүмкін емес, себебі бұл кезде баланың өзіндік ерекшеліктері тез айқындалып келе жатады. Бұл 15 жастағы жаңа өзгерістер, яғни, отбасындағы да, мектептегі де қарым-қатынастарында қиыншьшық туғызатын тәуелсіз болуға ұмтылу рухының айқындалуы, өзін сырттай бақылап отырғандардан бостандыкқа шығуға деген құштарлығы өзін-өзі алып жүре алатындай өзін-өзі тәрбиелей алудың бастауы. Осының барлығы жасөспірімнің жандүниесінің тез жараланып қалғыштығына және сыртқы зиянды әсерлерге тез бой алдырғыш болуына себеп болады. Ал 16 жасқа келгенде мінездегі тепе-теңдік тағы да орнығады: келіспеушілік күйдің үнемі жоғары болуымен алмасады, өзіне өзі ие бола алу қабілеті де артады, әсерленгіштігінің де қалыпқа түскені, көпшілдігі, болашаққа деген зор сенімі аңғарылады.

 Бозбалалық  шақ деген ұғым әрқашан да  өтпелі кезең, жыныстық жағынан  жетіту болып табылатын физиологиялық процесс деген ұғыммен тығыз байланысты. Физиологиялық бұл процес шартты түрде екі фазаға бөлінеді:

 а) пубертаттық  кезеңнің алдындағы немесе дайындық  кезені;

 ә) өзіндік  пубертаттық кезең, бұл кезеңде  жыныстық жетілудің

 негізгі  процестері жүзеге асырылады;

 б) пубертаттық  кезеңнен кейінгі кезең, бұл  кезде адам ағзасы толық физио-биологиялық  жетілу деңгейіне жетеді.

 Егер осы  бөлінулерді әдеттегі жас мөлшері  бойынша біріктіріп қарайтын  болсақ, пубертаттық кезеңнің алдындағы  кезен жасөспірімдік шаққа дейінгі кезенге сәйкес келеді, ал пубертаттық -жасөспірімдік кезенге, пубертаттық кезеңнен кейінгі кезең -жастық шаққа сәйкес келеді.

 Жастық шақ  ақыл-ой қабілеттілігі артуының  маңызды кезеңі.

 Жоғары сынып  оқушылары «Неге» деген сұракқа  үнемі және табанды түрде жауап іздейді және берілген жауаптың жеткіліктілігіне әрі негізділігіне өз күдігін білдіріп отырады. Олардын ойлау қызметі әлдеқайда белсенді және еркін. Олар мұғалімдерге сын көзбен қарайды. Пәннің қызғьшықтығы туралы жастардың түсінігі жасөспірімдерге қарағанда басқаша: егер алтыншы сыныпта оқитын пәннін сыртқы мәнін бағаласа, тоғызыншы сыныпта өзінше ойлануды талап ететін пәндер қызықтырады. Олар бір нәрсені қорыта айтуға, жеке деректердің негізінде жатқан жалпы қағидалар мен зандылықтарды іздеуге құштар.

 Жастық шақтағы  маңызды психологиялық процесс  – өзіндік ақыл-ойдын және  өзіндік «Меннің» бейнесінің  қалыптасуы болып табылады. Жастықтың  психологиялық құндылығына ие  болу деген сөз – өзінің  ішкі әлемін ашу деген сөз.  Өзінің ішкі әлемін ашу -бұл  аса маңызды да, қуанышты, жан толқытарлық жағдай, бірақ ол сонымен қатар көңілді алаңдататын және қақтығысқа толы шақтарды да бастан кешіру деген сөз. Сананың толығуымен бірге өзінің ғайыптылығымен, қайталанбастығымен, басқа сезімдерден өзгешелігімен ерекшеленіп жалғыздық сезімі пайда болады. Жастық шақтағы «мен» әлі толық анықталмаған, бұлыңғыр сезім, ол көп жағдайда ішкі дүниесі бос қалғандай әсерде болып, оны толықтыруды қажетсінетіндей сезімге келеді. Осыдан келіп басқалармен араласуға деген құштарлық, сонымен бірге кіммен қарым-қатынаста болудың да тандалуы пайда болып, онаша болуды қалайды.

 Үлкендермен  қарым-қатынасы жастық шақтың  ең маңызды мәселесі болып  табылады, оның әлеуметтік және  психологиялық та жағы бар.  Ал оны дұрыс жолға қою үшін, жас айырмашылығын және қарым-қатынаста болатын, бірак әрқайсысы өмір жолының әр кезеңінде келе жатқан адамдармен өз арасындағы айырмашылықты шектеуді қажетсінеді. Мұндай айырмашылықтар әр түрлі және өзіндік қасиеттер мен қарым-қатынастарды қамтиды. 16 жастағы жігіт өзінің мүмкіндіктері жағынан да, өз кызығушьшықтарымен де, қоғамдық жағдайымен де 36 жастағы ер адамнан қашанда, қай жерде болса да ерекшеленіп тұрады.

 Қазіргі  жоғары сыныптағылардың дене  жетілуі мен психикалық дамуы  жағынан бұдан он жылдан бұрынғы  қатар құрдастарынан айтарлықтай жоғары, бұл жастағылар өздерін көп жағдайда ересектер санатымызда деп есептейді. Адамның әрбір жас шамасы айнала шындықпен тікелей қатынаста болады, сондай-ақ әрбір жас шама адамның өмірінде өз ерекшелігімен маңызды орын алады.Сондықтан әрбір жас кезеңнің өзіндік мәнін, сипаттамаларын зерттеу, білу болашақ ұрпақты өмірге дайындау ғана емес, баланы әр жас шамасына сай, оның талап-тілегімен санасып, нақтылы мақсатқа бағыттауымен байланысты. Халықтың педагогикада қазақ халқы адамның өмірін балалық шақ-қозы жасы деп бірнеше кезеңге бөлген. Қазақтың өмірі малмен тығыз байланысты болған мысалы; балалық кезең І жастан 10 жасқа дейін осы кезде баланың сана-сезімі дамиды. Қозы жас 10-15 жастың арасы адамға ақыл-ой кіреді. Қой жасы 15-25-тің арасы, мінез-құлық пайда болып қалыптасады. Жылқы жасы 25-40-тің арасы, одан үйлі-баранды болып халықтың әдет-ғұрпына араласады. Патша жасы 40-тан жоғары,ел болып, қоғамның салт-дәстүрін сақтап мемлекет басқаруға құқығы бар.

 Л.С.Выготский  өз-зерттеуінде әр жас шаманың басталуы ерекше,тек қана сол жас кезеңге лайықты, бала мен орта арасындағы қайталанбайтын қарым-қатынас орнай бастайды деген пікірді білдіреді

 Тәрбиеде  әр балаға жеке қарау – бұл  оқушыны басқалардан айырып тұрған  жеке бас ерекшелігін есепке  алу ғана емес. Бұл бәрінен де бұрын, оқушыға әруақытта және барлық қарым-катынастарда жеке тұлға ретінде, іс-әрекеттің жауапты да өзін-өзі тани алатын субъектісі ретінде қарау. Жастық шақ – жеке тұлғанын қалыптасқан кезеңі. Бірақ жоғары сыныптағылардын бірден көзге түсетін ерекше жеке тұлға екендігін ұмытпауымыз керек.

 Жоғары сынып  оқушыларымен жүргізілетін жұмыстағы  жетекші педагогикалық идея: жеке  тұлғаның өзіне тән күштарлықтарына  сәйкес оның негізгі мүмкіндіктерін  іске қосу үшін, жүзеге асыру  үшін жағдай жасау, өз болашағының әлеуметтік-мәнділік жағын анықтап алуы үшін көмектесу.

 Бұл кезенде  тәрбиенің маңызды қызметі оқушының  өз мамандығын тандауына көмектесу,  өзінің отбасын құруына дайындау  және азаматтық көзқарасы тұрғысынан  әлеуметтік, Отанға деген белсенділігін қалыптастыру болмақ.

 Оқушылардың  өз өмірінің келешегі мен жоспарлары, дүниетанымының негізі қалыптасады,  өмірге деген өзіндік көзқарасы,  өмірдегі өзінің орны айқындалады.  Тәрбиешілер жүргізетін бұл кезеңдегі  мақсатты тәрбие өзінің айқындаушылық  қызметін атқаратын болса да, дәл осы кезде жеке тұлғаның өз белсеңділігі, оның әртүрлі құбылыстарға баға беруі, әлеуметтік келеңсіздіктерге қарсы ықпал ете білуі айқын көрініс береді, тіршілік талап ететін және өзінің әлеуметтік байланыстары кеңеюіне орай міндетті түрде пайда болатын күрделі жағдайлардан шығудың дұрыс жолын таба біледі.