Психология туралы түсінік

1. Есігі  ашық,   айналасы  тормен  қоршаулы   тұрған  тауық   тор  сыртындағы  шашылып жатқан дәнді   көріп,  тордың   тесіктеріне  басын  сұғып,  дәнге  қарай   тұра ұмтылады. Тауықтың  бұл  қимылы-шартсыз   рефлекстік  әрекет,  бұнысы-тітіркендіргішке   тұп-тура   қайтарған  жауабы.  Алдындағы  көріп  тұрған  дәнді  көзінен  таса  қылып,  қиып кетуге   дәті  жетпей,  ашық   есікі  көрме,  айналып  шығудың   тәсілін   ойластыра   алмай  тауықтың  діңкесі   құриды. Шым-шытырақ жол  қиындығын  жеңіп  шығу   тәсілін   ойластыруға тауықтың  ми қабілеті   жетпейді. Көрген дәнді жеуге   ұмтылу  - оның  бойындағы  инстинктік  қасиет.

Сана – адамның  материя  дамуының   белгілі  бір   сатысында  пайда  болған қасиетті.  Ол-ең көлемді   қалыпқа  келген  және  жоғары  деңгейде   кемелденіп  жетілген  мидың   қызметі,  материялық  дүниенің   жетілген  белгісі.  Ф.Энгельстің   анықтауынша, адамның   жануарлар  дүниесінен  бөлініп  шығуына  әсер  еткен   шешуші   факторлар -  дыбысты  тіл  мен  еңбек.

Дүние  тану   теориясының  даму  жолдарын  В.И.Ленин  “Философиялық  дәптерлерінде”   баланың  есеюі,   жануарлардың   жетілуі ,  тілдің   даму  тарихы  (“мұны  айрықша   ескеру  керек” дейді де),   бұл салалар  бойынша   психология   мен  сезім  мүшелерінің   физиологиясын   қоса  зерттеу   қажет  деген   міндеттерді   қосу  белгісі мен  арнайы  атап  көрсетеді. Сондай-ақ, ол  еңбегінде  бұл салалардың   бүкіл білім   саласын  қамтып,   оның   таным  теориясы  мен  диалектикалық  қалыптасуына  негіз   болатындығын  да  жазған.

Жоғарыда  айтылған  мазмұндар  мен  келтірілген   дәйектер  психиканың  дамуы   мен  адам   санасының    қоғамдық-тарихи  сипатта   болатынын  түсініп,  оның  мәнін жете  игеруді   қажет етеді.   Бейнелеу   теориясы   негізінде   адам  дүниетанымының   пайымдау  мен   сезіп білудің   абстрактылы  ойлауға,   одан  тәжірибеге   көшіп  отыруы  - ақиқатты,   объективтік   шындықты   танып  білудің   үнемі  дамып,  күрделеніп   отыратын   диалектикалық   жолы.  Бір  сөзбен   қорыта   айтқанда, бейнелеу   теориясы    ғылыми    психологияның  гноселогиялық  негізі   болып  саналады.   

 

Магистранттардың өздігінен  дайындалуына арналған сұрақтар:

1. Психика және  жануарлар мен адамның бейнелеу  ерекшеліктеріне талдау.
2. Психиканың  сенсорлық (сезімдік) және перцептивтік сатыларына талдау.

 

3-тақырып.     Жеке  адамның  психологиялық  сипаттамасы

Сабақтың жоспары:    

1. Тұлға туралы жалпы ұғым.

2. Жеке адамның психологиялық  құрылымы  (бағыттылығы, мінезі, мүмкіншіліктері,  басқару жүйесі)

3. Қажеттіліктер,  қызығушылықтар, қызығулар, дүниетаным

Адам – саналы тіршілік иесі. Адамды көптеген ғылымдар зерттейді: анатомия, физиология,  медицина (биологиялық  тіршілік иесі ретінде) және  қоғамдық ғылымдар: педагогикалық психология,  социология,  физика, тарих, этика, саяси  экономика және т.б. Қоғамдық  ғылмдар  ададмды негізінен  тіршілік иесі ретінде зерттейді. Яғни бұл ғылымдар адамды жеке адам (кісі, азамат) тұрғысынан зерттейді.

Сонымен, адам деген  ұғым – сүтқоректілер  класына жататын,  бойын тік  ұстап жүретін, екі қолы еңбек  етуге бейімделген,  жоғары деңгейде дамыған миы қалыптасқан, саналы тіршілік иесі.  Саналы тіршілік иесі ретінде адам өзінің қажеттіліктеріне, мұқтаждықтарына және қызығуларына  сәйкес қоршаған ортаны  өзгертіп, дамыта алады.

Ал жеке адамдды (ұғым) біз қалай  анықтаймсыз: еңбек ету нәтижесінде  жануарлар дүниесінен бөлініп шыққан, қоғамда дамып,  қалыптасатын,  адамдармен тіл арқылы қатынас, байланыста болатын адам.

Жеке адамды педагогика  оқыту  мен тәрбиелеу объектісі тұрғысынан зерттейді.

Социология жеке адамды әлеуметтік топтардың мүшесі ретінде зерттейді.

Ал психология жеке  адамның  даму және қалыптасу заңддылықтарын зерттейді.

Жеке адамның  анықтамасын әртүрлі  психологтар түрліше береді (А.В. Леонтьев, К.К. Платонов,  Г. Омпорт). 

Даралық ұғымына келсек,  әрбір  адам өзіне ғана тән ерекшеліктерімен көрінеді. Өзіндік ерекшеліктері  бар адам  дара адам болып табылады.   Кейбіреулердің даралығы ерекше көзге  түседді. Даралық- интелекттілік,  сезімдік-эмоциялық  және еріктік сфераларда немесе  іс-әрекеттің барлық саласында бірддей  көрінуі мүмкін.

Интеллект – басқалар байқамайтын  нәрсені көре білу қабілеттлігі; естіген, білгенді өңей білу ерекшелігі,  әртүрлі  мәселе қойып, оны шеше білу ерекшелігі.

Сезімдік-эмоциялық шапшаңдығы, сезімталддық, сезімдегі нәзіктік, сұлулықты, үйлесімділікті сезе білу.

Еріктік – ерік-күш жігерінің  жоғарылылығы, таң қаларлық ерлік  жасай білуі, ұстамдылық таныта білуі.

Жеке  адамды зерттеуде бірнеше ағымдар, тұжырымдар бар.

1. биогенетикалық концепция. Оны ұстаушылар – американ психологы С. Холл, неміс психологы Э. Кречмер және австрия психологы – психоанализ теориясының «әкесі» З. Фрейд. Бұлардың көзқарасы бойынша  жеке адамда негізгі болып табылатын – тұқым қуалаушылық. Холл – филогенездің онтогенезде қайталануы, Кречмер – адам типтері оның дене құрылымына ғана байланысты. Фрейд – адамның мінез-құлқы тек қана биологиялық инстинктеріне, қызығуларына,  құмартуларына байланысты – дейді (қоғамның рөлін төмендетеді).
2. Қарама-қарсы ағым – социогенетикалық көзқарас. Әлеуметтендіру теориясы – адам биологиялық тіршілік иесі ретінде өмірге келіп,  әлеуметтік жағдай әсерінен  ғана жеке  адам болып қалыптасады.

Үйрету теориясы – Торндайк, Скиннер жеке  адамның қалыптасуы тек үйрету мен білім және дағының  әсері.

Рольдер теориясы – қоғам әр адамға,  оның қоғамдағы орнына байланысты ғана ролді ұсынадыд. Солардың арқасында  оның мінезі,  қарым-қатынасы қалыптасады. Адамның  биологиялық ерекшеліктерін толығымен мойндамау.

3. Психогенетикалық концепция – бұл тұжырым бойынша бірінші орында биологиялық ерекшелік те емес,  қоршаған орта да емес,  тек психологиялық процестер алға шығады.

Психодинамик – Эриксон,  адамның  мінез-құлқы,  эмоциялары, сезімдері  арқылы қалыптасады десе, Пиаже мен  Келли адамның  танымдық әрекеттері басты рөл атқарады дейді. Жеке адамның  дамуы негізінде қарастырған  концепция – персонологиялық  деп аталады оны ұстаушылар –  Шпангер, Бюллер, Маслоу. Дұрысында, диалектикалық  және тарихи материализм тұрғысынан жеке адам -  тек биологиялық жетілу немесе қоршаған ортадағы жағдайлар  емес,  ол қоршаған ортамен белсенді қарым-қатынаста болатын, осы  жағдайлар  жеке  адамдық қасиеттермен дамып,  жетілетін адам. Басқаша айтқанда, жеке адам – дамудың  белгілі  сатысы, оған бәрі бірдей  көтеріле бермейді.

Жеке адамның негізі – оның құрылымымен  анықталады, әртүрлі жақтарының  бір-бірімен  тығыз байланысы  болатын тұтас құрылым.  Жеке адамның  құрылымы өте күрделі.   Оның  негізгілері – жеке адамны ңабғыттылығы,  мүмкіншілігі, мінезі және басқару  жүйесі. Бағыттылығы оның  қажеттіліктерінен,  қызығуларынан,  идеалы, сенімі, іс-әректе пен мінез-құлықтың мотивтері және дүниетанымынан құрылады.  Жеке адам қоршаған ортамен белсенді қарым-қатынас  процесінде қалыптасады дерлік, ал белсенділік негізі – адамның  қажеттіліктері болып табылады. Қажеттіліктер  – материалдық, рухани және қоғамдық болады.  Қажеттіліктер іс-әрекетке  итермелейтін мотивтерден көрінеді (кәсіп таңдауда – қабілеттіліктеріне, қызығуларына,  мамандықтың жоғары сапасына,  еңбек ақсының жоғарылығына). Адамның қызығулары қажеттіліктерімен  тығыз байланысты.  Адам бағытының  көрінісі эмоциялардан және  танымдық қажеттіліктерден туады. Қызғудың өзі  танымдық, эмоцияналдық және еріктік  компоненттерден тұрады. Танымдық –  таным процестеріне,  еріктік  – қызығуларды іске асыруда көрінеді, эмоциялық – жағымды, жағымсыз сезімдерде көрінеді.  Қызығудың түрлері  де қажеттіліктер сияқты материалдық (киім-кешек), рухани (ғылымға, өнерге танылу) және қоғамдық кәсіптік (қоғамдық жұмысқа) болады.

Қызығу жанама және тікелей қызығу болып бөлінеді.

Тікелей - іс-әрекеттің (шахмат ойнау,  кітап) өзіне қызығу, жанама – іс-әрекет нәтижесінде (оқуды бітіру,  білім  алу)  қызығу.

Қызығулар, жан-жақты, тұрақты деңгейімен анықталады.  Жеке адам құрылымында  дүниетаным, сенім және иеал маңызды  орын алады, ол ғылымилық, жүйелілік,  логикалық дәйектілік пен дәлелдік, жалпылау және нақтылау деңгейі, іс-әрекет пен мінез-құлық  байлнаыстарынан  көрінеді  (адамның  білімінің, ақыл-ой деңгейінің тереңдігіне,  адамгершілік қасиеттеріне байланысты).

Адамның сезімі – мінез-құлқының сапалы мотиві,  адамның іс-әрекетіне  маңыздылық пен айқын бағыттылық және сезімдермен тығыз байланысты (адамгершілікке сену, құдайға сену).  Маңызды мотивтердің бірі – идеал. Идеал – жеке адамның осы уақыттағы  сенетін образы, соны басшылыққа ала  отырып,  өзін-өзі тәрбиелеуі жүзеге асыру. Санадан тыс түрткілер  адамның (құмарту) ынтығу (асқа, жыныстық ынтығу) және бағдар. Адамның қажеті мен мақсатын жөнді сезе алмаған  жағдайда бағдар болады.

 

4-тақырып.    Топ және қарым-қатынас.

Сабақтың жоспары:    1.  Топ туралы   түсінік.

2. Қарым-қатынас мәдениеті.

Адам баласы жалғыз жүріп, көздеген мақсат-мұратына жете алмайды, сондықтан  ол  ылғи да басқа адамдармен бірлесіп тіршілік етуі тиіс.  Адам ылғи  да топпен бірге  өмір сүретіні белгілі.  Топтар  үлкен, шағын, ресми, бейресми, формалы, формасыз, ұйымдасқан,  ұйымдаспаған, жасанды табиғи, референттік болып  бірнеше түрге бөлінеді.

Кез келген топтың  сайлап алатын не белгілеп қойған жетекшісі болады.  Әдетте, топ алға қойылған мақсат-мүдделерін жүзеге асыру үшін  ынтымақты  болып, сайланған басшыларының жетекшілігімен әр алуан істерді атқарады. Топ  мүшелері істерінің нәтижелі болуы  негізінен  жетекшіге байланысты.

Топтағы адамдардың  өзара қарым-қатынастары  да түрліше болып келеді. Топ ішіндегі адамдардың бір-біріне тәуелділігі, бағынуы, бірлесіп атқаратын істері, өзара  жәрдем беруі – олардың нағыз  топтық  тіршілігінің заңды   түрде  қалыптасуын көрсететін сипаттар.  Олардың арасындағы  қарым-қатынастардың  мазмұнды болуы түрлі әлеуметтік жағдайларға және әрбір азаматтың  даралық нақты іс-әректетеріне байланысты.  Мұндағы өзекті мәселе – адамдардың қоғамдық ісінің нәтижелі болуы мен  әлеуметтік мақсаттылығы.

Құрамы жағынан саны онша көп  емес,  бір-бірімен тікелей қарым-қатынас  жасап отыратын ортақ мақсатқа ұмтылған адамдардың бірлестігі шағын топ  деп аталады. Осындай топтың  барлық мүшесінің күш-жігері бір мақсатқа  бағытталады. Шағын топ  мүшелірінің  саны екі-үш адамнан құралып, әрісі 30-40 адамнан аспауы тиіс.

Шағын топтағылардың өзара қарым-қатынасына шек қойылмайды. Әркім топтағы  кез келген адаммен  өз қалауынша, нақты қажетіне қарай  қатынасқа  түседі, оны ңбір мүшесі екіншісін  жақын тұтады, бір-бірімен жиі  араласып жүреді, байланыстары тұрақты  сипат алады. Осындай шағын топтар формалы (ресми), формасыз (бейресми) болып  бөлінеді.

Формалы топ мүшелерінің арасында белгілі  құжаттардың талабына сай  әр түрлі сипаттағы іскерлікқатынастар ойнайды.  Ондай  қатынастардардан жетекшіге бағыну, тиісті құқықты  орындау, ресми орындардың алдындағы  жауапкершілікті сезіну ерекше көрінеді. Формалы топтардды (іскерлік қатынаста) кейде теріс эмоциялық әуен, яғни бір-бірін ұнатпау,  сыйламау,  менсінбеу,  жауласу сияқты құбылыстар да болуы мүмкін. Бұл жайт мондағы  іскерлік қатынасқа қолайсыз  әсер етеді, оның табысты болуына залалын  тигізеді.

Формасыз (бей ресми) топ – бұл  ұнату, ортақ  көзқарас сияқты психологиялық  себептер бірлігі негізінде туады. Мұндай топ  ресми құжаттарды, тиісті нұсқауларды қажет етпейді. Мәселен, бірлесіп балық аулау, аңшылықпен айналысу, отау тігу, дос-жарандық қатынаста болу.

Әртүрлі деңгейегі топтардың ішінде референттік топтың мәні ерекше.  Бұл - әр адамның  жекелеген топтардың (кісі шамамен 10-нан астам топқа  қатарынан енуі мүмкін) ішінен біреуіне ғана ерекше  тәнті болып, соны ғана қастерлеп, қадір тұтып,  жүрек  қалауымен таңдап алған тобы. Мұндай топқа енген адам ондағы талап-тілектерді, белгілі принциптерді қолдап ғана қоймай, оны қызғыштай қорғайды, тіпті  соның жолында жанын пида етуге  дейін барады.

Нақты топтардың  жоғары дәрежеде ұйымдасқан түрі –ұжым (коллектив) деп  аталады. Адамдардың ерекше ұйымшылдығының арқасында олардың  мүдделерінің бір-бірімен ұштасып, «бір жеңнен қол», «бір жағадан бас» шығаратындай халге  жетуі, топты ңпсихологиялық ахуалының  орнауы, онда «ырың-жырыңның» орын алмауы, дамудың  биік деңгейіне көтерілу – ұжымның басты белгісі. Кез  келген топтың көп жағдайда ұжжым  деңгейіне көтеріле алмайтыны да көбінесе осындай топта келеңсіз жағдайларды ңорын тебуінен туындайды.

Әр адам топта қандай болмасын топта  белгілі бір рөл атқарады. Бірақ  оның бұл рөлі тұрақты болмайды.

Топтағы аддамдарды танып-білу, басқару  мәселесі «психологиялық үйлесім» ұғымымен де  тығыз байланысты. Бұл ұжымддағы  ортақ ісің табысты болуына ондағылардың өз қызметінен рахат, ләззат алуын қамтамасыз етуіне мүмкіндік беретін психологиялық  жағдай. Топтағыларды ңбір-бірімен  үйлесімділігі жасрасса, яғни бірінің  қылығы екіншісіне ұнайтын болса, олар бір-бірінің мінез-құлқын, қарым-қатынасын  жатырқамай  дұрыс қабылдаса –  онда психологиялық үйлесімнің болғаны. Ал, мұндай ахуал жоқ жерде, біреудің мінезін екіншісі ұнатпайтын жағдайда, тіпті ақылға сыйымды нәрсенің өзі  де қолдау таппайды, біреуі екіншісін  түсінбейді.

5-тақырып.  Іс-әрекет психологиясы