Психология туралы түсінік

албырттық, эмоциялық тұрақтылық, эмоциялық реакцияның күші, эмоциялық  сергектік.

Эмоциялық реакциялардың  индивидуалдық ерекшеліктері эмоциялық  қозғыштығы мен тұрақтылықты салыстырғанда  көрінеді:

а) күшті эмоция, қозғыштық күшті эмоция тұрақты сәйкес; 
о) күшті эмоциялық қозғалыс, әлсіз эмоциялық тұрақты;

б) әлсіз эмоциялық қозғалыс, күшті эмоциялық тұрақты;

в) әлсіз эмоциялық қозғалыс, әлсіз эмоциялық тұрақтылық ұштасады. 
Егер жеке эмоциялық сипаттарды адамдарға мінездеме беру негізіне алсақ, онда  бұл белгілерге қарай мінез — эмоциялық (шапшаң эмоция), сентиментальдық (сезімге берілгіштік), албырттық (сліктегіштік)  және салқын қандылық болып бөлінеді.

Сезімнің экспрессивтік  одісін қолданудың екі жағы бар: эр түрлі экспрессивтік Сезімдерді түсіне білу, екіншіден, осындай экепрсссивтік  тосілдерді пайдалана білу (не айтқаны  ғана емес, қалай айтылғаны). Әдет-ғұрыптарға байланысты өзгерістері — мысалы адам айтқанда кейбіреулер дауыс  көтермейді, кейбіреулер үндемейді.

Адам Сезімдерінің адамның өзін-өзі тәрбиеленуінде, өзін-өзі түсінуінде үлкен ролі бар. Кей жағдайдағы сезім көріністері  адамның өзі үшін ойламаған, тосыннан болған жағдай сияқты. Мысалы: біреудің қайғысына ортақтасудың орнына, «өзіңе де сол керек» деуі мүмкін, сгер бұзақы тиіссс оған қатты ашуланып, қарсы  шығудың орнына қорқуы мүмкін. Немесе кейбірде өзінде жоқ деп ойлайтын адамның кейбір жақсы қасиеттері көрініс береді: қиындық кездессс оған берілмсй қарсы тұру деген сияқты.  бұл жағдайларды адамның басынан  кешірген қинаулары адамды сезімдік жағынан байытып, біршама өзгертеді. Еоған байланысты адам ендігі жерде  осы бағытта өзін-өзі тәрбиелей  алады. Егер де адамда теріс қылықтар бар болса, оны айналадағыларға  кәрсетпеуге тырысады. Немесе өзі  үшін өте құнды нәрселерді де елге көрсеткісі келмейді. Осылайша адам өзінің эмоциялық сферасын меңгеру үшін әр түрлі әдіс-тәсілдер қолдана алады.

Ерік туралы үғым

Адамның қиындықтарды жеңуді талап ететін мақсатты әрекеттер  мен қылықтарды жүзеге асыру қабілетінен  кәрінетін сананың реттегіштік  жағы — ерік. Ерік адамның практикалық  және танымдық әрекетін ретке келтіруден көрінеді, соларды жүзеге асырудан тұрады. Ерік таныммен байланысты қарастырылады.  Сонымен бірге, ерік босатқыш және тежегіш  механизм.

Мінез-құлықтың     еріктік     реттелуі мақсатқа     жету     немесе белсенділіктен бас тарту үшін ақыл-ой және дене күшін саналы тұрде бағыттау. 1) әрекет үетінде адамның мақсаты елеуеіз  болуы мүмкін; 2) кейде әрасан күш  жүмсалса да кейбір жайтты ескермегендіктен; «Еңбегі еш кетеді». 3) Кейде ақылды адам дұрыс шешім қабылдайды, бірақ  іске асыруы өте қиын. И.М.Сеченов: сезімнің әрекет жағы.

Еріктің физиологиялық  негіздері - үлкен ми сыңарларының төбелік  бөлігінде қимыл-қозғалысты басқаратын учаеке әрналасқан. Ол ми қыртысының басқа  бөліктерімен байланысты. Мысалы: көру талдағышының ми қыртысы үшындағы қозу қимыл-қозғалыс учаскесіне беріледі де, онда қозу туғызады. Хабар алған  соң қозғалыс клеткалары кез-келген сәтте қимыл жасауға бүйрық бере алады. Бірақ аралықта информацияны жинақтау, өңдеу, талдау бар. Ал  бұл 2-сигнал системасы көмегімен іске асады. 2-сигнал байланыстары негізінде адамның саналы іс-әрекеті іске асады. Зейінді реттейді, сезімді туғызады. 2-еигнал байланыстары қимыл-әрекеттерді бөгеу, ерікті тежеу қызметінде шешуші роль атқарады.

Қимыл-қозғалыстың  ырықты болуы бүкіл ми қыртысының жалпы жұмысының нәтижесі,-дейді. И.П.Павлов ерік шартты рефлекстік табиғатқа ие. Еріктік әрекеттер күрделі және қарапайым болып 2-ге бөлінеді.

Қарапайымда — мақсат қою және орындау күрделіде  — мақсатты аңғару, жоcпарлау және орындау.

Ерік сапалары әр түрлі: 1) ерік күші (тоқтамға келгіштік, кедергілерді жеңе алу, өзін-өзі меңгере алу, батылдық, шыдамдылық т.б.); 2) адамгершілікке сыйымды ерік қимылының сапалары (жеке мүддені қоғам мүддееіне бағындыру); 3) еріктің адам дербестігінен байқалатын сапалары (инициатива, тәртіптілік, жинақылық т.б.).

Ерік сапаларының ішіндегі ең негізгілері: 1) өз бетінше шешім қабылдай білу — ешкімге аландамай, өзінің сана-сезіміне, білім деңгейіне, ақыл-ойына сәйкес шешім қабылдау. Оған қарама-қарсы  біреудің сөзіне ергіштік; 2) батылдық - шешімді тез, еш толқусыз қабылдай білу -қарама-қарсы батылсыздық; 3) табандылық - мақсатқа жетуде, кедергілерді жеңіп, әрта жолда тоқтамау. Бірбеткейлікпен  шатыстыруға болмайды — көптеген объективті себептерге қарамай, ескермей өз пікірін өзгерте алмау; 4) өзін-өзі игере білу — жалқаулық, қорқынышқа қарамастан алға қойылған мқсатты орындай білу әр түрлі ашу-ыза, қорқыныш, күйзелуді көрсетпеу.

Эйдетизм (гр. eidos — бейне) — бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстарды объекті көзден таса жағдайда да көріп тұрғандай қабылдайтын ерекше психологиялық құбылыс. Осындай қабылдаулар жайлы ілімді психологияда эйдетизм, ал осы топқа жататындарды эйдетиктер деп атайды. Эйдетика ес елестері мен көру түйсігіндегі ілеспе бейнелерге ұқсас келеді. Бұлардың қай-қайсысында болсын, адам жоқ нәрсені көріп тұрғандай сезінеді және оны ұсақ-түйектеріне дейін нақты түйсіне алады.^[1] Эйдетикалық бейнелер - айрықша қуаттылықпен сипатталатын және қабылданған заттар мен әрекеттерді барлық жеке жақтарында әбден дәл қайталайтын көрнекілі бейнелер. Кебінесе балаларда байқалады.^[2]Эйдетикалық бейнелер (гр. eidos — түр, пішін, қалып) — айқын және тұрақты болатын ойша бейнелер. Эйдетикалық бейнелердің ерекшелігі — бұрын қабылданған заттар мен құбылыстар объекті көзден таса жағдайда да елестеп тұрады. Эйдетикалық бейнелер ересек адамдарға қарағанда (мың адамнан бір адамда, кейбір деректерде бір млн. адамнан бір адамда) балаларда (жүз баланың бесеуі) жиі кездеседі. Эйдетикалық ес — адамның көру есінің түрі, көрген бейнелерді қиналмай, нақты әрі қатесіз еске түсу қабілетімен байланысты.^[3]. Бірізді бейнелер (эйдетикалық ес)Тітіркендіргіш әсерінің тоқталғанына қарамай, аз ғана уақыт болса да, түйсіктің өз күшінде қалатын кездерін бірізді образдар деп атайды. Бұлар көру, есту, иіс, дәм тактиль түйсіктерінде жиі кездеседі. Мәселен, адам 2-3 секунд бойы көз алмай шамға қарап отырып, содан кейін көзін жүмса (көзді жүмғанда қабақтан жарық түсірмеу үшін шамды алақанмен қалқалау керек), жарықтың ізігі айқын көре алады.